Archives for June 2023

MID’HAT FRASHËRI DHE PËRPJEKJET E TIJ PËR TË NDALUAR SPASTRIMIN ETNIK NË ÇAMËRI DHE TROJET E TJERA SHQIPTARE

June 3, 2023 by s p

ENVER KUSHI/

NË VEND TË HYRJES – Nuk e kam të lehtë të flas, pasi kam lexuar dhe rilexuar “ Vepra të zgjedhura”,vëllimi i tetë, të Mid’hat Frashërit, hulumtuar dhe përgatitur për botim me përkushtim dhe pasion nga Uran Butka, që drejton Institutin e Studimeve Historike “Lumo Skëndo”, një botim shumë cilësor i shtypshkronjës “Onufri”, nën kujdesin e botuesit të mirënjohur Bujar Hudhri. Është përgjegjësi të shkruash për malin e madh të historisë, albanologjisë, letërsisë, eseistikës, diplomatit dhe burrështetit me emrin Mid’hat Frashëri. Ai është nga ato male dijesh dhe kulture, që madhështinë nuk e shfaq menjëherë, si p.sh. Tomorri, mali i shenjtë i bektashinjve e shqiptarëve. Nuk e di pse më ngjason më shumë me Gramozin e Uran Butkës, madhështia e të cilit nuk shfaqet menjëherë së largu, por duhet ta prekësh, të ecësh, ta shijosh duke lëvizur, që nga pllajat poshtë e deri në majë.
Nuk e kam të lehtë edhe për një arsye tjetër, sepse kam edhe një peshë të madhe mbi supet e mia, që do të flas për Mid’hat Frashërin si diplomat misionar i Shqipërisë në Athinë në mbrojtje të Çamërisë dhe popullit të saj martir, si dhe shqiptarëve të Follorinës, Kosturit, apo atyre të Kosovës dhe trojeve të tjera shqiptare. Është pesha e amaneteve të të parëve të mi këtej dhe andej brigjeve të lumenjve Kalama e Akeron, amaneti i të vdekurve pa varre në trojet çame dhe çamëve në hapësirat e Anadollit të largët, Izmir e Stamboll që u larguan me dhunë në vitet 1923-1926 e më pas. Mid’hat Frashëri me fjalën dhe veprimtarinë e tij si diplomat ngriti zërin e protestës në Athinë dhe organizmat ndërkombëtare të kohës, që projekti makabër i shpopullimit dhe zhbërjes së Çamërisë dhe krahinave të tjera shqiptare, të mos realizohej. Ai pengoi verbimin e Çamërisë, synxjerjen e shqiptarëve, siç shkruhet në një nga kronikat e vitit 1379, kur Janina ishte marrë nga Preluboviçi dhe princi im Gjin Bua Shpata e kishte rrethuar atë. Për ta demoralizuar Gjin Bua Shpatën, Preluboviçi i dërgonte shportë me sy të nxjerrë shqiptarësh. Ja ç’thotë kronika:
“Pra, kur ishte duke kaluar pranvera, në muajin maj (1379) Spata erdhi prapë kundër Janinës dhe shkatërroi të gjithë arat e vreshtat, ndërsa Thomai i tiranizonte shqiptarët gjithmonë fuqimisht, herë duke i rrëzuar ata prej kullave, herë duke u prerë pjesët e trupit ose duke iu nxjerrë sytë dhe i dërgonte Spatës si kanisk të vogël derisa Spata tërhiqej në vendin e tij.(“Burime tregimtare Bizantine për historinë e Shqipërisë”, Tiranë 1975, f.235).

VENDIMI I QEVERISË SHQIPTARE. MID’HAT FRASHËRI NË ATHINË
Këshilli i Ministrave i Shqipërisë, më 9 janar 1923, me vendimin nr.8, për dërgimin e Mid’hat Frashërit në Athinë “me mision special me qëllim që t’i hapni marrëdhëniet diplomatike midis Shqipëris dhe Graqis”, mori një nga aktet më të rëndësishme e të përgjegjshme, do të shtoja edhe historike. Më ka bërë përshtypje, që mes rreshtave të shkresës burokratike, që ministri i Punëve të Jashtme, Pandeli Evangjeli i ka dërguar Mid’hat Frashërit, nënvizohen dy gjëra:
. . . “Dërgimin e Zotni suaj n’Athinë me mision special, pra qi të hapni marrëdhënien dhiplomatike midis Shqipnis dhe Greqis. . . “
Pra Mid’hat Frashëri nuk do të jetë në Athinë thjeshtë si diplomat, një burokrat i dërguar në fqinjin tonë jugor, por me mision special pra misionar edhe në kuptimin mistik që ka kjo fjalë. Ai i ka të gjitha cilësitë që e dallojnë, zellin dhe përkushtimin, siç shkruan Pandeli Evangjeli. Edhe ministri i Jashtëm i Greqisë, Aleksandër shpreh bindjen dhe kënaqësinë që ministri fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë, do ta realizojë misionin e posaçëm. Mid’hat Frashëri ishte i vetëdijshëm për misionin e tij në Greqi, për dëshirën e shqiptarëve për fqinjësi të mirë me popullin grek. Engjëlli mbrojtës i shqiptarëve, Naim Frashëri, që ishte ungji i Mid’hat Frashërit, kishte shkruar poemën “ Dëshir’e vërtetë e shqiptarëvet”, ku mes të tjerave u drejtohet grekëve:
Në thoni pra si fqinjë, në mes tënë të rrojmë,
Në paqësi të sosur, në vllazëri të shkojmë,
Fort na pëlqen kjo mëndje, emir’ edh’ e e dëshëruar,
Të rrojmë posi fqinjë, si miq e të gëzuar . . .
Ministri Pandeli Evangjeliu nënvizon edhe detyrën e ambasadorit “se këtë barrë do t’a pranoni dhe do të mund të niseni sa më shpejt për Athinë”. Pse barrë? Në gjuhën shqipe fjala “Barrë” ka edhe këtë kuptim: “Detyrë e vështirë, që i ngarkohet dikujt dhe që do mund për t’u kryer, përgjegjësi e rëndë, diçka që sjell kokëçarje e mundime, peshë e rëndë”. Siç do ta shohim edhe në këtë trajtesë, ajo ishte vërtetë barrë, një barrë shumë e madhe, që vetëm Mid’hat Frashëri mund ta mbante dhe kryente. Ai e pranon këtë mision, barrë apo sfidë dhe me 13 shkurt 1923 përgjigjet se “me gëzim të madh pranoj Misionin që më ngarkoni
në Athinë. . . “. Ai arriti në kryeqytetin e Greqisë më 24 shkurt 1923. (ndoshta nuk është rastësi, që vëllimi i tetë, botohet 100 vjet pasi ai nis detyrën si ambasador, ngjarje që ministria e Jashtme e Shqipërisë duhej ta përkujtonte ose mund ta përkujtonin edhe institucione të tjera shkencore).
Ka qenë ditë e shtunë dhe ora 2 mbasdreke. Në njoftimin që i dërgon ministrisë së Punëve të Jashtme, Mid’hat Frashëri, nuk shkruan si ka qenë koha atë pasdite në Athinë, me diell, re apo me shi. Dhe në një shkresë zyrtare nuk mund të shkruheshin detaje të tilla . . . Jam i bindur që vështimi i tij, ndoshta disi i menduar ose melankolik dhe i zgjuar e i mprehtë, ka parë qiellin e bukur mbi Athinë, pamjet e kodrave dhe mbi të gjitha Akropolin, një nga kryeveprat e qytetërimit helen, që grekëve dhe atyre që vizitojnë kryeqendrën e tyre, u kujton lavdinë e dikurshme. Ai e donte këtë vend. Edhe popullin e zgjuar grek. Ai e njihte mirë kulturën e lashtë helene. E njihte ndoshta më mirë se burokratët e qeverisë dhe dikastereve greke, këtë kulturë. Ndoshta retë gri dhe herë-herë të zeza, të qiellit të Athinës, që i shtynin erërat e Egjeut, metaforikisht i kujtonin edhe një pamje tjetër të historisë së shtetit grek, pas kryengritjeve për pavarësi, të vitit 1821 dhe konsolidimit të këtij shteti, Kryeninistri i Greqisë në vitin 1844 Jorgos Koleti, paraqiti programin poilitik “Megali Idea”.
Ai ishte i qartë dhe i ngërgjegjshëm për misionin dhe barrën e rëndë në Greqi. Çamëria me plagët e saj të hapura nga realizimi i ideve të “Megali Idesë”, do të ishte një barrë e tillë. Ishte viti 1923. Muaji i dytë i këtij viti. Përpara do të kishte jo ditë, javë dhe shumë muaj, ku Mid’hat Frashëri do të jetë në qendër të vëmendjes në Athinë, Stamboll, Paris, Londër, Lozanë, etj. Që në takimin e parë me ministrin e Jashtëm të Greqisë Aleksandër, që sipas Mid’hat Frashërit është 45 vjeç. Mësova se i ati qënka shqiptar nga Llaka e Sulit, ai shkruan: “ … i thashë se idetë e luftës u ç’dukunë dhe që është koha për të punuar për prosperitetin material të Ballkanit…”.
Kështu çelet sipari i misionit të Mid’hat Frashërit si ministër Fuqiplotë në Athinë.

MID’HAT FRASHËRI DHE PËRPJEKJET E TIJ PËR TË NDALUR SPASTRIMIN ETNIK NË ÇAMËRI DHE TROJET E TJERA SHQIPTARE
Jemi në vitin 2023 dhe nuk kam asnjë statistikë se sa ambasadorë nga Shqipëria, kanë qenë në Athinë. Nuk kam asnjë të dhënë për emrat apo veprimtarinë e tyre në shtetin fqinj. Mund të përmend ndonjë të kohës së disktaturës ose pas viteve 1992. Nuk dua të mohoj edhe ndonjë arritje të tyre, por e them me bindje se në këto 100 vjet të marrëdhënieve diplomatike të Shqipësirë me Greqinë, Mid’hat Frashëri si ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë, në vitet 1923-1926 ka bërë më shumë për Çamërinë dhe çeshtjen çame, sa të gjithë ambasadorët dhe ministrat e jashtëm e administratat e tyre. Kjo sepse ai mbetet nga ambasadorët më me kulturë, më të ditur, një enciklopedi e vërtetë. Ka edhe një epërsi tjetër, pinjoll i denjë i Frashëllinjve: është njohës i historisë dhe kulturës të Greqisë. E njeh me thellësi antikitetin grek dhe historinë e shtetit fqinj. Ai asnjëherë nuk e ndjen veten inferior në takimet me shtetarët grekë. Po të lexoni me vëmendje letrat e përmbledhura në këtë vëllim, ku ai shkruan dhe informon eprorët e tij në Tiranë për këto tkime, do të shihni Mid’hat Frashërin diplomat dhe përfaqësues dinjitos të Shqipërisë në shtetin fqinj. Unë, përtej frazave, që rëndom shkruhen në çdo letër, si “kam nderin t’ju dërgoj këtu lidhur kopjen e letrës . . . “, “Jam informuar se shqiptarët me origjinë. . . “ ose “kam nderin të ju njoftoj marrjen e letrës. . . “ etj.etj. dëgjoj zërin e shqetësuar, zërin e dhimbjes, zërin e revoltës, zërin e mëmëdhetarit, zërin e misionarit Mid’hat Frashëri, që mban mbi shpatullat e tij dramën e shqiptarëve të Çamërisë, Follorinës e Kosturit dhe akoma më tutje, dramën e shqiptarëve të Kosovës. Mid’hat Frashëri e mori detyrën e ministrit Fuqioplotë të Shqipërisë në Athinë gati një muaj pas Traktatit të Lozanës të 30 janarit 1923. Qeveritë greke dhe turke, pas këtij Traktati, përfshinë që në shkëmbimin e popullsisë mes tyre, djallëzisht dhe në shkelje ligjore, edhe shqiptarët e Çamërisë. Në mars të vitit 1924, kur nisin letrat e këtij vëllimi, situata e popullsisë çame në Epir, është tejet e rëndë. Në verën e vitit 1923 emigrantët grekë janë vendosur në pronat e çamëve.
Atij ( Mid’hat Frashërit) i shkruajnë njerëz të thjeshtë, pronarë tokash nga Filati, Gumenica, Paramithia, Margëlleçi. “Sikundër ju kesha shkruar më parë, këtu në Gumenicë erdhën për të dytën herë 1.500 refugjatë të Pontit dhe për t’i vendosur këta në Çamëri erdhi vetë Nomashi i Prevezës, i cili mbeti tri ditë këtu dhe i vendosi pranë kopshtirat tona dhe iku . . . Këtu refugjatët janë shumë të ashpëruar kundër shqiptarëve të Çamërisë, na rrëmbejnë arat, kopshtirat. . . .”.
Me interes janë marrëdhëniet e tij me krerët e parisë së Çamërisë, figurat dhe personalitetet me zë të kësaj krahine, si Musa Demi, Rasih Dino, Ali Dino, Haki Musai, Rexhep Demi, Qenan Mesareja që ishte me origjinë nga Kolonja etj. Do të duhej një studim i veçantë për të shpalosur këto marrëdhënie, si dhe kontributin e krerëve të Çamërisë, që popullsia çame të mos binte pre e propogandes greke dhe turke që çamët janë turq e si të tillë, duhet të shkojnë në Turqi.
Krahas dhjetëra letrave, që përfshihen në këtë vëllim, dua të ndalem në dy promemorie të Mid’hat Frashërit. Promemoria e parë “Gjendja e shqiptarëve myslimanë në Greqi”, e 25 nëntorit 1924, ndërsa e dyta “Gjendja e shqiptarëve n’Epir”, është e datës 17 shkurt 1925.
Në të parën, Mid’hat Frashëri, jep një kronikë të saktë se ç’ka ndodhur në Greqi, në zbatim të Traktatit të Lozanës, veprimtarinë e njëanshme të Komisionit Mikst etj.
Kështu ai akuzon “Qeverinë helenike se në zbatim të Traktatit të Lozanës, shfaqi opinionin e saj mbi shqiptarët myslimanë të Greqisë, duke njoftuar që vetëm pesëmbëdhjetë familje do të përjashtoheshin nga shkëmbimi. Gjithë të tjerët do të përziheshin si turq . . . Tre të deleguar të Komisionit Mikst, zotërinjtë Ekstrand, Hamdi Bej dhe Metaxa, ndërmorën një turne studimor në krahinat e Greqisë të populluara me shqiptarë myslimanë, në Epir dhe Maqedoni. . . I deleguari turk Hamdi bej deklaronte haptazi që të gjithë myslimanët do t’i nënshtroheshin shkëmbimit . . . Organet e autoriteteve helenike ushtronin presion për t’i bërë shqiptarët të thoshin se ishin turq . . . Prefektët kërcënonin ata që guxonin të thoshin se ishin shqiptarë. . . Telegrame të rreme u telegrafuan nga nën-prefektet grekë në emër të shqiptarëve . . . Në Maqedoni, ashtu si në Epir, Komisioni nuk e njeh karakterin shqiptar të shqiptarëve”.
Mid’hat Frashëri ndalet në mekanizmat që përdor Greqia për të demoralizuar shqiptarët, si rrahje të kthyer në art, sekuestrimin e detyruar të shtëpive që u përkisnin shqiptarëve myslimanë dhe vendosjen e refugjatëve nga Azia e Vogël.
Në fshatrat e Epirit kjo vendosje u bë vetëm te shqiptarët myslimanë. E njejta gjë ndodhi edhe në fshatrat dhe qytetet e Maqedonisë, ku ka shqiptarë, ndërkohë që asnjë shtëpi që u përkiste grekëve, vllehëve, izraelitëve dhe bullgarëve nuk u sekuestrua.
Më tej, në këtë promemorie, ai denoncon dhunën, ofendimet dhe plaçkitjet e xhandarmërisë, policisë dhe oficerëve, ndaj popullsisë së pafajshme në Epir. Këtyre keqtrajtimeve apo burgosjeve nuk i kanë shpëtuar disa prej krerëve të Çamërisë: Musa Demi, Haki Sejko, Haxhi Braho, Adem Braho, Mazar Dino . . . u burgosën, sepse kishin guxuar të deklaroheshin shqiptarë.
Në promemorien e dytë, atë të datës 17 Shkurt 1925, të bën përshtypje edhe një fakt tjetër: shkatërrimi i xhamive. Refugjatët grekë, shkruan Mid’hat Frashëri, kanë rrënuar çatinë, dritaret, dyert e xhamisë në Luarat dhe në Karbunarë, nga mesi i muajit janar të këtij viti. Shqiptarët kanë shkuar të ankohen te autoritetet heleneike, të cilat nuk i kanë ndjekur aspak ankesat e tyre.

MID’HAT FRASHËRI EDHE PËRTEJ DETYRËS SI AMBASADOR
KRITIKAT E TIJ PËR EPRORËT NË TIRANË
Duke lexuar me vëmendje letrat e vëllimit të tetë, krahas detyrës si ambasador, ai me veprimet e tij diplomatike, bën detyrën edhe të ministrit të Punëve të Jashtme të Shqipërisë. Kështu shkon nga Athina në Stamboll, ku bisedon me zotin Widing, kryetarin e Komisionit Miks për Turqinë. Shkon edhe në Rumani, ku takon z.Colban, drejtorin e Seksionit të Minoriteteve të Lidhjes së Kombeve, që e informon dhe e bind plotësisht për t’u okupuar me këtë çeshtje. Më pas le edhe një herë Athinën, për një mision tjetër në Gjenevë, në Këshillin e Kombeve, ku kundërshton me argumente ligjore ndërkombëtare, dëbimin e dhunshëm të shqiptarëve nga trojet dhe pasuritë e tyre. Në letrën që i dërgon nga Stambolli Sulejman Delvinës, ministër i Punëve të Jashtme, më 13 nëntor 1924, ai shkruan: “Këtu do të kujtoj, zoti Ministër, se kjo tragjedi e Kosturit ka mbetur fare e panjohur. Për shembull, z.Colban, as e dinte fare mirë, gjer në orën që ia rrëfeu z.Poppa në Athinë”.
Mid’hat Frashëri i tërheq vëmendjen eprorit të tij në Tiranë: “Me gjithë këtë kam pasur nderin t’ju lutem kaq herë që të bëhet një komuniatë në agjencit’e huaja dhe botime te shtypi ynë”. E informon se “Te Komisioni Mikst mësova se z.Colban, Direktor i Seksionit të Minoriteteve në SDN (Lidhja e Kombeve) shkoi në Bukuresht dhe s’ka për të ardhur në Stamboll . . . Me të kuptuar këtë, të nesërmen, e premte, u nisa që në mëngjes për në Rumani . . . Pata një pjekje të madhe me të; e kupton të keqen q’u bë për shqiptarët në Kostur dhe në Follorinë…”
Më 22 nëntor 1924, takon prap z.Colban. Është me interes që në letrën për Sulejman Delvinën, ai shkruan: “I eksponova gjerë e gjatë vuajtjet e shqiptarëve të Greqisë dhe sidomos të çamëve, për veprimin e nënkomisionit Mikst në Epir dhe në Maqedoni, si dhe për intrigat të delegatëve grekë dhe turq. . . I thashtë që s’kujtoj në shtetet e tjera që minoritetet të gëzojnë aq të drejta, sa gëzojnë grekofonët në Shqipëri . . . Kanë edhe shkollat e tyre, ku mësimet jepen greqisht, kurse shqiptarit të Greqisë s’u njihet as e drejta që të jetojnë . . . Në fund z.Colban më bëri aluzion për punën e Himarës, duke thënë se ishte ankue në Gjenevë delegati grek, z.Politis, për incidentin e fundit dhe për presionet që gjoja qeveria shqiptare u bëka himariotëve. I thashë se zelli dhe interesi që rrëfen Greqia për himariotët kujtoj se është fare e pathemeltë dhe mund të konsiderohet si një intervenim në punët e Shqipërisë, se himariotët s’formojnë minoritet për arsye se as nga gjuha, (përveç nja 1-2 fshatrave), as nga zakonet, as nga ndjenjat, s’kanë ndonjë diferencë nga shqiptarët e tjerë . . . “
Mid’hat Frashëri ka kurajon që nga Athina, në letrën e datës 23 mars 1925, siç shkruan ai “të heq vërejtjen Shkëlqesisë suaj mbi disa çeshtje”. Fjala është për ministrin e Punëve të Jashtme të Shqipërisë, Myfit Libohovën, i cili nuk i është drejtuar me memorandum Konferencës ë Ambasadorëve dhe Gjykatës së Hagës, për të ndaluar genocidin grek dhe serb mbi popullsinë shqiptare. Të njetin qendrim kritik ka edhe për ministrin tjetër të Punëve të Jashtme, Hysen Vrionin, që në letrën e 21 nëntorit 1925, i shkruan: “ Gjithë, zoti Ministër, kanë për shkak të vërtetë mëfeshtësinë dhe dobësinë e pacilësueshme të Ministrisë Shqiptare të Punëve të Jashtme, e cila gjer më sot s’ka dashur të marrë një atitudë dhe të bëjë një veprim kombiar dhe patriotik . . . “

KRONIKË E NJË DORËHEQJE TË DETYRUAR
Në letrën e datës 17 nëntor 1925 dërguar Hysen Vrionit, ministër i Jashtëm i Shqipërisë, Mid’hat Frashëri vazhdon të informojë me të njejtin shqetësim për gjendjen e popullsisë çame, “ shtrëngimin në të cilën gjendet populli dhe qysh me shkak të hetimit, mundohet njerëzia ose të vdesë, ose të deklarohet turke . . .” Dhe më poshtë: “Pasi Shqipëria i dha Serbisë Shën Naumin, edhe Greqia kërkon që të sigurojë një situatë me venome në Shqipëri të Jugut . . . Mjerisht, gjer më sot, kemi punuar si armiq të kombit dhe të shtetit; as në Turqi kemi dashur që të çojmë njeri, as në Genevë, as që edhe masa reciproke s’kemi dashur që të marrim kundër grekofonëvet.
Nuk di kjo që bëmë gjer më sot, politikë është, apo tradhëti kundër mëmëdheut?”
Katër ditë pas kësaj letre, pra më 21 nëntor 1925, ai i shkruan prap të njejtit ministër të Punëve të Jashtme, me të njejtin ton kritik: “Gjithë, Zoti Ministër, kanë për shkak të vërtetë mefshtësinë dhe dobësinë e pacilësueshme të Ministrisë Shqiptare të Punëve të Jashtme, e cila gjer më sot s’ka dashur të marrë një antitudë dhe të bëjë një veprim kombiar dhe patriotik…”
Pas këtyre vërejtjeve serioze, të shkruara edhe më parë, vjen përgjigja e ministrit të Jashtëm Hysen Vrioni. Është data 25 nëntor. Ministri i Jashtëm i shkruan Mid’hat Frashërit:
“Me shkresën tuaj nr.1533 me datën 17 të këti moti, shihet se disaprovonj politikën e çeshtjeve të jashtme. Siç e dini, funksionarët dhe orgaanet e shtetit janë të detyruar t’ekzekutojnë direktivat e politikës së caktuar nga Qeveria Qendrore. Pra, në qoftë se Zotëia Juaj nuk jeni dispozë të ekzekutoni këto direktiva, ahere mundeni me dhënë dorëheqjen. . . “
Pritej kjo përgjigje e Hysen Vrionit, këtij zyrtari të lartë dhe burokrati të Ministrisë së Jashtme. Në këtë tekst, siç shkruhet në shënimin sqarues të redaksisë të këtij botimi “ Shihet qartazi mediokriteti dhe miopia e tij politike ( e Hysen Vrionit), akoma më tepër edhe jokorrektësia zyrtare, kur me një letër të tillë nuk vendos emrin e mbiemrin e tij, siç e kërkon etika zyrtare, por inicialet HV”.
Më 16 dhjetor 1925 Mid’Hat Frashëri jep dorëheqjen. Në letrën e datës 31 mars 1926, nga Athina, që ia dërgon Qemal Frashërit, konsull i Shqipërisë në Korfuz, ai shkruan: “ Duke ju konfirmuar telegramin tim të sotmë, kam nderin t’ju lajmëroj se qeveria jonë më njofton me telegramin e 28 marsit, që dorëheqja ime e dhënë më 16 dhjetor 1925, me nr.1713, u pranua”.
Ka një brengë, që lexohet dukshëm në rreshtat e kësaj letre. Edhe një pikëllim të brendshëm. “Sikundër që fort mirë e dini, shkruan ai, ato që janë caktuar prej ligjit dhe gjenden të shkruara mbi kartë dhe ato detyra që nuk përmendën kurkund.
Këto të dyja do t’i gjeni në librat e ndërgjegjes suaj, ndjenjësisë patriotike të zemrës suaj. Dhe padyshim, kjo kategori e fundit është më e rëndësishme se ajo do të sigurojë ngadhnjimin e mëmëdheut tonë dhe do të realizojë naltësimin e Tij”.
Kështu dhe vetëm kështu, mund të shkruante Mid’hat Frashëri, idealisti i kulluar, që i dha aq shumë edhe diplomacisë dhe politikës shqiptare. Këto fjalë të dalë prej shpirtit, do të duhej të shkruheshin me gërma të mëdha në hollin e Ministrrisë së Jashtme të Shqipërisë dhe në çdo ambasadë të vendit tonë.
Kur ministri Fuqiplotë i Shqipërisë në Athinë, u largua nga qyteti helen, ishte stinë tjetër. E megjithatë qielli i kryeqytetit grek ishte i njëjtë: me re që i shtynin erërat. Pas mbetej Akropoli. Mbeteshin dikasteret e Qeverisë Greke, veçanërisht Ministria e Jashtme, ku Mid’hat Frashëri kishte hyrë dhe dalë apo debatuar ose dorëzuar nota verbale. Vështrimi i tij, ka kapur për herë të fundit pamjet e rrugëve dhe kafeneve të zhurmëshme të Athinës. . . Edhe retë e zeza që era i shtynte drejt veriut, ku shtriheshin hapësirat e bukura të Epirit ose Çamërisë. . . Ai si askush tjetër, bëri të pamundurën që Çamëria e bukur të mos braktisej dhe ajo të mos lotonte më nga brengat, hallet, plagët e shkaktuara nga politikat e mbrapshta antishqiptare të qarqeve nacionaliste të fqinjit tonë Jugor. Mid’hat Frashëri bëri të pamundurën, që marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Greqisë të ishin miqësore dhe reciproke, që silogjet vorio-epirote të mos i helmonin këto marrëdhënie. Krahas kundërshtarëve, ai bëri edhe shumë miq në Athinë. Por misioni dhe barra e rëndë që mori përsipër, ishin ndërprerë befasisht. Burokratët në Tiranë dhe Ahmet Zogu, nuk u pajtuan me qëndrimet e prera të tij për Çamërinë, Çështjen Çame. Shtypi shqiptar i kohës i bëri jehonë dorëheqjes së Ministrit Fuqiplotë në Athinë: “Vrioni, një pinjoll i familjes së njohur të bejlerëve të mëdhenj Vrionas, do të merrej më shumë me çifligjet e tij në Greqi, ndërsa Shqipëria kishte nevojë për një përfaqësues si Mid’hat Frashëri, për të mbrojtur interesat kombëtare”. (cituar sipas Prf.Dr. Luan Malltezit). Mid’hat Frashëri do të vazhdonte në Tiranë jeten prej intelektuali dhe eruditi, por me siguri nuk i është ndarë asnjë çast brenga e madhe për Çamërinë.

Gjergj Fishta – Përsiatje pas rileximit

June 3, 2023 by s p

Frano Kulli/

Leximi i mbramë i lejuar e i papenguar “Post mortum”, ka vijuar edhe jo më shumë se pesë vite, nga 1940 deri në 1945-ën. Në ndërkohë janë dy botime përkujtimore; “At Gjergj Fishta-Botim perkujtimuer” i vitit 1941, përgatitur nga bashkëvllau, At Benedikt Dema dhe tjetri i së njëjti koncept e format dhe i po të njëjtit vit, botim i revistës “Shkëndija” në Tiranë, përgatitur nga Ernest Koliqi. Janë dy momente përndritjeje përreth tij e veprës së tij, por masandej mbas shumë pak kohe gjithçka zbehet e venitet. Ndoshta qe kjo mirakandja e fundme që pasoi preludin trishtues për atë pluhnajen që do të vinte më mbas, terratisja e tij deri në mospërmendje. Mospërmendja ra vetëm me rikthimin e lirisë së fjalës e të shprehjes. Ndër të parat gjëra rreth të cilave filloi të flitej ishte edhe evokimi e rikthimi i Fishtës së ndaluar… Gjithçka e botuar në gjallje të tij, kishte mbetë e shpërndarë. Nuk u arrit të përmblidhej në një kolanë, ashtu siç e kishte ëndërruar vetë ai. Dhe siç kishte porositur në bisedë me njërin prej bashkëvëllezërve, At Viktor Volajn (6.12.1910 – 5 nëntor 1995), gjuhëtar ekselent. Kjo gjë nuk mundi të arrihej prej tij edhe pse ai, fizikisht jetoi gjatë mbas autorit. Në vitin 1941 ai ribotoi të komentuar prej tij “Mrizi i Zanave”. Me këtë botim që ishte i katërti i veprës (i pari daton në vitin 1913 nga shtypshkronja “Nikaj”) ai vijonte bashkëpunimin e tij me Fishtën tashmë të ndjerë, prej aty ku e kishin lënë.”N’ortografi u mbështeta mbi njato kritere-dëshmon Volaj-mbas të cillash, dy muejë para deket qortuem bashkë me poetin trembëdhet kangët e para të “Lahutës…”. Ndersa me ndrrime të vogla qi bani aty këtu i zhduku edhe disa trajta nëndialektare sidomos të Zadrimës, si kjoshna per kjoshim, jena për jemi etj., si edhe trajtat e sinkopueme,(k’in për kishin) kur s’e lypte nevoja, tue kenë mendimi mbi nji botim definitiv me i zhduk do trajta nendialektare, qi nuk kishin nji arsye të posaçme shprehjeje
Kështu, letërsia e tij, gjalloi vetëm në klandestinitet, shpesh me rrisk e rrezik për lexuesin e leximin fshehtas, ose… si letërsi orale (gojore). Lahuta, kryevepra kështu. Për kak të strukturës së saj stilistiko-letrare dhe se qe bërë shumë familjare, një vepër homerike e cila komunikonte lehtësisht edhe në mënyrë orale.(Kam njohur jo një po disa ithtarë që recitonin pa u ndalur me qindra vargje nga ajo, njësoj si vargje të eposit të kreshnikëve.) Eqrem Çabej, shprehet:”Fishta arriti të ngrejë kështu veprën (“Lahuta e Malcis”) në sferën kombëtare… vepra e tij ka marrë karakterin e një eposi kombëtar. Te ky[Fishta] e kaluara dhe e ardhmja e këtij kombi janë pjekur fatalisht në një pikë simbolike me njëra-tjetrën.Ai madje shton se:“nuk mund ta përflasim poetin që ka marrë për lëndë të poemit të tij një trevë njerëzore gjeografikisht kaq të ngushtë; sepse te kjo botë e përshkruar prej tij njohin vetveten jo vetëm Malësorët e Veriut, por gjithë banorët e maleve shqiptare, ata të Verilindjes (Kosovë), të Lindjes (Dibër) e të jugperëndimit (Labëri)”
Po më përtej, është shfaqë edhe synimi shvleftësues, në ndonjë analizë stilistikore, po krejt të sipërfaqëshme, buruar prej ndjesive të xhelozisë, më tepër se prej arsyeve të tjera, besojmë. Arti i Fishtës është përçmuar si folklorizant. Duke i vënë përballë vargun e lirë e modernitetin e tij, për kohën, tek Migjeni; duke krahasuar të pakrahasueshmet. E duke mënjanuar faktin që vetë Fishta nuk qe aspak përjashtues por veçse vlersues e inkurajues për talentet e shkrimtarisë së kohës së vet. Sidomos për më të rinjtë. E jo veç i Koliqit, bie fjala, por edhe i Migjenit, të cilin ai e çmonte “djaloshi i talentuem”. Kur ndër biseda me të, bashkëvllazën françeskanë i shfaqnin mospranim për idetë a poezitë e tij e madje e cytnin duke i thënë: “Pader, duhet me ju pergjegjë këtij Migjenit..”. E poeti pati dhënë atëherë, në vijim të konsideratës së tij për të, këtë përgjigje për bashkëvllaznit:”Lenie rahat djalin e Gjushit [Gjergjit] se asht ende i ri… “, pohojnë bashkëkohës se u thoshte Fishta për të.
Po me letërsinë tjetër të tij ç’u bë ? … Ç’u bë me dramaturgjinë e tij ? Me dramat e melodramat, po edhe me përshtatjet nga fondi më i mirë i dramaturgjisë botërore, shumicave e të cilave qe inskenuar po prej tij. Fishta pati sjellë për së pari komunikimin në shqip të saj. Veprimi i tij për teatrin zë fill që më 1902. Asokohe, salloni në Kuvendin e Françeskanëve në Shkodër, ku ishte edhe “rezidenca krijuese e shkrimtarísë së Fishtës” u kthye edhe ndër sallat e para në atë qytet e më përtej, sallë shfaqjesh ku filloi të kumtohej shqip. Dhe vetëm shqip. (Pak më vonë, me 1919, në Gjuhadol, në oborrin e shkollës fretnore u ndërtua një sallë tjetër, një sallë me 300 ndenjëse për spektatorë). Këtë pati kurajë ta bënte Gjergj Fishta, i cili, edhe kur përdorimi i shqipes ende qe i ndaluar nga Perandoria Osmane e futi atë si gjuhë mësimi në shkollat françeskane (liceun françeskan “Illyricum” dhe në shkollën e motrave stigmatine) kur ishte drejtor i këtyre shkollave. Studiuesi Tonin Çobani na kumton se: “Aty [në sallonin e fretënve] mendohet se u shfaqën dy skeçet origjinale të Fishtës (“Autori, Shtypshkronjësi” dhe “Përpara derës së Parrizit”), komeditë “Mjek përdhuni“(1905) dhe “I ligu për mend” (1908), të dyja sipas Molierit, si dhe dy pjesë origjinale me karakter didaktik: “Gjuha e Mësimit” (1907) dhe “Nevoja e mësimit” (1907).
E fundit vepër e tij dramaturgjike që vihet në skenë është melodrama “Juda Makabé”, në vitin 1945, me 28 nëntor, në një vjetorin e çlirimit nga pushtuesi. (Zef Zorba ishte rregjisori, Prek Jakova muzikanti. Preka, i izoluar për arsye biografike, në një shtëpi burg aty në Shkoder, ditën e çonin nga aty, në teatrin e jezuitëve ku bëheshin provat për shfaqjen e në darkë e kthenin përsëri në shtëpinë burg). Ajo qe shfaqja e fundit e “Judës…” dhe e fundmja shfaqje me tekst nga veprat dramaturgjike të Fishtës. Këtu e këndej gjithçka venitet e struket. Ende sot, Fishtën e citojnë dhe e përmendin rrallë si dramaturg. Ani pse ai është autor i 40 dramave e melodramave, të shkruara a të përshtatura. Me shkrimtarinë e vet në gjininë dramaturgjike(që kryesisht është e shkruar në vargje), por dhe me vënien në skenë, thuajse të shumicës së veprave të këtij zhanrri, Fishta u shenjua vetëdijshëm si themeluesi i teatrit shqiptar. Kurse Faik Konica, në esenë e tij të gjatë “Shqipëria, kopshti shkëmbor i Europës juglindore” shkruan: “At Fishta është marrë me secilën gjini letrare dhe në të gjitha ka qenë i suksesshëm”
Po me satirën? Satira qe përmbledhë në “Anzat e Parnasit” që me 1907-ën…Shkruan At Pashk Bardhi një bashkëvëlla françeskan: “Në vjetë 1907, nuk më bje në mend se në ç’muej, nëpër liqe të Shkodres kthete prej nji udhëtimi qi kishte bâ në Vjenë Abâti i Mirditës, Emzot Doçi. At Fishta, At Benardin Shllaku e unë i duelem përpara ku ndaloi vaporri. Kur hime n’lunder për me ardhë në qytet[Shkoder] e thirri Fishten me ndjejë bri tij e i kallxoi se në Vjenë të gjithë, profesorë e studenta e të gjithë qi u merrshin ndopak me gjuhë shqype ishin t’entuzjasmuem per “Oso Kuken”[Kënga e dytë e Lahutës] e lavdet qi i kish ndie prej sish nuk dijte me i shprehë. Atë Fishta e pveti: “Po per “Anza t’Parnasit”, monsinjore, shka thojshin… “… Është i vetëmjaftueshëm edhe pohimi i kësaj bisede për të ndaluar te vendi që zinte satira në aspiratën krijuese të Fishtës, që heret. Madje, njihet deri më tani se publikimi i parë i Fishtës është një vjershë satirike “Zoti Anselmo Lorecchio në Vienë”, e botuar në nëntorin e vitit 1899, në “Albania” të Konicës, që asokohe dilte në Bruksel.
“Gomari i Babatasit” qe shkruar, inskenuar edhe botuar në 1923. Në kohën kur doli ajo tronditi skenën shkrimore e intelektuale, por atë politike mbi të gjitha, me thellësinë e mendimit e forcën e satirës që fshikullonte dallaveret e shumta të politikës e mbartësve të tyre, kryesisht. Edhe “Visku…” që për “arsye prudence”, siç autori na pohon, mbeti e pabotuar…
Mbas ndalimit të tij edhe satira mbeti e transmetuar heshtazi e frikshëm vetëm si…lexim anekdodik. Në vend të satirës së tij, që në bashkëkohësí kishte pasë arrit majat, “lexohej”, transmetohej Fishta hokatar. Pra qarkullonin gojë më gojë anekdotat e tij dhe përreth tij sidomos, herë të thëna bukur e herë jo bukur. Ishte pra, aspak më shumë se vulgaritet me zëvendësue satirën e kulmeve të arritura deri atëhere me hoka. Siç është vërejtur, “Gomari i Babatasit dhe “Visku i Babatasit”, janë shenja të larta emancipimi mendor e shoqëror të shqiptarëve, të cilët nuk na kanë lënë, për fat të mirë pa dëshmi dinjiteti për të përballuar të vërtetën. Në këtë pikpamje, kjo vepër mund të krahasohet, siç është krahasuar me “Udhëtimet e Guiliverit” tek anglezët, me “Shpirtrat e vdekur” tek rusët, me “Gjermania-një përrallë dimri” te gjermanët etj.-shkruan studiuesi Stefan Çapaliku. Edhe tani, së voni, kur u vu në skenë “Gomari i Babatasit”, në Shkodër salla e teatrit qe plot për disa netë, po nga zyrat u patën shigjetuar me turivarje…
Po me prozën: publicistikën, eseistikën ç’u bë ? Ndoshta përkufizimi i Lasgushit “meditans e militans” [ëndërrimtar dhe luftarak] do t’i shkonte më shumë se çdo perifrazim tjetër produktit të shkrimtarisë së tij në këtë fushë. Si stil shkrimtarie e si problematikë sociale. Që intonohet e shërben edhe në të sotmen. Në të vërtetë, asnjë personalitet shqiptar i kulturës, rezident i përhershëm në truallin ku lindi, nuk ka marrë nderime e vlerësime të pafundme superiore sa At Gjergj Fishta, në gjallje të vet, i rrethuar me lavdi si askush deri atëherë në Shqipëri.
Që Fishta është jo vetëm poet, por shumë më tepër se kaq, një figurë poliedrike e kulturës kombëtare shqiptare, është pranuar tashmë si aksiomë ndër qarqet e studiuesve të tij dhe njerëzve të letrave shqipe, në përgjithësi. Në opusin letrar që ai ka lënë, publicistika e Fishtës është ajo pjesë e krijimtarisë së vet, disi e eklipsuar prej asaj që është çmuar e vlerësuar si vepra homerike shqiptare, prej poemës së tij epike, “Lahutës së malcis’ ”.Megjithëkëtë, pa asnjë mëdyshje, publicistika, ashtu sikurse edhe satira , është një nga kulmet e krijimtarisë së tij, e njëherësh njëra prej majave ku ka arritur tradita e shtypit tonë demokratik. Ndonëse më pak i studiuar në këtë lëmë, për arsye të njohura e që lidhen me misionin historik, regresist të forcave jo kulturëdashëse për ta rrëzuar me çdo kusht e çmim personalitetin e madh, Gjergj Fishta.
Ai është e do të mbetet në radhën e publicistëve më të mëdhenj kombëtare të bashkëkohësisë së vet, përkrah Fan Nolit, Faik Konicës, Luigj Gurakuqit e ca të tjerëve…Kontakti i tij aktiv e i paprerë ndonjëherë me shtypin e kohës, që fillon me 1899, me të përditshmen “Albania” të Faik Konicës e s’ndahet për më se dyzet vjet të gjalljes së tij, është argumenti i parë për të provuar pohimin e mësipërm. Artikujt e Gjergj Fishtës i gjejmë në rreth 16 tituj të përkohshmesh e fletoresh, e shumta e tyre ndër më prestigjiozet organe të shtypit shqiptar: ”Albania” “Elçija (ma vonë Lajm’tari) e zemrës së Krishtit”, “Zani i Shna Ndout”, ”La Nazione Albanese”, ”Leka”, ”Grueja shqyptare” , ”Shkëndija”, “Rivista d’Albania”, ”Posta e Shqypnisë”, themeluar prej tij, gjithashtu, etj. Boton në to krijimtari letrare e religjioze, por boton ndërkohë esé dhe artikuj të tjerë publicistikë. Mund të përmenden ndër to: ”Grueja shqyptare në Shkoder”- përgjigje e një artikulli të botuar në revistën “Minerva” ose “Fjalimi i permort’shëm mbi kufomen e Avni Rrustemit” në “Politika” e Vlorës, maj 1924.
Ndërsa “Hylli i Dritës”, e themeluar prej tij në vitin 1913 dhe e drejtuar po prej tij, në 15 prej viteve që ajo doli është, padyshim revista më kualitative e kohës në Shqipëri dhe pasqyrë e standardit kulturor të vendit tonë në kulturën kontemporane (bashkëkohore) europiane. Artikulli prezantues i numrit të parë “Perlimi (programi, detyra) i Përkoshmjes”, që përbën edhe fillesën e angazhimit përkushtues të Fishtës në këtë fushë, i cili do të vijojë me një ritëm fort të dendur e që do të zgjasë përreth tri dekada, deri në frymën e fundit, me 30 dhjetor të vitit 1940. Në faqet dhe në numrat e saj gjen të trajtuar gjalljen e jetës shqiptare, etnosin dhe zhvillimet kulturore, nëpërmjet gjinive të mirëfillta profesionale publicistike, që nga lajmi e deri tek përshkrimi, artikujt e gjatë analitikë, por edhe polemistë. Rubrikat,që e kanë ndjekur gjatë “Hyllin…”, “Lajme rrokull Shqipnisë” dhe “Lajme rrokull botës” kanë pasqyruar e ndjekur rregullisht jetën publike shqiptare dhe bashkëkohësinë europiane, me të njëjtin ritëm e mjeshtri si shumë prej revistave europiane të kohës. Është “Hylli i Dritës”, kjo krijesë e çmuar dhe për fat jetëgjatë e publicistikës shqiptare, megjithë tri ndërprerjet gati të dhunshme e peripecitë e panumërta të mbijetesës, përmes së cilës, themeluesi i saj, Gjergj Fishta shpalosi dy dhuntitë, ndër më të çmueshmet e ndërkohë, çuditërisht jo fort të përmendurat: talentin dhe erudicionin e tij prej analisti si dhe inteligjencën e talentin e jashtëzakonshëm, gjithashtu prej polemisti.
Analisti:
Janë të mjaftë artikujt që mund të merren për të ilustruar pohimin e mësipërm. Mjafton të citojmë disa prej tyre: “Liria e zgjedhjeve e obstrukcioni i opozitës” “Asambleja Kushtetuese”, “Ipeshkvijtë e Shqipnisë e çashtja e zgjedhjeve” , “Kleri katolik i Shqypnisë e bashkimi i kombit”. Janë të gjithë kryeartikuj të “Hyllit…” Ata, vërtet nuk firmosen nga Fishta, praktikë e zakontë kjo e shtypit të kohës, por është shkencërisht e njohur dhe e pohuar që ato janë produkt i penës së tij, janë artikuj të shkruar prej dorës së tij, që në akord me moralin e rregullat e Urdhrit Françeskan, të cilit Fishta i përkiste, mbeten e publikohen si anonimat. Në to, jo vetëm preken, por trajtohen e interpretohen të mbarat e mbrapshtitë më themelore të politikës shqiptare të kohës…”Zgjedhja e parlamentarëve për ne asht nji çashtje kryekput gjallnore”, për të cilën pohon Fishta tek “Liria e zgjedhjeve dhe obstrukcioni i opozitës”- I madh e i vogël e kemi detyrë me u interesue e me u orvat, qi këto zgjedhje të dalin sa ma të dobishme për ekzistencën e përparimin e shtetit t’onë E diku më poshtë në këtë artikull filozofon: “M’shka pështetet ndryshimi ndërmjet një shteti civil e institucional e një tjetri barbar, autokrat e despotik ?-pyet, e në mënyrë retorike përgjigjet: “Mbas mendimit tonë të gjithë ndryshimi përmblidhet m’kta qi shtetent e gjytetnueme e konstitucional ligjt i kanë të preme mbas nevoje reale të popullit, me relacion ndaj kohet, ndaj mendorjeve të vendit, ndërsa ndër shtete barbare e autokrate kto ligj përgjithsisht vendohen vetëm…mbas egoizmit t’sunduesve e rrallë e kurr mbas nevojve të popullit, që lanë e kjanë…nuk asht ligja që formon popullin por populli formon ligjen”. Siç kuptohet lehtazi koncepti filozofik e politik i Fishtës për shtetin është pa asnjë mëdyshje ai demokratik. Shpjegimi i tij, i dallimit të tipave të shtetit: demokratik, civil e konstitucional (kushtetues) nga shteti i tipit autokrat e despotik është tepër i argumentuar.
Forca e logjikës është e pakundërshtueshme, siç është ndërkohë konsekuent edhe qëndrimi legal e këmbëngulës për shtetin demokratik, kundërshtues e denigrues kundër shtetit autokratik. Tek artikulli, aso kohe i bujshëm “Delikti i Mamurrasit” shkruan: “Për me sundue një shtet, nuk asht mjaft dhelpnia, dredhia, intriga, batakçillëku, rrena, tradhtia: duhet nder, dije, urti, burrni, qe se çka duhet. Po, por dija, urtia, nderi, burrnia, po u zejshin (mësoheshin) në shkollë e, madje, me shumë mund e djersë, e jo ndër kafeshantana të Europës, e mejhane e paçexhihane të Tiranës, tue luejt tavëll e bixhoz, e tue pi mastikë”.
-Sparta ka krijuar Likurgun e jo Likurgu Sparten- shkruan Fishta-se mos të kishin kenë vetë spartanët bujarë…na Likurgut kurrë emnin s’do t’ja kishim ndie, mesa emni i disa kopistave e sekretarëve ngrehalucë të Tiranës, që në një shqype të keqe, rrinë sot tue përkthye do ligj, të cillët s’i përshtaten kurrkund popullit shqiptar, mbasi nji fshisë rrameçë t’i qesë jashta zyrëve .Prandaj e lyp , domosdo arsyeja, qi populli të jetë përfaqësue sa ma plotshim (në mënyrë sa më të plotë) e të jetë kryekëput i lirë në të zgjedhun t’atyne delegatënve t’vet, qi në nji Asamble a Parlament do të presë (këtu: krijojë) ligjin n’emen të tij; e kushdo ia mohon a ia ngushton popullit kët liri e kët përfaqësim, ai asht tyran (tiran), autokrat, diktatuer (diktator).. Analiza e sipërcituar është e vitit 1923 dhe siç lehtas dallohet , ajo është e qenësishme dhe e vlefshme shumë edhe sot, në teatrin politik shqiptar. Dhe vetëm po të nisesh nga ky fakt, pra jetëgjatësia e analizës politike-publicistike ke pohuar argumentin më me peshë në favor të vlerave të pakontestueshme, të dallueshme e të një cilësie par excellence në këtë fushë të krijimtarisë së Gjergj Fishtës.
Vërehet në krejt analizën publicistike fishtjane, krahas potencës cilësore superiore intelektuale, edhe kurajoja civile për t’i publikuar pikëpamjet e tij, ani pse në ta shumtën e rasteve e thuajse gati gjithnjë shkojnë përkundër “rrjedhës”, pra kundër mendimit zyrtar… Dhe kjo i ka kushtuar jo pak atij dhe veprës së tij edhe në bashkëkohësinë e vet, në gjithë veprimin e vet publik e kombëtar në vitet ’20,’30. Mjafton të kujtojmë mbylljen tri herë radhazi në mënyrë të dhunshme të krijesës së tij fondamentale kulturore-Hyllit të Dritës. Porse , të pretendosh diçka të thuash për Fishtën si publicist, pa përmendur e vënë në krye të radhës polemikën e tij, zëne se nuk ke thanë asgjë. Madje , në këtë “zeje” ai është i pakundshoq. Në qoftë se studiuesit e veprës së tij letrare, fishtologët e kanë vlerësuar si një kulm satirën e tij, mendoj se ai kulm ngrihet mbi këtë kualitet dhe arritje monumentale në këtë fushë të publicistikës.
Kurse sa i takon polemikës, një shkollë në vete, ende e munguar tek ne, Fishta qe zotëruesi i saj në bashkëkohësinë e vet; një model për t’u ndjekur edhe sot, për kthjellësinë e ideve, për principialitetin e pa lëkundshëm asnjë fije, por edhe për kulturën e bashkëbisedës e dialogut. Janë shembëlltyra të paarritëshme ende sot shkrime polemike si “Gabove Hilë” apo “Për nji fjalë të pavend të zotni Mehdi Frashërit” Por edhe në fushë të eseistikës me esetë: “Poetët e m’dhaj t’Italisë” apo “Shenime estetike” , të cilave ke pse t’u kthehesh edhe sot.
Njëri prej studiuesve të tij të zellshëm, Lefter Dilo, e vlerëson kështu: ”Polemika e tij nuk bëhet për çeshtje vetjake, polemika e Fishtës ka si yll polar përmirsimin e vendit moralisht, çfarosjen e veseve, luftën kundra “atdhetarëve me barkun kodër… ”.
Si kurdoherë, tribuna publike e polemistit Fishta do të mbetet prestigjiozja e françeskanëve “Hylli i Dritës”. Nëpër faqet e saj janë botuar më se 20 artikuj e kryeartikuj–ese polemistë. Disa prej tyre si : ”Çashtja e kryeqytetit e kleri katolik”, “Kombësia e kleri katolik” “Gabove Hilë “, “Ipeshkvijtë e Shqipnisë e çeshtja e zgjedhjeve ” , “Tash që u ba Shqipnia duhen perbâ (bërë) shqyptarët” … kanë mbizotëruar atmosferën intelektuale politike shqiptare të viteve 20-30. Kjo, sepse në thelbin e vet këto polemika kanë rrokur e trajtuar raporte delikate shqiptare, siç është raporti ndërmjet kombit e fesë, ose ai ndërmjet besimeve të ndryshme fetare në Shqipëri. Me kompetencë, me erudicion e dije të madhe, me dashuri të pakufishme për dheun dhe popullin e vet. Gjithsesi këto janë rrugë e rrugica të historisë së kulturave të popujve, të destinuara vetëm për të kaluar nëpër to njerëz të mëdhenj. Dhe Fishta ynë e kishte fituar këtë privilegj me veprën e vet.
(Nga libri: “Fishta, rileximi në kohën e lirisë”)

“AULONA FESTIVAL” DHE VLORA, SËRISH JA BËNË FORA

June 3, 2023 by s p

Nga Ramazan Çeka/

“AULONA INTER FOLK FESTIVAL” finalizoi me sukses edicionin e 15-të në qytetin e bukur të Vlorës, aty ku flamujtë ndërkombëtarë i bashkoi arti e kultura e kombeve.

Ukraina – fituese e Kupës së Festivalit

Sërish në Vlorë për të shijuar nga afër kompeticionin më të madh kulturor ndërkombëtar të folkut, atë të “AULONA INTER FOLK FESTIVAL” i cili këtë 6 maj 2023 startoi me edicionin e tij të 15-të.
Megjithëse rrugëtimin e ka nisur në maj 2009-tës, ky festival ndërkombëtar sa vjen e bëhet edhe më madhështor, falë vëmëndjes së pareshtur dhe pëkrahjes së Bashkisë Vlorë, por edhe kujdesit të jashtëzakonshëm të ideatorit të këtij festivali, “Mjeshtrit të Madh” Sejmen Gjokoli, që është njëkohësisht edhe organizator dhe drejtor i përgjithshëm i tij.
Për 15 vite me radhë ky festival, tashmë tradicional, e ka kthyer Vlorën në një amfiteatër kulturor ndërkombëtar duke bërë që performancat dhe vlerat kulturore të dalin jashtë kufijve ndërshtetërorë nga vijnë grupet pjesëmarrëse për t’u përngjarë yjeve në hapësirën e qiellit dhe valëve të detit që përkëdhelin këndshëm sheshin në bregdetin e bukur të Vlorës.
Në bisedat paraprake me organizatorin dhe mikun tim Sejmen Gjokoli, mësova se falë këtij aktiviteti kaq madhështor në gjithë këto vite, Vlora ka qenë mikpritëse e rreth 115 Ansambleve Folklorike me mbi 4100 pjesëmarrës nga 35 vende të Ballkanit, Evropës dhe Azisë, gjë që e bën këtë qytet mjaft të njohur e të vizituar edhe falë jehonës së këtij aktiviteti, por edhe resurseve me potencial të jashtëzakonshëm kulturor, natyror dhe kulinar që ai mbart.
Këtë spektakël, të cilin shumë kush do ta ëndërronte ta shihte nga afër, unë prej kohësh kam privilegjin edhe ta filmoj e dokumentoj me fotografi ç’ka më bën edhe më të privilegjuar që emocionet e tij, jo vetëm t’i ndjej prezent, por t’i përjetoj edhe për shumë kohë tek merrem me përzgjedhjen dhe publikimin e tyre në të përditshmet e kohës por edhe në rrjetet sociale.
Ndryshe nga vitet e tjera, kur ekskluzivitetin e ka patur RTSH, sivjet kam filmuar edhe për Televizionin ACTV “Kultura Shqiptare në Amerikë” në ekranin e të cilit këto ditë do të shfaqet një reportazh i detajur për teleshikuesit e këtij kanali prestigjoz, e ku do pasqyrohet hollësisht gjithçka nga ky festival ndërkombëtar.
Në skenën e këtij festivali, këtë vit, u ngjitën grupet folklorike nga Shqipëria, Austria, Greqia, Kosova, Maqedonia e Veriut, Sllovakia, Ukraina, Turqia e Zvicra, ku secili veç përgatitjeve të numrave me të cilët performuan, shpalosen mrekullitë e kostumografisë e kulturës popullore që përfaqësojnë, tek të cilat spikatte larmia dhe diversiteti etnofolklorik.
Kështu institucionet e qeverisjes vendore vazhdojnë të bashkëpunojnë dhe vlersojnë këtë aktivitet me vlera shumëpalëshe, i cili përkon edhe me hapjen e sezonit të turizmit bregdetar, të gërshetuar kaq bukur edhe me turizmin kulturor nëpërmjet të cilit Vlora vazhdon të promovojë vetveten me gjithçka të bukur që gjindet në brendësi të saj.
Skena është njëra anë, por në ditët e festivalit në Vlorë “skenë” shndërrohet gjithçka; edhe sheshet, edhe trotuaret, edhe mjediset e bukura të krijuara së fundi, si: Sheshi Flamurit dhe Pylli Orbital në Skelë.
Në këtë edicion u kthye në një skenë më vete edhe sheshi përpara Muzeut Kombëtar të Pavarësisë, si dhe sheshi përpara Piramidës, fare pranë bregdetit.
E jashtëzakonshme do të mbetet ngjitja e festivalistëve në Piramidën Vlonjate, ku flamurmajtësit u vendosën në majë, ndërsa rreth treqind pjesëmarrësit e edicionit të pesëmbëdhjetë mbushen shkallaret e saj.
Për festivalistët e ardhur nga vende të ndryshme të Ballkanit e Evropës mbetën befasuesë vizitat e bëra në Parkun Kombëtar të Llogarasë, por edhe në Kompleksin Turistik “Bojo” në Radhimë, duke plotësuar kështu një dimension tjetër, që ky aktivitet ka në lidhje me turizmin kulturor, natyror e atë bregdatar.
Ky festival i organizuar nga Qendra Kulturore “Aulona” – Vlorë ka prekur majat e suksesit falë mbështetjes nga ana e Bashkisë së Vlorës, Ministrisë së Kulturës, Dhomës së Tregëtisë Vlorë po edhe subjekte të tjera dashamirëse të këtij eventi kulturor ndërkombëtar, tashmë tradicional.
Sikurse është bërë traditë media partnere e këtij festivali ishte RTSH, e cila ka një kontribut të jashtzakonshëm në evidentimin dhe promovimin e vlerave që mbart ky festival folklorik ndërkombëtar.
Për tri mbrëmje me radhë në skenën e këtij festivali u shpalosën vlerat më të mira të trashëgimisë kulturore e shpirtërore të grupeve dhe ansambleve konkurente të ardhura nga vende të ndryshme të Ballkanit dhe Europës, ndërkohë që, siç thamë, festivali u shtri edhe në sheshe, në rrugë e trotuare, si dhe në mjediset historike e turistike të qytetit, duke e kthyer qytetin e bukur bregdetar në një skenë madhështore gjigande.
Seicili grup më i mirë se tjetri, çdo artist me të veçantat e tij, si vetë trashëgimia e popujve që përfaqësojnë.
Një skenë ku u përfaqësua me shumë dinjitet folklori shqiptar nga të zotët e shtëpisë, si: Ansamblet “Krahu i Shqiponjës Taip Madani” e vëllezërve Bajrami, Vlorë por edhe valltarët e ansamblit “Arjan Plaku”, Durrës, grupet polifonike “Gjergj Arianiti” të Mallakastrës e “Fushëbardha” të Gjirokastrës.
Siç u derdh vallja e “Grykës së Kaçanikut”, ashtu edhe kënga e “Mjeshtres së Madhe”, Shkurtë Fejza, grupi artiatik “Hareja”, Zvicër, valltarët e Janinës, grupi i grave valltare të Ankarasë, të Austrisë, studentët e ansamblit nga Universiteti i Bratislavës e mbi të gjithë folkloristët e ardhur nga fronti i luftës, Ukraina.
Dy ansamble u bënë bashkë për të ardhur në Vlorë; “Dibrova” e “Goritsvit”, të dy ansamble studentore të qytetit Lviv të cilët mrekulluan me artin e tyre.
Folklori ukrainas befasoi dhe mrekulloi të gjithë qytetarët që ndoqën festivalin. Valltarët ukrainas ishin të gjithë të magjishëm, plot vrull, dinamizëm e profesionalizëm. Ata sollën në qytetin e Vlorës një “furtunë” të vërtetë folklorike dhe u bënë të dashur për të gjithë spektatorët.
Ata shkëlqyen e njëkohësisht përmes performancës së tyre përcollën mesazhet që popujt përcjellin për liri e paqe.
Organizatorët e Festivalit, si dhe artëdashësit vlonjatë u janë atyre mirënjohës dhe luten për atdheun e tyre, Ukrainën.
Pikërisht këto dy ansamble të ardhur nga Ukraina do të ishin edhe fitues të Kupës së edicionit të 15-të të Festivalit e cila nga organizatorët iu dorëzua ambasadorit të Ukrainës në Tiranë, i pranishëm në natën e fundit të festivalit, Z. Volodymyr Shkurov, i cili në fjalën e tij vlerësoi aktivitetin, por edhe paraqitjen e shkëlqyer e plot mesazhe të artistëve nga vendi i tij.
Ambasadori i Ukrainës Shkurov në fjalën e tij të përshëndetjes shprehu mirënjohjen për drejtorin e përgjithshëm të festivalit, studiuesin e njohur të vlerave kombëtare shqiptare të këtyre aktiviteteve “Mjeshtrin e Madh” Sejmen Gjokoli dhe gjithë ekipin e tij, si dhe ekipet e jashtëzakonshme të grupeve pjesëmarrëse, që me artin e tyre përcjellin në botë bukuri, talent dhe vlera trashëgimie.
“Lavdi Ukrainës”! -U bë slogani i vetë festivalit të 15-të ndërkombëtar të Vlorës dhe kjo thirrje popullore për tre netë me radhë elektrizoi qiellin vlonjat.
Koreografi dhe primovalltari i Ansamblit Kombëtar të Këngëve dhe Valleve Popullore, Tiranë, Genc Kastrati, e vlerësoi kështu festivalin: “Aulona Interfolk Festival” është një ngjarje e rëndësishme në kalendarin kulturor të Shqiperisë dhe një shembull i mirë për krijimin e një marke të fortë të turizmit kulturor shqiptar. Sejmen Gjokoli, organizatori i këtij festivali, ka ndikuar në rritjen e nivelit artistik të tij, në rritjen e numërit të artistëve dhe turistëve që e vizitojnë Vlorën dhe Shqipërinë.
“Aulona Interfolk Festival” dhe organizatori i tij janë një pasuri e rëndësishme për kulturën dhe turizmin shqiptar. Është një ngjarje e rëndësishme që i bashkon artistët dhe kulturat nga e gjithë bota, duke krijuar një atmosferë të jashtëzakonshme të bashkëpunimit dhe shkëmbimit tepër të vlefshëm të ideve dhe eksperiencave evropiane e botërore”.
Maryia Kolobych, drejtoresha e Ansamblit Artistik të Ukrainës, shumë e emocionuar falenderoj për ftesën Z. Sejmen Gjokoli në këtë fastival të mrekullueshëm. “Një atmosferë e jashtëzakonshme krijuese, ku ajri mbushet me art, njerëz miqësorë që duartrokasin fort, fjalë mbështetje dhe zemra të bëra në formë duarsh, i takuan kërcimtarë nga Ukraina. Faleminderit popullit shqiptar për mirëkuptimin dhe mbështetjen”!
Ndjekja e këtij aktiviteti për tre netë me radhë nuk ishte e lehtë për mua, pasi kërkoja që të mos më kalonte asnjë detaj. Në këtë ngarkesë arrita gjithsesi të marrë opinionet edhe nga tre artistë të shquar të skenës dhe ekranit, këngëtares së shquar Shkurte Fejza, moderatores së mrekullueshme Afërdita Krasniqi, si dhe regjisorit të shquar të Radio Televizionit Shqiptar Z. Llesh Nikolla.
Këngëtarja e mrekullueshme Shkurte Fejza, shprehet me fjalë zemre dhe vlerësime për festivalin dhe organizatorin kryesor të tij Z. Sejmen Gjokoli: “Jam shumë e kënaqur dhe e vlerësuar nga kjo atmosferë, ku ne shpalosim traditat tona kulturore e fisnike. Ndaj dua të falenderoj në mënyrë të veçantë Sejmen Gjokolin si themelues të festivalit, por dhe popullin e Vlorës dhe gjithë Shqipërisë që na kanë dashur dhe duartrokitur gjithmonë.
Aferdita Krasniqi, moderatore e festivalit, tha këto fjalë me shumë emocion: “Dua të përshëndes të gjithë lexuesit e gazetës suaj, si Kryetare e Shoqatës së Komunitetit Shqiptar të Gjenevës, në Zvicër, si dhe si drejtuese e Grupit Artistik “Hareja”. Është kënaqsi e madhe të jesh pjesë e një Festivali të tillë Ndërkombëtar, këtu në Vlorën tonë të bukur, por kënaqësia rritet akoma më tepër kur jam edhe në detyrën e prezantueses së programit dhe kjo më jep një kënaqësi të jashtëzakonshme. I falenderoj organizatorët, në radhë të parë për besimin që kanë pasur për mua dhe i uroj nga zemra për suksese të mëtejshme”.
Miku im i çmuar Llesh Nikolla, “Mjeshtër i Madh”, regjisor në Radio Televizionit Shqiptar, u shpreh me kënaqësi, duke thënë: “Janë disa vite që jam prezent në Festivalin “Aulona Inter Folk”, i cili të impersionon, të emocionon, por të bën dhe kranar, sepse Vlora për disa ditë shndërrohet në kryeqytetin e kulturës evropiane dhe më gjërë.
Në këtë festival marrin pjesë grupe përfaqësuese nga shtete të ndryshme të Evropës dhe më gjërë. Ky pra është edhe suksesi, sepse atë që bën kultura, atë që bën arti, nuk e bën as politika, as institucionet shtetërore. Janë tingujt, janë këngët e vallet që i bashkojnë zemrat, bashkojnë kulturat, bashkojnë popujt.
Këtu qëndron dhe vlera më e madhe e këtij festivali, i cili ka si kryefjalë “Mjeshtrin e Madh” Sejmen Gjokoli, një njeri i aposionuar, njeri i përkushtuar, njeri me fantazi dhe një nga realizuesit më të mirë të gjithë festivaleve. Prezenca ime me telereportazhe, me regji, me angazhim, është modeste karshi punës që bën stafi drejtues i Sejmen Gjokolit”.
Madhështia dhe suksesi i këtij festivali kishte injektuar në gjithë qytetin e Vlorës, magjinë e pavdekshme të krijimtarisë popullore dhe spektatorët e të gjitha moshave, vendas, vizitorë apo turistë të huaj e ndoqën dhe shijuan me ëndje këtë event kulturor, historik dhe tradicional, që çdo vit gjallëron perlën e bregdetit shqiptar, Vlorën e Flamurit.

“Festivali Shqiptar” bashkoi mijëra shqiptarë në emërtimin e rrugës “Gjergj Kastrioti- Skenderbeu” në Worcester, Massachusetts

June 3, 2023 by s p

Sokol Paja/

Massachusetts, 2 Qershor 2023 – “Festivali Shqiptar” bashkoi mijëra shqiptarë në emërtimin e rrugës “Gjergj Kastrioti- Skenderbeu” në Worcester, Massachusetts. Një festë madhështore e shqiptarëve të bashkuar tradicionalisht në festivalin e traditës, identitetit, historisë e kulturës shqiptare. Festivali Shqiptar në Worcester, Ma ka 40 vjet që organizohet në Kishën Shqiptare Orthodokse “Fjetja e Shën Mërisë” në Ustër, Worcester, MA. Prof.Thanas Gjika tregon detaje të organizimit patriotik të shqiptarëve në Worcester dhe histori të Kishës dhe Festivalit.

Dhimitër Çika është ikonografi i afreskeve murale të kishës i cili e filloi projektin në Janar të vitit 2000 dhe e përfundoi projektin në Dhjetor të vitit 2007. Kisha “Fjetja e Shën Mërisë” e ndërtuar në vitin 1982 bashkon të gjithë shqiptarët në Worcester dhe krahas aktiviteteve të rëndësishme, Festivali Shqiptar është aktiviteti kryesor që Kisha e organizon çdo dy vjet. Festivali i vitit 2023 që filloi sot dhe vazhdon në ditët 3 dhe 4 Qershor, është një aktivitet patriotik që mbledh bashkësinë shqiptare dhe sukseset e patriotëve tanë duke promovuar traditën, kulturën, identitetin, historinë dhe shpirtin shqiptar në mërgatën e Amerikës.

Kryetarja e Vatrës Worcester zonja Efi Qeleshi u shpreh se “Festivali Shqiptar është një ngjarje shumë e shënuar për të gjithë komunitetin shqiptar. Ky festival është një vlerësim për shqiptarët që e ruajnë traditën prej dekadash pa dallim feje dhe krahine, për bizneset shqiptare, për organizatorët, për pjesëmarrësit është ngjarje kulminante që lidh fort komunitetin. Këtu krijohet, festohet, bashkohet dhe gëzohet shqip”. “Festivali Shqiptar” kishte drejtor Ilia Terovën dhe bashkëpunëtorë të Festivalit, Klevis Naqe, Helios Mako, Mariola St. Jean, Ilir Mihallari, Donika Koroveshi. Nën prezantimin brilant të

Polikseni Manxhari spektakli filloi me këndimin e himneve kombëtare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Shqipërisë nga Androniqi Danga dhe Feride Gillsberg. Atë Mark Doku bëri lutjen liturgjike pasuar nga përshëndetjet nga Këshilli i Bashkisë Uster Distrikti 5: Etel Haxhiaj, Këshilltare në Bashkinë Ustër, Dona Colorio etj. Editori i Diellit përshëndeti në emër të Federatës Vatra, gazetës Dielli e gjithë vatranëve. Shumë emocionuese ishte fjala e Mayor Rosario Peta nga Hora e Arbëreshëve dhe Loris Castriota përgjatë ceremonisë solemne të emërtimit të rrugës në nderim të heroit tonë kombëtar. Mbrëmja vazhdoi me grupin Vallet Tona nga koreografi Dhimitri Demiri, këngë deri në orët e vona nga Ylli Baka dhe Dj Andrea dhe Helios. “Festivali Shqiptar” është një festë tradicionale shqiptare që ruan kulturën, historinë, identitetin dhe traditën shqiptare në Massachusetts të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

“ISMAIL QEMALI” VJEN NESËR NË STATEN ISLAND, NEW YORK

June 2, 2023 by s p

P R O G R A M I

MASTERS OF CEREMONIES

Kozeta Turishta, Bledar Maqellara

12:00 PM

OPENING REMARKS Kozeta Turishta Bledar Maqellara

COLOR GUARD NYPD Illyrian Society of LawEnforcement Officers

AMERICAN NATIONAL ANTHEM Dea Kerliu

ALBANIAN NATIONAL ANTHEM Deshira Ahmeti

PRAYERS FOR CEREMONY Imam Tahir Kukaj

WELCOME GREETINGS: David Carr

Councilman, Naser Nika dhe Dr. Bari

SPEAKERS:

• Floreta Faber Ambassador in Washington

• Blerim Reka, Ambasador of Kosova

• Perparim Rama, Mayor of Prishtina,

• Vito Fosella Staten Island Borough President

• Qamil Vlora, Ismail Qemali’s nephew

• Elmi Berisha Head of US Pan-Albanian Federation “Vatra”

• Kozeta Zylo, journalist and writer

• ETC…

PERFORMANCE

Albanian School “Alba Life”, Ambassador of the Nation

• Rrofte Shqiperia

• Vallja e Devollit

• Vallja e Tropojes

• Vallja e Tiranes

• Vallja e Bariut

•

DANCE GROUPS

• Ansambli Folklorik Autokton Rugova

• “The Declaration of Independence” from Artists: Shaban Lajci, Tom Gjergji dhe Agim Rugova

• 2 PM: Entela Ilirjani and the other singersz: “O Qemal kur te perzune”

• UNVEILING ISMAIL QEMALI WAY

PERFORMERS:

Valbona Peraj, Agim Gerbeshi, Entela Ilirjani, Ilsi Ademi, Arberije Hadergjonaj, Agron Maqellara, Valdet Luka, Deshira dhe Arian Kerliu, Besim Murriqi, Flamuri Bicaku, Rati, Hejdi Mehmeti, Greta Tafa, Sead Asllani, Evelina Shabani.