Archives for October 2023

Letra e Edith Durham drejtuar historianit Joseph Swire, 10 korrik 1928, e cila rrëfente vrasjen e Isa Boletinit

October 11, 2023 by s p

Në një letër që mban datën 10 korrik 1928, humanistja dhe mikja e shqiptarëve tregon rrethanat në të cilat u vra Isa Boletini. Letra i drejtohet historianit Joseph Swire dhe është zbuluar në arkivin britanik nga hulumtuesi Bejtullah Destani.

Teksti i plotë i letrës:

I dashur Z. Joseph Swire,

Dje takova një të ri shqiptar të quajtur Qazim Kastrati, i cili ndodhet këtu për të studiuar inxhinjeri elektrike dhe donte të këshillohej me mua për punën e tij.

E pyeta nëse mund të më tregonte se çfarë lloj qeverie e përkohshme kishte ekzistuar në Shqipëri pas vitit 1915 dhe pas ikjes së Esatit. Ai u habit për pyetjen dhe tha se, me sa ishte në dijeni, Shqipëria kishte qendruar krejtësisht nën sundimin austriak. Pa dyshim, bejlerët dhe të tjerët vazhdonin të ishin në zotërim të tokave si edhe më parë, gjithnjë nën mbikqyrjen austriake.

Nuk kishte dëgjuar për ndonjë qeveri përfundimtare, por shtoi se sigurisht në atë kohë kishte qenë mjaft i ri.

E pyeta pastaj për Isa Boletinin dhe ai menjëherë ma kthehu: “Mund t’ju tregoj shumë hollësi për vdekjen e tij. Është e vërtetë se isha fëmijë në atë kohë, por këtë nuk e harroj kurrë.”

I ati i Kastratit, ashtu si shumë të tjerë, kishte një dyqan të madh në Podgoricë të malit të Zi dhe një tjetër në Shkodër. Kur plasi lufta, familja jetonte në Podgoricë. Disa shqiptarë me emër, si Refik Toptani, një tjetër Toptan dhe Bajram Fevziu erdhën në Mal të Zi, mesa duket të dëbuar nga Esati. Malazezët i internuan në shtëpinë e Sokol Bacit afër urës. Refik Toptani ishte mik me të atin e Kastratit. Prandaj ai e dërgonte bashkëbiseduesim tim, Qazimin, i cili në atë kohë ishte fëmijë, për t’u çuar ushqime burrave të internuar.

Isa Boletini dhe e tërë familja e tij erdhën në Podgoricë. Atij nuk i kujtohet data, por mban mend se ata nuk ishin të internuar dhe lëviznin lirisht. Në atë kohë u përhap lajmi se ushtria austriake po përparonte me shpejtësi dhe do të arrinte në Podgoricë brenda pak ditësh. Malazezët e dinin se shqiptarët e Podgoricës do t’i prisnin me krahë hapur austriakët.

Një grup malazezësh hasi në dy prej djemve të Isa Boletinit pranë urës, i ndaloi dhe u kërkoi të dorëzonin armët. Ashtu si gjithë të tjerët në Mal të Zi, edhe ata mbanin lirisht armë. T’i kërkoje dikujt të dorëzonte armën ishte fyerje e madhe, prandaj dy djemtë refuzuan. Malazezët u përpoqën të flasin me ta dhe pas kësaj krisi pushka. Njerëzit e tjerë të Boletinëve bashkë me Isën erdhën për t’i shpëtuar. Filloi një betejë e madhe. Boletinët mundën të grupohen në një vend prej ku mund të mbroheshin, por mbetën të rrethuar nga malazezët që ishin më të shumtë në numër. Lufta zgjati rreth tre orë. Më në fund, malazezët përdorën një mitraloz dhe i kositën të gjithë, nëntë vetë gjithësej.

Qazim Kastrati tregon se i kujtohen mirë të nëntë trupat e vrarë, të shtrirë në arkivole. Gjatë betejës, burrat e internuar në shtëpinë e Kastratëve, mezi mundën të arratisen. Duhet të them se ata ishin më shumë sesa tre që përmenda më sipër. Kastratit nuk i kujtohet se cilët ishin të tjerët. Refik po vraponte me shumë nxitim, kur i ati i Kastratit e pikasi dhe e mori për ta strehuar në dyqanin e vet. Komshijtë e paralajmëruan se aty nuk ishte i sigurtë dhe do të vriteshin të gjithë, prandaj ata ikën për t’u fshehur diku tjetër. Shqiptarët në Podgoricë ishin në rrezik tepër të madh dhe kudo mbretëronte paniku dhe hutimi. Dyqanxhijtë shqiptarë, edhe pse shumica kishin armë, ishin shumë më pak të armatosur sesa malazezët. Ata do të ishin masakruar të gjithë po të mos kishte arritur ushtria austriake, e cila erdhi më herët sesa pritej. Ishte ajo që i shpëtoi. Për fat të mirë, disa prej bijve të Isës, më duket dy prej tyre, nuk ishin në Podgoricë dhe kjo i shpëtoi.

Kastrati nuk e dinte se përse dhe kur kishte shkuar Isa në Podgoricë. Serbët e kishin mashtruar, siç mësojmë nga kujtimet e oficerëve serbë që ju kam dërguar. Mund të supozojmë se ai shkoi në Mal të Zi si refugjat i serbëve. Por përse nuk hyri në Shqipëri? Ndoshta sepse në Shqipëri ishte Esati, si vegël dhe agjent i serbëve dhe i francezëve.

Kastrati më pohoi me zgjuarsinë që e karakterizon: “Sigurisht, ju e dini që malazezët kishin urrejtje për serbët.” Pastaj më tregoi se sa e tmerrshme ishte dita kur komitaxhijtë serbë hynë në Podgoricë pas tërheqjes së austriakëve. Ata ishin aq shumë saqë rezistenca ishte e kotë. Siç më kanë treguar të tjerët, ata grabitën dhe shkatërruan të gjitha dyqanet e katolikëve dhe myslimanëve. Mes këtyre ishte edhe dyqani i Kastratit dhe atij i kujtohet se si familja u arratis për në Shkodër. I kujtohet se si i ati kishte në trup vetëm një këmishë kur ikën. Mizoritë e kryera nga komitaxhijtë serbë ishin vërtet mjaft të rënda, siç kam dëgjuar edhe nga burime të tjera.

Kastrati tha: “Do t’ju tregoj vetëm gjërat që di, sepse i njihja vetë njerëzit që i pësuan ato mizori. Nuk dua të përsëris historitë që kam dëgjuar nga të tjerët. Ata e morën një mysliman (ma tregoi emrin, por unë nuk e mbajta shënim), e lidhën në rrasën e një sharre me mulli dhe ia prenë këmbët. Tërhoqën një hoxhë nga mjekra dhe ia çorrën atë krejt nga fytyra. Një tjetër e detyruan të ecte me këmbë e duar, pastaj i hipën sipër me radhë dhe i gjuanin sikur të ishte kalë.

Pasi e zhytën Podgoricën në një gjendje terrori, serbët mbajtën një mbledhje dhe deklaruan se popullata kishte votuar njëzëri për bashkimin me Serbinë.

Çfarë thanë të huajt për shqiptarët, nga Ami Bue, Maksimilian Lambec deri te Lamartini, Bajroni dhe Xhorxh Fred Uiliams

October 11, 2023 by s p

Të huaj që shkruajnë ose flasin për virtytet e larta të shqiptarëve, etnokulturën, trimërinë, etj.

Ami Bue:

“Shqiptarët janë njerëz më të bukur në Perandorinë osmane”.

B. Vranisheviq:

Piktor nga Vojvodina: “Është mrekulli ta shohësh popullin trim luftëtar shqiptar… Ata nuk lodhen për pasuri e luks… gjithmonë janë të aramtosur, madje edhe gratë të cilat njihen nga shikimi i tyre krenar dhe të ecurit të sigurtë… Lumturinë nuk e kërkojnë te bukuria, por në kënaqësinë e tyre, të burrit të vet, të fëmijëve dhe popullit të tyre”.

Bajroni:

“Shqiptarët me kostumet e tyre bëjnë një pejsazh më të mrekullueshëm në botë… Shqiptarët janë raca njerëzore më e bukur që ekziston, trima më të fortë se kështjellat e tyre”. Për dy nipërit e Ali Pashë Tepelenës, ka thënë: “Janë krijesa më të bukura që më ka zënë syri… Femra shqiptare vetëm njërit ja fal trupin dhe zemrën”.

Branton. Publicist:

“Shqiptarët ishin themeluesit e kalorësisë së lehtë (franceze – R.N.) dhe se me ushta të gjata (armë – R.N.) dhe me flamurkat në majat e tyre, e nisnin betejën, duke u sulur me vrul mes rreshtave të armikut dhe jepnin goditje duke krijuar pështjellim”. (“Fakti”, 3 nëntor, 2005 – Luan Rama)

Dekani:

“Populli shqiptar është i shëndoshë, i durueshëm, i gjallë, me dinjitet dhe mjaft i ditur”.

Eriksoni: misionar amerikan: “Nuk ka popull më shpirtmirë e më të sjellshëm (gjentil) në Evropë se shqiptarët. Ata, përbëjnë një element të fuqishëm burrërie. Mblidhen me besnikët më të adhe dhe japin jetën për fjalën e dhënë”.

Fal Majeri

“Shqiptarët me armë të vetme burrërinë dhe shpirtin luftarak, u rruajtën për 1000 vjet dhe arritën të mbijetojnë… Kryengritja greke e shek. XIX, që shpëtoi Greqinë nga zgjedha turke, qe vepër e shqiptarëve”.

Fransua Pukëveli:

“Shqiptarët që mund të quhen shiitë të Perandorisë së Lindjes…janë plot entuziazëm për atdheun e tyre dhe për të flasin vetëm në superlativ… Nuk ia ndajnë kurrë sytë maleve të Epirit… Mbajnë mend mirë pavarësinë që e gëzonin”.

Gerard de Nerval:

“Ngado që ishin shqiptarët shiheshin si luftëtarë kryenecë që nuk e përfillnin vdekjen”.

Gligor Përliçev:

“Të gjithë shqiptarët janë zemërgjërë, mendjemprehtë dhe mirënjohës të mëdhenj; janë mikpritës dhe të besës si asnjë komb tjetër, të ndershëm, thellësisht liridashës dhe të patrembur në luftime…”.

Ibn Kemali. Historian osman:

“Shqiptarët e ndezën zjarrin e luftës, morën në duart e tyre ushtat, të cilat u ngjanin gjarpërinjëve helmues, dhe qëndruan në grykat e shpellave. Ata luftuan deri në kohën e mbrëmjes… Kur lufta pushoi, ata porsi lumenj vërshuan mbi ushtrinë tonë dhe e thyen atë…”.

Jovan Haxhivasileviq.

Më 1918 shkruante se shqiptarët e Dibrës kurrë nuk i kanë zbatuar urdhërat dhe reformat e sulltanit, pushtetit turk aty ka qenë vetëm formalisht.

Lamartini.

“Nuk ka pendë as penel që mund të shprehë sakrificën heroike të banorëve (të Shqipërisë) në luftrat që kanë bërë kohëve të fundit, më shumë se askush tjetër, për çlirimin e Greqisë”. Ai për shqiptarët ka shkruar edhe këtë: “Ky komb e ky popull nuk merret nëpër këmbë… Kjo është toka e heronjëve të të gjithë kohrave… Homeri aty gjeti Akilin, Grekët Aleksandrin e Madh, Turqit Skenderbeun, njerës këta të së njejtës racë, të të njejtit gjak e të së njejtës gjini”.

M. Huacunthe Hecquard:

“Në asnjë vend të botës femrat nuk janë më të respektuara dhe nuk ushtrojnë një veprimtari më të fuqishme se shqiptaret dhe se disa nëna shqiptare kanë përzënë prej shtëpisë bijt e vet, pasi ata ishin larguar nga fronti i luftës, ato i kishin kthyer në fushën e betejës”.

M. Ritton:

“Gratë arvanitase janë më të pastra se gratë greke”.

Madam Senja. Greke, nënë e një poeti francez:

“Vallja e njohur “hasapikos”, që kërcehej nga arvanitasit e konkretisht nga kasapët, “përbënte një rishfaqje skenash luftëtarësh të vjetër qysh nga epoka e Aleksandrit të Madh”.

Maksimilian Lambec:

“Historia e vërtetë botërore do të shkruhet vetëm atëherë, kur në hartimin e saj do të marrin pjesë edhe shqiptarët”.

Marco Nese.

Ky shkencëtar ose shkrimtar italian, në një vepër të vet, të 3 dhjetorit 2004, ka theksuar se pas kapitullimit të Italisë, më 8 shtator 1943, kur Gjermania e shpalli ushtrinë italiane për dezertore dhe vendosi ta dënojë me vdekje, 20.000 ushtarë italianë shpëtuan jetën duke u fshehur nëpër familjet shqiptare. “U veshën me kostume kombëtare vendase, mësuan ndonjë fjalë shqip, etj”

Marieta Vasilesku.

Kjo rumune filoshqiptare, në një rast ka thënë se ka parë një ëmbëltor të Sharrit, shqiptar, i cili edhepse flente me hanxharën nën jastëk, ishte njeriu më besnik, më i ndershëm dhe më i guximshëm i Bukureshtit.

Michael Attaleiates.

Kronist bizantin. Në v.1034, ka shkruar: “Arvanitët janë njëri nga popujt më të çuditshëm. Ata nuk i ka bindur Roma as katolicizmi, nuk e di se sa sukses do të kemi ne. Ata i mbahen ende origjinës së tyre pagane dhe nuk e braktisin vendin”.

Pallavçini. Ambasador në Stamboll:

“Kryengritja e Shqipërisë së Veriut (më 1910), e çoi Turqinë në gjendje tejet kritike, jetë a vdekje për qeverinë turke”.

Pushkini:

“Vetëm gjatë një beteje në Revolucionin rumun, mernin pjesë 700 shqiptarë”.

Rozher (1922):

“Shqiptarët trajtojnë mikpritjen si një rit të shenjtë. Ata nuk dinë si ta falenderojnë mikun që e ka nderuar duke kaluar pragun e shtëpisë së tyre”.

Seneshali i Madh. Gjeneral i shquar nga Normandia, i shek. XVI:

“Sllavët, janë të pamëshirshëm në luftë, vrasin këdo që arrijnë dhe nuk zënë asnjë rob lufte, ndaj edhe ne ua bëjmë njësoj. Sa për shqiptarët, ata kanë sjellje krejtësisht tjetër dhe sillen njerëzisht ndaj robërve të zënë… në ushtrinë e mbretit Luigj XII, ishte formuar një gradë prej 1200 shqiptarësh, të cilët treguan trimëri aq të shkëlqyer, sa që u bënë simbol i armatave franceze për afër një shekull të tërë. Kështu që, mbretërit e tjerë të Francës, për komandant të ushtrisë emëronin gjithënjë ndonjë shqiptar, siç ishte, fjala vjen, gjenerali Duka i Brisakut, etj.

Sreten Vukosavleviq. Deputet serb:

“Lëvizja kaçake ka qënë një profesion fisnik dhe elegant me të cilin merreshin njerëz të guximshëm dhe të zot, të ndihmuar nga populli, prandaj edhe pushteti sërb nuk ua delte dot në krye”. Ndërsa, ministri i Punëve të Brendëshme, M. Vujiqiq, shton: “Shqiptarët e kanë patur traditë “kaçakllëkun”, sepse kanë dashur të jetojnë të lirë dhe të pavarur”. Kosta Novakoviq, thekson se “kaçakët janë njerëz që bëjnë kurban të gjitha: shtëpi, mall, katandi dhe marin malet ku formojnë çeta komitësh dhe luftojnë kundër barbarizmit të ushtrisë dhe policisë serbe”. Edhe Nushiqi, në mënyrë indirekte e arsyetonte Lëvizjen kaçake. Mosha Pijade, ka pranuar që kaçakët kanë luftuar kundër zgjedhës së rëndë serbe, që do të thotë e ka arsyetuar veprimin e tyre.

Stadtmuller:

“Lufta greke për liri, nuk mund të mendohej pa elementin shqiptar”. (Sidomos, pa Ali Pashë Tepelenën, i cili e nxiti Kryengritjen e v. 1821, dhe pa të cilin edhe sikur të fillonte ajo kryengritje, “do shuhej qysh në djep” – thuhet në literaturën historike).

Tacit:

“Ilirët janë një popull i fuqishëm, me sy të errët, të matur, guximtarë, kryelartë që nxjerr ushtarë të mirë”.

Timotheos:

“Shqiptarët janë më luftarakët e botës”.

Tit Livi:

“Romakët janë qytetëruar nga etruskët”. (toskët – R.N.)

Vuk Karaxhiq:

“Ne Serbët duhet të marrim shembullin e shqiptarëve të cilët i përkasin – tri feve e konsiderojnë njëri tjetrin bashkëkombas dhe shqiptari musliman i vret 10 turq për një shqiptar të krishterë, ndërsa shqiptari katolik i vret 10 itlianë për një shqiptar musliman apo orthodoks dhe poashtu shqiptari orthodoks i vret 10 grekë për një shqiptar musliman ose katolik”. Përndryshe, Karaxhiqi ka treguar interesim për shqiptarët, siç ishte edhe botimi shqip i “Dhjatës së Re”, botuar në Korfuz më 1827. Mirëpo, objekti i interesimit të Vuk Karaxhiqit është edhe historia e shqiptarëve, sidomos periudha e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe personaliteti i tij. Librin “Jeta e Gjergj Kastriotit” e parapagoi për vete, për konsullin rus në Dubrovnik, si dhe për personalitetet e tjera të jetës letrare, historike e kulturore të Serbisë. Ai mblodhi edhe 13 këngë popullore shqipe të cilat në vitin 1830 ia dërgoi Jernej Kopitarit. Këto këngë u botuan në “Zbornik filoloshkih i lingvistçkih studija” më 1921, me titull “Arnautske pjesme” (“Këngë shqiptare”)”. Përndryshe, sipas dr. Jashar Rexhepagiqit, Vuku ka ditur pak edhe shqipen.

Xhorxh Fred Uiliams:

“Nuk ka popull më shpirtmirë e më gjentil në Evropë se shqiptarët”.

“Gjergj Kastrioti”, trashëgimi kulturore identitare shqiptare në Michigan

October 11, 2023 by s p

Sokol Paja/

Grupi artistik “Gjergj Kastrioti” në Michigan përbën një krenari dhe arritje komunitare shqiptare në Detroit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës në përpjekje për të ruajtur kulturën dhe trashëgiminë identitare shqiptare në mërgatën e Amerikës. Nën drejtimin e koreografes Joli Agolli Paparisto, talenti dhe puna e fëmijëve të “Gjergj Kastrioti” jo vetëm që ka krijuar një traditë të shkëlqyer artistike por përbën një identitet e krenari të veçantë për komunitetin dhe kombin tonë. Koreografja Joli Agolli Paparisto shprehet për gazetën “Dielli” të Vatrës se “Grupi artistik “Gjergj Kastrioti” është themeluar në vitin 2006 në Kishën e Shën Palit nga motra Lilianë Marku dhe rapsodi Fran Gjoka. Që nga ajo kohë ka pasur një rritje fantastike të grupit. Aktivitetet ku ne kemi marrë pjesë dhe performanca e grupit vit pas viti ka qenë e jashtëzakonshme. Ky grup artistik ka qenë frymëzim për shumë të rinj shqiptarë që kanë ëndrra artistike. Grupi artistik “Gjergj Kastrioti” i shërbyer komunitetit në çdo event, ka luajtur një rol të pakrahasueshëm në ruajtjen e kulturës së pasur e identitetit kombëtar shqiptar në Michigan. Talenti i këtyre fëmijëve të mrekullueshëm, puna në vazhdimësi, ndjekja e ëndrrave të tyre artistike ka bërë jehonë dhe jashtë Amerikës. Pjesëmarrja për herë të tretë në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës, pjesëmarrja në turne e spektakle jashtë Amerikës, vlerësimet me çmime për stil dhe krijimtari, na kanë bërë krenarë si shqiptarë mbi të gjitha” shprehet për “Diellin” koreografja Paparisto. Më tej ajo shton: “Për çdo sukses jemi gëzuar se është vlerësuar puna artistike e artistëve të rinj, këmbëngulja, përkushtimi, investimi i prindërve dhe ëndrrat që ata kanë për të ardhmen. Është mahnitëse të shikosh sesi fëmijët shqiptarë të lindur jashtë Shqipërisë e duan Shqipërinë njësoj si të ishin lindur e rritur aty. Përcjellja e atdhedashurisë te brezat ka qenë një punë fenomenale që grupi artistik “Gjergj Kastrioti” e ka bërë ndër vite” shpjegon për “Diellin” koreografja Joli Agolli Paparisto. Veprimtaria artistike e grupit Gjergj Kastrioti i bën një shërbim të shkëlqyer kulturës dhe identitetit tonë kombëtar shqiptar. Ky grup me të rinj e të reja që kërcejnë shqip, vallëzojnë shqip e përformojnë magjitë e artit shqiptar janë pa dyshim një krenari e pastër identitare kombëtare shqiptare. Ky grup artistik shënon një sakrificë, një kënaqësi shpirtërore, një përpjekje të vazhdueshme dhe krenare për ruajtjen e identitetit kulturor kombëtar shqiptar në mërgatën e Amerikës. “Kultura është shpirti i një kombi” përfundoi fjalën e saj për “Diellin” drejtuesja e grupit artistik “Gjergj Kastrioti”, koreografja Joli Agolli Paparisto.

Wiesel: “neutraliteti është marrëzi”

October 11, 2023 by s p

Prof. Sylë Ukshini/

Në ditët më të vështira për shqiptarët e Kosovës, atëherë ku po rrezikohej zhbërja e kombit nga agresioni dhe fushata e spastrimit etnik, inetelektual dhe figura të mëdha në Perëndim dolën në krahun tonë dhe na inkurajuan që të mos dorëzoheshin. Në mesin e tyre ishte edhe shkrimtar

hebraiko-amerikan dhe i mbijetuari kampeve të përqëndrimit në Aushvic dhe në Buchenvald, Eli Wiesel. Ai ishte një zë i fuqishëm kundèr indiferentizmit dhe vuajtjeve të njerëzve dhe për këtë gjë udhétonto pa pushim anekènd botes.

“Në kohè krizash”, thoshte ai “neutraliteti èshtè marrèzi”

I mbijetuari i Holokaustit i pati bërë thirrje asokoje edhe Izraelit që të rreshtohej përkrah vuajtjeve të shqiptarëve të Kosovës. “Izraeli është një shtet hebre dhe si i tillë duhet të tregojë ndjeshmëri të veçantë ndaj vuajtjeve njerëzore”, shkroi Eli Wiesel.

Nobelisti Wiesel, me porosi tè presidentit tè ShBA-së, Bill Klinton, në prill të vitit 1999 vizitoi në Maqedoni kampet te debuarve shqiptarë nga Kosova. Në një intervistén tè dhènè asokoje për revistè gjermane “Stern” ai apelonte njè pajtim, duke shtuar:” Në Kosovë kishim detyrim moral që të intervenonim, nëse ne duam që të quhemi akoma

shoqëri civilizuese.…krimet ishin të organizuata nga lart, nga Miloshevici. Miloshevici nuk dëshironte të shihte më shqiptarë në Kosovë. Ai dëshironte një Kosovë për serbët. Ai nuk i realizoi synimet e tij…Miloshevici e humbi luftën në çastin kur e filloi atë.”

SHKODRA KUJTON ME NDERIM PROF. FADIL KRAJEN, SHKRIMTARIN DHE DRAMATURGUN E SHQUAR

October 11, 2023 by s p

Ramazan Çeka/

Sot kujtojmë qytetarin e Madh të Shkodrës, shkrimtarin e paharruar Fadil Kraja, i cili do të mbetet në fondin e artë të letërsisë dhe në veçanti të dramaturgjisë shqiptare.

Dramaturgu i njohur dhe autori i shumë veprave, i cili gjithmonë thonte: “Shpresoj të kemë vënë “një guralec në ngrehinën e teatrit shiptar”, por ka bërë shumë më tepër, sot ka 93-vjetorin e ditëlindjes. Të kujtojmë me mall e krenari Mjeshtër! Jeton gjithmonë mes nesh!

“Teatri “Migjeni” gjithmonë ka nevojë për mendimin dhe pendën tënde “Mjeshtër i Madh” dhe “Nderi i Kombit”.

Këtë shkrim që mora përsipër ta shkruaj dhe ta publikoj, kushtuar një ngjarjeje të shënuar, datëlindjes së shkrimtarit dhe dramaturgut të madh Fadil Kraja, nuk e pata të lehtë, sepse natyrisht dëshirat për të folur për të në hapsirat që lejon një shkrim nuk mjaftojnë.

Të flasësh për Fadil Krajen, për këtë profesor në kuptimin e vërtetë të fjalës, për këtë krijues dhe erodit të shquar nuk është e lehtë.

I lindur në Shkodër 93 vite më parë (si i thonë në “një fjalë goje”) ky talent i ardhshëm u përkund në djepin e një qyteti siç është Shkodra, e cila në këtë kohë nga marrdhëniet që kishte me Europen, ishte edhe vetë një qytet që kishte përqafuar përparimin.

Qëllimi i këtij shkrimi nuk është biografia e këtij dramaturgu të shquar, pasi për të është shkruar shumë, por në këtë shkrim unë marrë guximin të bëj një krahasim të madh, për të cilin edhe lexuesit mendoj se duhet të jenë dakort.

Shekspiri i famshëm shkëlqeu kur krijoi dhe u bë i pavdekshëm, sepse njohu dramat e mëdha të kohës që jetoi dhe sepse arriti që këto drama t’ia trashëgojë njerëzimit si një pasuri për të cilën edhe kësaj dite ndjehet krenar.

I tillë është për ne Fadil Kraja, “Shekspiri” i Shkodrës dhe i Shqipërisë. I tillë është për ne ky dramaturg i madh i përmasave jo vetëm shqiptare, por edhe më gjërë, ballkanike po e po.

Shekspiri është gjigandi i letrave të dramaturgjisë botërore, Fadili është gjigandi i letrave të dramaturgjisë shqiptare.

Po shkruaj kështu, sepse ky krahasim qëndron. Në fund të viteve ’60, kur teatrit po i mungonte krijimtaria e penave shqiptare, erdhi në skenë pena e famshme e Fadil Krajës.

Ai erdhi në skenën e Teatrit “Migjeni” me të paren kryevepër të tij “Fisheku në pajë”, një dramë që suksesin e korri, jo vetëm për tematikën që trajtonte, por edhe për aftësinë e madhe të autorit, i cili kishte vite që akumulonte ngacmimet e një intelektuali të ri për t’i shfaqur me talentin e tij para një publiku, që do t’i mirëpriste një ditë, do t’i miratonte dhe do t’i duartrokiste.

Në lidhje me këtë ka një rastësi shumë interesante, shoqëria shqiptare po përpiqej të emancipohej dhe misionin e parë për këtë gjithmonë e kanë artistët. Një ndër tribunat e këtij emancipimi qe edhe skena e teatrit të Shkodrës, që u bë tribunë, ku mendimin e këtij shkrimtari të madh e transmetuan për dhjetra netë me radhë më të zotët e fjalës, aktorët e mrekullueshëm të këtij teatri.

E pena e këti “Shekspiri” shkodran nuk pushoi kurrë së shkruari. Ai solli në këtë tempull pasqyrimin e historisë shqiptare, ai solli në këtë tempull, realitetin e jetës së qytetit të tij të dashur, të Malësisë dhe gjithë trojeve shqiptare, ai solli në këtë tempull, humorin e përditshëm, traditen e bukur, Shkodrën e tij.

Ai solli në këtë tempull, dramat e mëdha të kombit: “Gjaku i Arbrit” dhe “Baca i Gjetajve”, duke u bërë kështu përçuesi i mesazheve historike që as vetë sistemet shtetërore me të gjithë mekanizmat e tyre nuk arritën kurrë t’i transmetojnë.

Dramat e fuqishme të Fadil Krajës kanë përlotur masa të gjëra njerëzish, kanë ngrohur zemrat e mijëra shqiptarëve, por edhe kanë përbetuar mijëra zemra të tjera në trojet shqiptare, që një ditë mesazhet e dramave të tij të jenë pjesë e dëshmisë historike të një kombi.

Të gjitha këto sot janë realitet dhe në këtë realitet, një kontribut të shquar ka shkodrani ynë i nderuar, mësuesi i brezave të tërë, poeti, shkrimtari dhe dramaturgu, “Shekspiri” Shqiptar, Fadil Kraja.

Kam shkruar diku që Fadil Kraja nuk ka një studio të mirëfilltë, një zyrë, një sallon pritje, por ka një tavolinë në një lokal në qendër të Shkodrës, te “Tullat e kuqe” i thonë. Nuk është e rrumbullakët kjo tavolinë, nuk është tavolina e Mbretit Artur, por është sofra ku ai shpalosë gjithë dashurinë për ata që ulen aty, të rinj a të vjetër, intelektual dhe punëtorë, sepse Fadili është ai që shkodranët e kanë kurorëzuar me një kurorë të veçantë, atë të qytetarit të nderit.

Kushdo që ka ndjekur zhvillimet letrare pas viteve ’50 të shekullit të kaluar e deri sot, me siguri që emri i Fadil Krajës ka qenë ndër më të spikaturit edhe pse krijimtaria e tij si gjithkuj tjetër kaloj nëpër tallaze krijuese.

Një tjetër meritë e Krajës është se ndër të paktët krijues shqiptarë që kishin botuar sipas metodës së realizmit socialist, arriti të adaptohej e të shpalosë vlera të reja krijuese pa kufizime metodash, të trajtojë tematika të ditës me guximin e krijuesit elitar, duke dhënë kontribut në emancipimin e shoqërisë sonë.

Por, si çdo krijues, edhe ai ka relievin e vlerave të tij. Për mua si krijues e jo vetëm, ai ka arritur maja në fushën e dramaturgjisë aq sa, qofsha i pagabuar kësaj here të pohoj se nuk mund të flasësh për dramaturgjinë shqiptare pa folur për Fadil Krajën, ku ai është një nga gurët e themelit të saj. E kam një bindje se të jesh gur themeli në letërsi nuk është pak. Sepse muret edhe mund të lozin nga tërmetet e kohës, por themelet mbeten.

Ai që solli kujtime për një periudhë të gjatë bashkëpunimi, ishte ish drejtori i Teatrit “Migjeni”, Isa Alibali, i cili solli para të pranishmëve atë kohë të artë, kur trupa e Teatrit “Migjeni” për netë me radhë shfaqte dramat e Fadil Krajës, kur bashkëpunimi i këtij dramaturgu me regjisorin e madh Serafin Fanko, me trupën e teatrit të Shkodrës bënë epokë me kryeveprat e dramaturgjisë “Fisheku në pajë”, “Gjaku i Arbrit”, “Baca i Gjetajve”, “Çështja e Blertës”, “Sinjalet e natës”, “Shpartallimi”, “Njerëz të ditëve tona”, “Çështje familjare”, “Luani i shtëpisë”, “Skenderbeu”… e sa e sa vepra të tjera.

Drama “Fisheku në pajë” mbanë një rekord shfaqesh, mbi 500 herë dhe teatri popullor i Gjakovës në vitin ’74, filloi punën me këtë dramë të vënë në skenë nga regjisori i mirënjohur Muharrem Qena. Në viti 2000 kur Kosova digjej flakë, në këtë teatër u shfaq drama “Dasma e trojeve tona”.

Teatri i Strugës në vitin 2004 nisi shfaqjen e parë me dramen “Mos ma shkim hisen e diellit”, ndërsa teatri i Tuzit nisi punën me dramen “Tronditja”. Në Michigan një grup teatrosh nisi punën me dramen “Jorgani”.

Fjala e tij gjithmonë e zgjedhur, e ëmbël dhe pasionante, ka qenë qershia mbi tortë. Unë po veçoj njërën prej tyre: “Shkodra i ka dhënë shumë ndër vite kulturës dhe artit kombëtar. “Në qoftëse në Shkodër në themelet e kësaj kështjelle të madhe të kulturës e të artit me të cilën krenohet Shqipëria, kam vënë edhe unë një guralec, do të jem shumë i lumtur”.

Ashtu siç e kishte dhunti, deri ditën e fundit ai recitoi një poezi të Hygoit “Kjo Është Jeta”: “Jeta është një melodi, fillon me nina nana, mbaron me liturgji. Jeta është një fat, një vrapim simbol. Starti është djepi, finishi arkivol. Dhe gjithë njerëzit e botës bërtasin që këtë vrapim sa më tepër ta zgjasin. Gjithë njerëzit një ditë do vdesin, ndoshta edhe unë”.

I përjetshëm qoftë kujtimi i dramaturgut të madh prof. Fadil Kraja që me penën e tij krijuese la vepra të vyera në shërbim të kombit e veçanërisht të rinisë shqiptare.