Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for November 2023

USHTRIA KOMBËTARE (1912 – 1939)  NË SHTYPIN E SHKRUAR SHQIPTAR

by

Prof.asoc.dr.Teki Kurti/

Drejtor i Arkivit Qëndror të Forcave të Armatosura,

 në Ministrinë e Mbrojtjes, Republika e Shqipërisë/

Që nga lindja dhe formimi i Ushtrisë Kombëtare, shtypi i shkruar shqiptar ka luajtur rol kryesor në njohjen e opinionin shqiptar të kohës me procesin dhe ecurinë ekëtij institucioni. Pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar deri në fund të viteve ‘30 të shek. XX, në gazetat dhe revistat e kohës kishte një hapësirë thuajse të dedikuar për ushtrinë. Organizimi, legjislacionin ushtarak, uniformat, strukturat përbërse ushtarake, personalite e drejtues të lartë, llojet e armëve e shërbimeve, buxhetimi, ruajtja e zonave apo qyteteve shqiptare ishin vetëm disa nga fushat e interesit që trajtoheshin ditë pas dite në shtypin e viteve 1912-1939.

Këto gazeta, edhe pse jo të specializuara për trajtimin profesional të tematikave të mirëfillta ushtarake, luajtën një rol të ndjeshëm informues për tema të organizimit dhe veprimtarisë së ushtrisë dhe ushtarakëve shqiptarë.

Për rrjedhojë ishin të shumtë titujt e gazetave dhe të revistave që, në harkun e viteve 1912-1939, kanë bërë pjesë të trajtimit dhe pasqyrimit në faqet e tyre ngjarje dhe dukuri që kishin lidhje me Ushtrinë Shqiptare dhe të institucioneve të Luftës(Mbrojtjes) së Shqipërisë.

Ndër 70 gazeta e revista[1] që panë dritën e botimit në Shqipërinë e viteve 1912-1939, afro 20 prej tyre shkruanin për ushtrinë. Po kështuishin edhe 3 revista që botoheshin brenda vendit. Ndërkohë edhe tri gazeta e një revistë botoheshin nga emigrantët shqiptarë që jetonin jashtë vendit.

Midis tyre më të njohurat qenë gazeta “Përlindja e Shqipëniës”, që dilte në Vlorë gjatë viteve 1913-1914 dhe vlerësohej si gazeta zyrtare e Qeverisë së Përkohëshme të Vlorës, si dhe gazeta “Populli”, “Mbrojtja Kombëtare” (Vlorë); “Hylli i Dritës” (Shkodër, 1913 e pas); “Taraboshi” e “Agimi” (Shkodër), “Besa Shqyptare” (Shkodër); “Zëri i Popullit”, “Koha”(1920), “Shqiptari i Amerikës” (Korçë); “Zani i Ri”, “Drita”, “Fletorja Zyrtare” (Tiranë), “Dit’e Re” (Tiranë) etj.

Disa vite më vonë nisën të botoheshin edhe gazeta të tjera, që ndonëse të politizuara dhe më pranë qeverisë ose partive politike të kohës, në gjysmën e parë të viteve ‘40 pasqyruan jorrallëherë edhe informacione në lidhje me tema ushtarake të vendit. Më të njohurat qenë gazetat “Bashkimi i Kombit”, “Atdheu”, “Fashizimi” etj.

Ndërkaq jashtë Shqipërisë botoheshin gazeta “Dielli” (Boston, SHBA), “Shqipëri e Re” (Konstanca-Rumani) e ndonjë tjetër.

Krahas këtyre gazetave, ngjarje nga veprimtaria e Ushtrisë Shqiptare dhe e institucionit të Mbrojtjes Kombëtare (të Luftës) dhe organizimeve përbërës të tyre gjetën pasqyrim, shpesh të plotë, edhe nëpër faqet e disa revistave shqiptare. Më të shquarat ndër to qenë revista “Zgjimi” (Korçë, 1913-1914), “Zana” ( Durrës, 1914), “Minerva” (Tiranë), si dhe revista “Përparimi”, që botohej në Boston të SHBA.

Ndër gazetat e para që dilte në Vlorë në vitin 1913 dhe që njihej edhe si gazeta zyrtare e Qeverisë së Përkohëshme të Vlorës, ishte ajo me titullin “Përlindja e Shqipëniës”. Në faqet e kësaj gazete (që dilte dy herë në javë) janë pasqyruar shumë çështje që lidheshin ngushtë me të dhënat ushtarake të Shqipërisë së vogël, tashmë të pavarur, si:veprimet e komisioneve përkatëse; informacione e të dhëna për mbrojtjen e vendit; largimin e ushtrive të huaja dhe marrja në ruajtje e zonave dhe qyteteve shqiptare, kryesisht në Shqipërinë e Jugut,  si dhe ruajtja e rendit publik.

Në harkun e viteve 1913-1914, gazeta “Përlindja e Shqipëniës” ka botuar disa dhjetëra shkrime për xhandarmërinë e Shqipërisë, ku përshkruhej veprimtaria e saj në qytetin e Korçës, boshatisur tanimë nga trupat pushtuese greke; veprimtarinë e kolonelit De Weer dhe majorit Thomson, si dhe e oficerëve të tjerë holandezë, të ardhur me mision në Shqipërinë e vitit 1913 për organizimin dhe përgatitjen e xhandarmërisë shqiptare. Kjo gazetë ka shkruar në faqet e saj edhe për veprimtarinë e reparteve dhe nënreparteve të xhandarmërisë[2]për kryerjen e detyrës në interes lokal ose edhe kombëtar. Një rast të tillë e përshkruan kjo gazetë në numrin e saj të datës 7 dhjetor 1913, kur xhandarmëria e Qeverisë së Përkohëshme të Vlorës nisej për në Korçë.

Në një prej faqeve të gazetës shkruhej: “Pas propozimit Inglies, Greqia duhet të lëshojë viset e zapëtuara, q’u njoh në Shqipënië, gjer më 18 të këtij. Qeveria jonë pra u përgatit për të marrë ato vise, me anë të gjindarmëriës saj, dhe dje shkoj për në Korçë dërgata e parë, e formuar prej një togu 250 vetësh, të veshur me petkat e rea, q’u apën aqë bukurië dhe madhështi burrave t’onë.

Në ballë kishin Z. Ghilardi[3], instruktorin e trumbës mitralazovet si dhe kolonelin Mustafa bej.

Kur u përhap në qytet, lajmi i nisjes gjindarmërisë, bota u sul në shesh të qeverisë, për të parë të parën Ushtri Shqiptare që niset për udhëtim. Ora ish 10 para dreke, kur arrin trumba ( njësi ushtarake e barabartë me batalionin,-TK), e pritur me një bërtitje të përgjithëshme: “Rroftë Shqipëria! Rroftë Ushtëria Shqiptare!” Gjindarmët u radhuan ( rreshtuan,-TK) qeveriës ku, pas pak ardhë oficerët Holandezë, cilët si i inspektuan, u uruan udhën e mbarë dhe si u shtërguan duart oficerëve, trumba u nis përpara kapedanit Ghilardi dhe kolonelit Mustafa Begut.

Populli i mallëngjyer e përcolli, me përpjekje duarsh, duke thirrur: “Rroftë Shqipëria! Rrofshin ushtarët t’onë! Rroftë Korça Shqipëtare!”[4]

Qe po kjo gazetë që, në një numër të saj të muajit janar 1914, njoftonte se majori Tomson (Thomson) kishte përcjellë forca të një reparti ushtarakësh shqiptarë të krahinës së Leskovikut. Megjithëse gazeta nuk shkruan asgjë për drejtimin e marshimit dhe të detyrës që do të kryente, ajo bën me dije se komandanti i repartit është Mustafa Maksuti,që në vitet pasuese do të bëhej një oficer i njohur i Ushtrisë Shqiptare dhe më pas,në vitin 1921, zëvendësministër i Luftës.

Ndërsa në numrin e datës 14 mars 1914, “Përlindja e Shqipëniës” informonte për ardhjen nga Durrësi të një reparti me ushtarë shqiptarë, të cilët do të dërgoheshin në viset jugore të Shqipërsië, të liruara nga trupat pushtuese greke: “Pardje të Prente (Premten-TK) erdhën këtu prej Durrësi 270 ushtarë për të marrë pjesë në të liruarit e viseve të Jugës. Më të shumtë ishin nga Malësia e Dibrës. Këta pasi të vishen me petkat ushtërore këtu në Vlonë dhe pas si të stërviten pak në ushtri do të dërgohen si thamë në viset e Jugës”[5]

Ky përshkrim i gazetës hedh dritë dhe sjell të dhëna të vitit 1914 mbi Ushtrinë Shqiptare. Bën të ditur për publikun e kohës se ata 270 djem të mbledhur në Durrës ishin rekrutë të ardhur nga treva të Veriut të Shqipërisë, të cilët pasi visheshin ushtarë, do të stërviteshin dhe do të dërgoheshin në trevat e Shqipërisë së Jugut për kapjen dhe ruajtjen pas largimit të detyruar të trupave ushtarake greke.

Po në këtë numër të kësaj gazete, në një faqe pasardhëse të saj, njoftohej mbërritja e trupave të Ushtrisë shqiptare të qeverisë së Vilhelm Vidit ( Wilhemvon Wied), po në viset e Shqipërisë së Jugut, por kësaj here në Gjirokastër.

Në faqet e gazetës “Përlindja e Shqipëniës” kanë gjetur pasqyrim edhe një mori informimesh dhe njoftimesh me shumë tema të tjera nga ushtria, oficerët dhe veprimtarinë e tyre ushtarake luftarake.Më 24 janar (kallënduer) u publikua shkrimi me titullin “Oficerët e rinj, u-mveshnë”. Në këtë artikull jepej informacion për një grup ushtarakësh të rinj shqiptarë që do të shërbenin në drejtimin e forcave të Ushtrisë Shqiptare.“Para ca ditësh, dhanë provime, gjithë ata që ishin oficerë në Turqi, por s’ishin dalë a s’kishin mbaruar shkollën ushtërore (ushtarake-TK).

Shpresojmë se, në numrin tjetër do të flasëm gjatë, duke i dhanë emrat e atyre që u pajisën për të shërbuar në Ushtrinë Shqiptare.”[6]

Në disa numra të saj, gazeta “Përlindja e Shqipëniës” i ka kushtuar vend, madje në disa faqe, një personaliteti të njohur të ushtrisë dhe të politikës shqiptare të viteve 1913-1920, Esat Toptani.

Një artikull që i referohet gazetës së huaj “Neue Freie Presse”, përshkruan se si gjeneral Esat Toptani u gjend në jahtin “Taurus”, që do të sillte Princ Vidin në Durrës, me mendimin se mund të merrte një post të rëndësishëm në qeverinë e tij. Sipas gazetës, “…kur Esad Toptani vajti në jahtin Taurus për të marrë Mbretin që të zdrypin në Durrës atëherë M.T. (Madhëria e Tij) i tha: Unë po të emënoj gjeneral”[7]. Më tej shkruhet:“…mundet të jetë që gjeneral Toptani t’emnohet Inspektor i përgjithshëm i Ushtrisë me qenë që është e vështirë që të mundet të marrë përsipër një ministrië.”[8]

Ndryshe nga ajo që njoftonte dhe përshkruante gazeta e huaj, Esat Toptani përfitoi dy portofole në qeverinë e Princ Vilhelm fon Vidit, kryesuar nga Kryeministri Turhan Përmeti. Esat Toptani u emërua ministër i Punëve tëBrendshmedhe njëherësh ministër i Luftës.

Ky fakt pohohet edhe në gazetën“Përlindja e Shqipëniës” në numrin e saj të 18 Marsit 1914: “Turhan Pasha (Përmeti, -TK) do të marrë përsipër kryesin’ e Punërat e jashtme. Esad Pasha, ministrin e Luftës.”[9]

Ndërsa në një tjetër shkrim që i referohet gazetës “Giornale d’Italia”përshkruhet përplasjae ndodhur në qarkun e Elbasanit ndërmjet disa pasuesve të Esat Toptanit dhe ushtarëve të Qeverisë së Përkohëshme të Vlorës. Sipas gazetës italiane, së cilës i referohet “Përlindja e Shqipëniës”, “Esad Pasha prej shumëkohe sundon si të duan ay (si të dojë ai-T.K.) në Shqipërinë pa kurr një kontrol ndërkombëtar.”[10]

Kjo gazetë është marrë edhe më herët (nga fundi i vitit 1913)me çështjen e Esat Toptanit dhe raportin e tij me pushtetin dhe Shqipërinë.

Në faqet e kësaj gazete, e cila shërbente pothuajse edhe si një gazetë zyrtare e Qeverisë së Përkohëshme të Vlorës, gjetën pasqyrim edhe shkrime me të dhëna për dukuri dhe aspekte të tjera ushtarake në Shqipëri dhe jo vetëm, gjatë viteve 1913-1914. Ndër to ishte edhe Gjykata Ushtarake, apo siç quhej në terminologjinë e atyre viteve “Gjykatorja ushtriake”.Në këtë shkrim njoftohej për publikun shqiptar jo vetëm themelimi i kësaj gjykate, por edhe qëllimi, arsyet dhe përbërja e trupës së saj. Në një prej faqeve të gazetës shkruhej: “Gjykatorja ushtarake, që do tregoj ata që kanë marrë pjesë në kompllotin e Turqëve që u formua kështu: Kryetar koloneli Deveer ; Anëtar Z. Maxhar Begu, Fevzi, Taip, Kristo Floqi, kapedan Kasem Gjirokastra, toger Xhavid Leskoviku dhe Leitenenti (togeri, -T.K.) G. A. Mallincrodt i dërgatës Hollandeze. Shkronjës ( sekretar, -T.K.) do të jetë Kostë Çekrezi.”[11]

 “Përlindja e Shqipënisë” shkroi edhe për oficerët holandezë të ardhur në Shqipëri sipas vendimit të marrë në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, më 29 korrik 1913, për organizimin dhe stërvitjen e xhandarmërisë shqiptare. Aty flitet për kthimin e majorit Tomson nga ishulli i Korfuzit në Greqi, ku ai kishte shkuar me miratimin e Princ Vidit. Ja si përshkruhet vajtja e Tomsonit në ishullin e Korfuzit: “Sikundër diet komandantit organizator të xhandarmërisë Shqiptare, M. T. Mbreti i kish dhanë fuqi të plotë, që të bisedoi me sundimtarët grekë e t’u lehtësojë sa të mundet më shumë çështjen e vështirë e të lishuarit të Shqipërisë Jugore prej ushtrisë greke. Parëdie u-këthye nga Korfuzi dhe për së shpejti do të niset për në viset që janë për t’liruar. Shpresohet se të gjendurit e z. Thompson do t’i largojë gjithë ngatërrimet që munt të dalin në viset e poshtërme kur ushtria Greke, i lëshon këto vise nër duart e gjendarmërisë Shqiptare.”[12]

Edhe disa gazeta e revista i kishin përfshirë në rubrikat e tyre ngjarje apo dukuri të tjera që ceknin e trajtonin tema nga mjediset dhe veprimtaritë ushtarake në Shqipëri.Gazeta “Populli” që botohej në Vlorë, në disa numra të saj, përshkruante luftimet e kryera në Durrës midis reparteve ushtarake të qeverisë së Princ Vidit me forcat rebele që nuk donin qeverinë e drejtuar prej tij. Në një prej shkrimeve pasqyrohej goditja e shtëpisë të Esat Toptanit, i cili shihej si një e keqe për Shqipërinë. “Dita që u bombardis shtëpia e Esadit e që shpëtoj i shenjti Atdhe nga ky mikrob murtaje…”[13]

Në një tjetër numër po të kësaj gazete, nën titullin “Kuxim dhe shpresë” përshkruhej me hollësi zhvillimi i veprimtarive luftarake në Durrës midis forcave kryengritëse dhe atyre që mbronin qeverinë e Princ Vidit. Lufta e Durrësit përshkruhej në gazetë në këtë mënyrë: “Më nj’anë shqiptarët e çmëndur të cilët propaganda e të huajve, nga padituria, i bën vegël për dëmin e Atdheut e të Fronit shtyhen me një kryengritje të turpshme mbanë kryeqytetit shqipëtar; m’anë tjetër, një tok nga djemt e vlyer të Shqipërisë, një tok prej atyre vëllezërve që s’kursejnë asgje për nderin e fronit të Atdheut, marrën pushkën dhe përpiqen gjersa vdesën!Lufta e Durrësit do të mbetet një pik e zezë në faqet e historisë të intriganëve. Lufta e Durrësit do të lerë një kujtim të helmuar në zemërat atdhetare për ata intrigantët që shkakëtuan këtë punë.”[14]

Kjo gazetë jepte gjithashtu edhe një pasqyrë mbi gjendjen e trupave ushtarake të qeverisë së Vidit në Durrës, si dhe ndihmat në forca ushtarake vullnetare, oficerë dhe ushtarë të huaj, të cilët i vinin në ndihmë për mbrojtjen e qeverisë së kërcënuar nga kryengritësit e Shqipërisë së Mesme, që donin rrëzimin e saj.[15]

Edhe gazeta “Besa Shqiptare” që botohej në Shkodër, në dy numra të sajtë muajit korrik 1914, përmes shkrimeve trajtonte pjesëmarrjen e forcave mirditore në luftën kundër kryengritësve, që kishin sulmuar qeverinë e Princ Vidit në drejtimin e Shijakut.

Edhe gazeta “Hylli i Dritës” që botohej gjithashtu në Shkodër, trajtonte në faqet e saj edhe shkaqet që çuan në shpërthimin e sulmeve të kryengritësve kundër qeverisë së Princ Vidit. Sipas kësaj gazete, një ndër shkaktarët e lëvizjes kundër Vidit ishte një prej ministrave të tij të dyfishtë, Esat Toptani, të cilin e quan tiran! Ndër të tjera shkruhej: “Esat Toptani, i cili bate për gatimin e msheftë e tmerët, për me shndrrue gjendjen e Shtetit n’nji Qeveriës fjesht tyrke e jo shqyptare…”[16]

Një tjetër gazetë shqiptare, e cila botohej në Boston të SHBA dhe mbante titullin “Dielli” (The Sun), në numrin  e datës 5 dhjetor 1914, njoftonte me emocion të qartë: “Unifromat e oficerëvet ardhi, si oficerët organizatorë kanë veshur gjithë atë formë (uniformë-T.K.)”[17]

Në Shqipëri botoheshin edhe një numër i kufizuar revistash në faqet e të cilave, jo rrallë gjenin vend edhe shkrime apo njoftime me tematikë ushtarake. Ndër më të shquarat prej tyre ishte revista “Zgjimi”, e cila botohej në Korçë në vitet 1913-1914. “Zgjimi” ishte pikërisht organi i parë i shkruar që publikoi në numrin e saj të parë, në faqen e pestë, një fotografi me uniformat e tre ushtarakëve të Ushtrisë së Shtetit të Pavarur Shqiptar. Kjo fotografi mbart vlera të veçanta dokumentare, pasi përmes saj përcillet imazhi i parë i uniformave të oficerit, ushtarit dhe xhandarit, të miratuara nga Ministria e Lufës dhe Ministria e Brendshme, më 4 Dhjetor 1912. Këto ministriishin dikastere të Qeverisë së Përkohëshme të Vlorës (1912 – janar 1914). Në shkrimin që shoqërohet me fotografinë e sipërpërmendur shkruhet: “Shikoni pakëz këtë fytyrë, e patë? Këto janë uniformat e Ushtrisë Shqipëtare! Këjo është ajo robë e Kombit Shqipëtar! Këjo është ajo robë (rrobë, veshje,-TK) që do të thotë se në këtë botë është një shtet që quhet Shqipëri!”[18]

Ky fragment është një tregues i qartë se sa shumë vlerësohej krijimi dhe roli i Ushtrisë Kombëtare në mbrojtjen e Shqipërisë, siç ndodhte edhe me shtetet e tjera.

Në numrin e dytë, revista “Zgjimi” ka cekur e trajtuar një çështje tejet të mprehtë edhe për ushtrinë e sapokrijuar, ashtu si dhe për gjithë administratën e shtetit dhe Qeverisë së Përkohëshme të Vlorës. Në artikullin “Fjalët e ushtrisë në Shqip” krahas arritjeve, shtrohej nevoja e ngutshme e shqipërimit të fjalëve që përdorte ushtria në veprimtarinë e saj: “Më poshtë po shënojmë fjalët që përdorin ushtarët nëpër ushtëri. Këto fjalë sot për sot i kanë vendosur kështu, dhe ne siç i kanë vendosur ashtu i shkruajmë. Shpresojmë pra që të mblidhen ca fillollogë të mirë, që të bisedojnë përmi këtë çështje, të jenë të mbaruar nga Universitete të mbëdhenj, të dinë gjuhën shqip mirë dhe at’herë të vendosin për të gjitha ato që ka nevojë gjuha shqip, si dhe për këto fjalë që ju shënojmë më poshtë t’i çkoqitin mirë, se për fat të keq gjuha shqip gjer më sot kish mbetur pa punuar se nuk shkruheshe dhe kështu gjithë fjalët që mbrojmë se do t’i kishin shqipëtarët luftëtarë në kohën e moçme kan’ humbur, se ranë në duart e Turqisë.”[19]

Më tej revista ka pasqyruar në katër faqe një pjesë të fjalorit ushtarak, si për “Stërvitjen vetiake”, “Baritje”, “Radhim”, “Lëvizje krahësh”, “Lëvizje trupi”, “Ushtrim shtati me armë”, “Përdorim arme”, “Lëvizje kthimi”.[20]

Në numërin pasues të “Zgjimit”, në gjashtë faqe të tjera vijohet me terma të tjerë që i përkisnin fjalorit ushtarak në gjuhën shqipe. Të tilla qenë “Lëvizje rrotullime”, “Ndrim forme”, “Komandë të shpërndarë”, “Skaje të rregullimit e të shtimit” (të qitjes – T.K.) etj.[21]

Në Durrës botohej revista “Zana”. Kjo revistë ishte ndër të parat në vend që pasqyroi përpjekjet e të rinjëve shqiptarë që ëndërronin dhe provuan të bënin realitet ëndrrën për t’u shkolluar dhe titulluar oficerë në shkollat dhe akademitë ushtarake në vendet e Europës Perëndimore. Në numrin e datës 15 qershor 1914 zbulohej, madje edhe përmes fotografisë, se një grup djelmoshash shqiptarë qenë nisur për të ndjekur mësimet ushtarake për oficerë karriere jashtë vendit.[22] Ata do të kalonin detin Adriatik për të shkuar në Shkollën e Trupës pranë Regjimentit X të Ushtrisë Italiane me qendër në qytetin e Barit në Itali. Ky grup përbëhej nga 21 djem, të cilët i ndoqën programet mësimore në Shkollën e Trupës në vitin 1915. Pas kësaj ata u dërguan të shërbenin pranë disa njësive të ushtrisë italiane, të vendosura në qytete të ndryshme të Italisë për një vit, për t’u titulluar pas kësaj oficerë. Kjo e dhënë vërtetohet edhe nga një burim dokumentar i besueshëm ushtarak italian i vitit 1923.[23]

Revista “Zana” publikon asokohe krahas fotografisë edhe listën me emrat e oficerëve të cilët, pasi morën titullin oficer, hynë në shërbim të formacioneve ushtarake shqiptare, që u krijuan nga komanda italiane në zonën jugore të Shqipërisë gjatë Luftës së Parë Botërore(1914-1918).[24]

Pas vitit 1920 shumë prej tyre u bënë pjesë e reparteve të ushtrisë shqiptare, ku shërbyen në detyra të niveleve të ndryshme. Mes tyre qenë oficerë të njohur si Mark Rakaj, Llesh Topallaj, Azis Çami, Mark Kodheli etj.[25]

Në faqet e kësaj reviste përshkruheshin edhe dëshmorët e rënë në luftimet e Durrësit, ditën që u vra koloneli Tomson, më 15 qershor 1914. Të tillë ishin “…Kapedani Kamber Elbasani dhe Ajdin Beg Draga, emri i të cilëve do të mbetet i paharruar midis Shqipëtarëvet sotmë dhe do të lihet si shëmbëll burrënie në brezat që vinë.”[26]

Në vitet ‘20-‘30 të shek.XX ishin disa gazeta të njohura që pasqyronin në shkrimet e tyre tema edhe nga ushtria shqiptare. Ndër më të njohurat atë kohë ishin “Besa Shqyptare” e Shkodrës; “Dit’ e Re”, që botohej në Tiranë; Fletorja Zyrtare, gazeta e botimeve shtetërore; gazeta “Zani i Ri” e Tiranës; “Shqipëri e Re”, që dilte në Konstancë të Rumanisë. Krahas tyre vijuan të dilnin gazetat e mëparshme “Koha” e Korçës, “Mbrojtja Kombëtare” e Vlorës e ndonjë tjetër.

Këto gazeta pasqyruan të dhëna mbi përpjekjet për ngritjen dhe formalizimin, modernizimin si dhe për mangësitë që e shoqëruan ushtrinë shqiptare në këtë rrugëtim, deri në rënien e saj më 7 prill 1939.

Ndër temat e para që zuri vend në faqet e gazetave shqiptare në fillimin e vitit 1920, padyshim që ishin ato qënisnin me lindjen dhe krijimin e Ushtrisë Kombëtare Shqiptare dhe ecurinë e saj.

Në vitin 1920, pasi ishte formuar qeveriae dalë nga Kongresi historik i Lushnjës, në Kuvendin Kombëtar u shtrua nevoja e rikrijimit të institucionit të mbrojtjes dhe të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare, pasi ajo nuk ushtronte funksionet e saj prej shtatorit të vitit 1914 pas rënies sëqeverisë së Vidit. Qenë pikërisht gazeta “Koha”, që dilte në Korçë, por edhe ajo e “Mbrojtjes Kombëtare”që pasqyruan realitetin e atyre ditëve.

Më 11 shtator 1920, gazeta “Koha” e Korçës botoi shkrimin me titull “Ushtri e rregullshme e Shtetit Shqiptar”. Në të, midis të tjerave shkruhej: “Pas burimeve të sigurta që dalin prej Kabinetit Shqiptar dhe që vinë prej Tirane, kuptohet lehtazi që pas një kohe të shkurtër do të kemi një ushtri të rregullshme, dhe sa lumturi për kombin Shqiptarë, për Shqipërinë!”[27]

Po sipas kësaj gazete, dita e krijimit të ushtrisë vlerësohej si një “festë kombëtare” dhe e “përjetshme”. Kjo ishte dita e parë “që edhe Shqipëria mbledh ushtri të rregullshme dhe hyn në radhën e Shteteve të tjerë.”[28]

Ndërkohë, edhe një tjetër gazetë shqiptare e njohur për kohën “Besa Shqyptare”theksonte domosdoshmërinë e një ushtrie në rrethanat ku ndodhej Shqipëria e vogël dhe ende e pambrojtur. Lidhur me këtë nevojë gazeta shkruante: “…ne që jemi në fillim e me kaq mentalitet si s’kemi nevojë për ushtri sado e paktë që të jetë, për të mos u bërë lodër e armiqve tanë”.[29]

Po në këtë rrjedhë, një tjetër gazetë, e cila botohej në Shkodër, me titullin “Besa Shqyptare” në një prej faqeve të saj ka shkruar: “Për me përba Shqypnin e me e majtë (mbajtë-TK) duhet nji Qeveri, duhet nji Gjindarmëri, duhet Ushtri.”[30]

Njëherësh me këtë kërkesë, po përmes shtypit të kohës, pasqyroheshin edhe debatet dhe diskutimet që ishin ndezur në mjedisin shqiptar dhe midis drejtuesve të lartë ushtarakë shqiptarëlidhur me tipin dhe modelin e organizimit të kësaj ushtrie. Një ushtri e tipit lindor, me oficerë të shkolluar e titulluar në shkollat dhe akademitë ushtarake bashkohore perëndimore. Por natyrisht që ky model, si një alternativë e kohës, kërkonte afrimin e oficerëve të rinj të shkolluar e titulluar në shkollat dhe akademitë ushtarake të Europës Perëndimore.[31]

Pikërisht pas krijimit të Ministrisë së Luftës dhe të Ushtrisë Kombëtare Shqiptare, nisi vendosja e njësive të saj, e tri regjimenteve përbërëse. Sipas gazetës “Besa Shqyptare”, 8 shkurt 1921, Ushtria Kombëtare vjen në Shkodër. Fjala është për Regjimentin III të UshtrisëKombëtare Shqiptare, që u vendos në Shkodër, në kohën kur Ministrinë e Luftës e drejtonte gjeneral brigade Ali Riza Kolonja.[32]

Gjithashtu, kjo gazetë ka pasqyruar në vazhdimësi ngjarje e dukuri që lidheshin me veprimtarinë e Ushtarisë Kombëare Shqiptare, si dhe të personaliteteve kryesore që drejtonin ushtrinë. Një ngjarje e tillë qe dorëzimi i Kalasë së Rozafës në Shkodër megjithë rezervat në armatime e municione të lëna nga ushtria austro-hungareze aty. Tashmë kalaja që ishte në duart e ushtarakëve italianë iu dorëzua ushtarakëve shqiptarë të Regjimentit III të Ushtrisë Shqiptare.[33]

Në një numër tjetër vijues po të muajit mars 1921, kjo gazetë përshkruan vizitën e ministrit të Luftës, kolonelit të Shtatmadhorisë Selahudin Said Shkoza në qytetin e Shkodrës:  “Të diel, me 28 të k.m. ( këtij muaji-Red.), Ek.eT (Ekselenca e Tij-Red.) Ministri i Luftës, Z. Selahudin Shkoza, erdh prej Tirane në Shkodër, i pritun me nderime, qi i përkasin kambës së tij ( rangut,-Red).”[34]

Ndërsa më tej përshkruhet pritja entuziaste që iu bë ministrit të Luftës edhe për shkak të vlerësimit që kishte për shkollimin, përvojën e komandimit, të kompetencës e profesionalizmit ushtarak, por edhe ndjenjës së atdhetarizmit të njohur e të dëshmuar prej tij! Vlerësimet për ministrin S.Shkoza shtoheshin edhe për arsye të vizionit dhe masave reformatore që ai kishte parashtruar dhe ndërmarrë së bashku me kabinetin e dikasterit të Luftës, për të reformuar vetë institucionin e Luftës dhe sidomos të Ushtrisë Shqiptare, të nisura nga ish-ministri Ali Kolonja. Siç shkruante kjo gazetë, “Këtë e difton edhe puna vetë, tue pa ndrrimin e math qi ka ba ushtrija e jonë ditës qi ka marrë Ek. e T. dikasterin e Luftës në dorë. Për veçse organizimevet tjera qi ka shestue e vu në zbatim Ek. e T. Z. Selahedin Shkoza po na diktojnë se ka ba gati edhe nji tubë (tufë-Red.) rregulloresh e ligjësh të nevojshme për nji ushtri të rregullshme.”[35] Disa radhë më poshtë gazeta vinte në pah vendosmërinë e ministrit të Luftës S. Shkoza për t’u prerë rrugën ndërhyrjeve të politikës në ushtri, për shkak të rrezikut të politizimit, gjë që çonte deri në shkatërrimin e ushtrisë dhe për më keq, në rrënimin e vetë shtetit. Për të gjitha këto në gazetë shkruhej: “Ndër këto ligjë ushtrijake po na thohet se ishte caktue dhe shtrëngesa e domosdoshme qi ushtrija mos me u përzi ndër punët politike, punë qi na pëlqen jashtzakonisht tue kenë se të përziemit e ushtris në politikë jo vetëm asht shkak shrregullimi e shkatrrimi i ushtrisë vetë sjellë edhe rrënimin e shtetit.”[36]Duke e përmbyllur shkruhet: “Përveç kësaj ndër ne, ku mbretnonin orientalizmi, në politikë xhvillohen epshimet apo pasionet më të dobta e t’egra e prisi (përparësia ose prirja-Red) i veprimevet politike, s’ësht qëllimi, theorija a mendimi, por njeriu, titulli e pasunia.”[37]

Gazeta “Besa Shqyptare”, por edhe gazeta të tjera, përfshirë edhe “Shqipëri’ e Re”që botohej në Konstanca të Rumanisë, shprehnin në faqet e tyre vlerësimetë lartapër ministrin Luftës. Ja si e portretizonte kjo gazetë ministrin: “… në tërë pikëpamjet ashtë vetëm një ushtar, me disiplinë, me kapacitet, me energji e i drejtë dhe dëshiron që sa me radikalitet të shtië një rregull të re n’ushtrin e Shqipërisë”.[38]

Për prirjet dhe vizionin e ministrit Shkoza kanë shkruar me hollësi edhe gazetat e tjera që botoheshin në Shqipëri në vitet ’20 të shek. XX, si gazeta “Dit’ e Re”, “Shekulli” e ndonjë tjetër.

Gazeta “Besa Shqyptare” në maj të vitit 1921 i rikthehet Regjimentit III të Ushtrisë Shqiptare.Në artikullin “Përparimi i Ushtris s’onë” vlerësohet një tjetër oficer i lartë i Ushtrisë Shqiptare, komandanti i Regjimentit III, nënkoloneli i njohur, Ismail Haki Tatzati : “Nuk ka niri (njeri-Red.) në vend t’onë qi nuk ka çmue veprën e komandantit e të trupit t’oficeravet të Regjimentit të Shkodrës për përparimin e rregullimin e shpejtë t’ushtrisë së këtij regjimenti…Na përgëzohemi për kët vepër komandantin e Regjimentit të Tretë zotni Nënkol. Tatzatin si dhe me trupin e oficeravet të këtij regjimenti e shpresojmë se veprat e tyne ka për t’u çmue e shpërblye ndër vende të nalta.”[39]

Gazeta “Dit’ e Re”, ka qenë një pasqyrë e vërtetë edhe për shumë aspekte të organizimit, jetës dhe veprimtarisë së Ushtrisë Shqiptare, sidomos në harkun e viteve 1920-1924. Në faqet e saj janë trajtuar çështje delikate, si: ngjarje apo lëvizje në administratën ushtarake; operacionet për çarmatosjen e popullsisë në vitin 1922; zgjidhja dhe ecuria e problemeve të rekrutimit në Shqipëri në vitet 1920-1924; mbi nevojën dhe pamundësinë e krijimit të aviacionit ushtarak në Shqipëri. Pothuajse në të gjithë numrat e gazetës “Dit’ e Re” botoheshin artikuj mbi : zbatimin e ligjit të shërbimit të detyrueshëm ushtarak dhe masat për të ndaluar shmangien nga ky shërbim; rregullat mbi thirrjen e rezervistëve jashtë vendit; krijimin e batalioneve të radhëve të ushtrisë (xhenios së punës); gjyqin ushtarak; operacionin ushtarak kundër lëvizjes separatiste të Mirditës; lëvizjen antiqeveritare të vitit 1922, si dhe për ngjarje apo dukuri të tjera që kishin lidhje me Ushtrinë Shqiptare.

Gazeta “Zani i Ri” që botohej në Tiranë, në fillim të muajit tetor 1920 përshkruante kualifikimet e larta ushtarake të ministrit të Luftës në qeverinë e Sulejman Delvinës, gjeneral brigade Ali Riza Kolonja.[40]

Ndërsa për emërimin e gjeneralKolonjës në postin e lartë të ministrit të Luftës, në qeverinë e dalë nga Kongresi i Lushnjës, njoftohej në gazetën “Shqipëria e Re”, që dilte në Konstanca të Rumanisë.[41]Disa rreshta më poshtë, po në atë faqe të së njëjtës gazetë vlerësohet për aftësitë profesionale, ushtarake dhe kulturën ministri i Luftës A. R. Kolonja :“…asht i përmendur me zotsi të plotë për rregullimin e ushtris’ s’onë kombëtare.”[42]

Nga ana tjetër revista shqiptare“Minerva”, shumë e njohur në vitet ‘30 të shek. XX, i kushtonte një shkrim një personaliteti ushtarak të njohur shqiptar të viteve 1920-1939, majorit Xhavid Leskoviku. Ky ushtarak ishte Shef i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Shqiptare në vitet 1921-1923. Pas largimit nga ky post në vitin 1923“…emërohet Atashe Ushtarak i Shqipërisë, së pari në Beograd.”[43]

Një ndër gazetat e mirëfillta zyrtare të shtetit shqiptar ishte“Fletorja Zyrtare“. Aty gjenin pasqyrim qarkore, vendime të qeverisë dhe ligje të Kuvendit Shqiptar. Një numër i vlerësueshëm i përkisnin institucionit të Luftës ose të Mbrojtjes Kombëtare dhe Ushtrisë Shqiptare. Ndër to qenë qarkorja e lëshuar nga Ministria e Luftës me titullin “Mbi dhanjen e leje ushtarve”.

Në këtë qarkore që ishte pasqyruar në “Fletoren Zyrtare“, Ministria e Luftës bënte me dije : “Kjo Ministrie tuej dashtë me ju pre hovin, atyre pretendimeve qi mund të jen edhe të pa drejta, botoj në Fletoren Zyrtare, se ndër kësi rastesh, nuk asht nevoja të ia paraqesin lutjet populli drejt kësajë Ministri, por duhet të ja paraqesin trupit ku mvaret ushtari në këto dokumenta:

1.Lutja ngulitun (ngjitur-Red.) do të ket raportin mjekësor, qi vërteton sëmundjen.”[44]

Po në këtë numër citohet Ligji i Rekrutimit (të detyrueshëm) për të rinjtë shqiptarë të moshës 18-19 vjeç. Ky ligj përfshinte shërbimin aktiv dhe atë rezervë. Sipas nenit 2 të këtij ligji: “Detyrimi i shërbimit ushtarak të çdo djaloshi fillon në muejin gusht, pasi mbush 18 vjetët e hynë në moshën 19 vjet…”[45] Ndërsa neni 3 parashikonte:

“Shërbimi ushtarak ndahet në dy pjesë: a) Shërbimi aktiv, b) shërbimi rezervë. Koha e shërbimit aktiv për të gjitha degët e trupat e ushtrisë asht 5 vjet dhe prej këtyre pes viteve nji mot e gjysmës, d.m.th. 18 muaj kalohet nën armë. Gjindarmët e muzikantët shërbejnë 3 vjet nën armë. Koha e shërbimit rezervë për çdo degë të ushtrisë zgjatet nën moshën 53, dhe mënyra e këti shërbimi caktohet me nji rregullore të veçantë.”[46] Më tej vijojnë nenet e tjerë që plotësojnë këtë ligj me rëndësi të posaçme për kohën kur u miratua dhe u bë publik.

Midis ligjeve, në këtë gazetë gjetën pasqyrim edhe disa qarkore të lëshuara nga Ministria e Luftës. Ndër to përmendim qarkoren “Mbi martesat e oficerëve dhe ushtarakëve”:

“1. Oficerat në gradë Kapiten e poshtë dhe gjithë nën-oficerat e ushtarët nuk mund të martohen pa lejen e Komandës qi mvaren.”

Po në këtë qarkore, Ministria e Luftës njoftonte udhëzimet e saj “Mbi teshat ushtarake” për mos lejimin e tyre për shitje etj. Në fund të kësaj qarkoreje njoftohej edhe “Mbi çeljen e shkollës për nënoficera.[47]

Në një tjetër qarkore, Ministria e Luftës udhëzonte : “…mbi mos të përzimit e Oficerave në zgjedhje. Sikur u kemi porositë edhe ma parë Oficerët nuk duhet kurrsesi të përzihen ner zgjedhje, e cila asht nji e drejtë vetëm e popullit.”[48]

Në këtë gazetë gjetën pasqyrim edhe shumë ligje, të cilat u përgatitën dhe miratuan nga Kuvendi Shqiptar në harkun e viteve 1923-1939, madje edhe në vitet e pushtimit fashist të Shqipërisë. Midis tyre ishin edhe “Ligjë mbi kompletimin e trupit t’oficervet e mbi gradimin e Oficervet”, publikuar nga kjo gazetë më 11 shtator 1926; “Dekret-Shtojcë-Ligjës Organike t’Ushtris“, publikuar në këtë gazetë më 15 shkurt të vitit 1928; ashtu si dhe “Ligji Organik i Ushtris e Gjindermaris“, që ishte dekretuar më 24 qershor të vitit 1928 dhe publikuar në “Fletoren Zyrtare“ gjashtë ditë më vonë.[49]

Aty vijonte publikimi edhe i ligjeve apo i vendimeve e qarkoreve që kishin të bënin me ushtrinë e xhandarmërinë shqiptare. Një ndër to ishte ligji “Mbi rregullimin e Ushtrisë Kombëtare”, i cili ishte botuar në Kuvend, më 24.11.1934 dhe ishte deklaruar nga Mbreti Zog I. Në historinë e Ushtrisë Shqiptare, në vitet 1925-1939, u përgatitën katër ligje që kishin për qëllim pikërisht rregullimin e kësaj ushtrie. Ligji i parë datonte në vitin 1929, i dyti pas tri vitesh, më 1932, i treti i përket vitit 1934 dhe së fundmi ai i vitit 1937.

Ligji “Mbi rregullimin e Ushtrisë Kombëtare” i publikuar në “Fletoren Zyrtare“parashikonte mënyrën e organizimit. Në të bëhej e qartë përbërja e ushtrisë që nga kreu i saj, personeli ushtarak, që përfshinte oficerët, nënoficerët dhe trupën. Më pas vijonte personeli civil.

Sipas këtij ligji, oficerët ndaheshin në: “a) Oficera Generala…b) Oficera eprorë…c)Oficera depror…, Oficera nëndepror (subalterna)*. 2. Nën-oficera. Jerarkia nër grada të trupës asht si vijon: Nënreshtar (Nënreshter,– T.K.)Tetar, Nëntetar i rojës kufinit, Ushtarë-nxanës rojes kufini-detar…”[50]

Brenda kreut I të këtij ligji përshkruhet edhe “Përberja e Ushtrisë Kombëtare”, e cila përbëhej nga: “Komanda e Mbrojtjes Kombëtare; Fuqiët Tokësore; Fuqiët Detare; Fuqiët Ajrore”.[51] Po këtu trajtohet gjithçka kishte të bënte me Komandën e Mbrojtjes Kombëtare.

Kreu II i kushtohet fuqive tokësore. Neni 7 përshkruan elementët përbërës të këtyre forcave, si shkollat ushtarake në vend, llojet e armëve, të këmbësorisë, artilerisë dhe xhenios. Po kështu trupat*, si ajo e rojës mbretërore të kufinit, trupi shëndetësor i intendancës dhe i rekrutimit.

Neni 8 pasqyron mënyrën si organizohej fuqia tokësore: 2 divizione me 6 grupe të përzier;

trupa e shërbime që nuk bënin pjesë në divizione; trupa e rojës mbretërore të kufirit.

“FletorjaZyrtare“ i përshkruante elementët e mësipërm me detaje, nga divizioni deri tek trupi i fundit përbërës i këtyre forcave.

Kreun III u kushtohej fuqive (forcave) detare. Edhe kjo lloj force, që ishte krijuar së pari në dhjetor të vitit 1925, mbetej modeste në krahasim me hapësirën detare të Shqipërisë. Neni 30 i këtij ligji parashtron sekjo forcë përbëhej nga dy trupa: i marinës luftuese (luftarake,– T.K.) dhe trupa e kapitenerive të detit.

Kreu IV i kushtohej fuqive ajrore dhe neni 36 i ligjit përcaktonte se: “…ka m’u caktue me ligjë të veçantë.”[52]Ligji vijon me kreun V, që trajton dispozita të ndryshme dhe parashtrohej në gjashtë nene (neni 37-42). Ndërsa ligji përmbyllej me kreun VI me dispozita të përkohëshme e të fundit, me nenet 43-46.[53]

Në faqet e po kësaj gazete, në një numër të muajit korrik po të vitit 1934, u pasqyrua dekret-ligji i emërtuar “Mbi Modifikimim e ligjës datë 5.II.1923 mbi pensjonet Ushtarake të ligjës datë 2.VI.1932 mbi ndryshimin e disa dispozitave të ligjës së Pensjoneve Ushtarake.”[54]

Në qershor të vitit 1937 kjo gazetë publikoi “Ligjë mbi plotësimin dhe ndryshimin e ligjës mbi Rregullimin e Ushtris Kombëtare datë 14 Prill 1934.” Në nenin 5 shtohej: “Inspektorija e Përgjithëshme e Ushtrisë pranë Oborrit Mbretnuer dhe dy Inspektora të Komandës Mbrojtjes Kombëtare.”[55] Pak më poshtë jepeshin edhe plotësime të tjera që i bëheshin strukturave të caktuara të Ushtrisë Shqiptare.

Pothuajse të gjithë gazetat që dilnin në vend, përjashtuar “Përlindja e Shqipëniës”, “Dit’ e Re” dhe më së shumti“Fletorja Zytare“pasqyronin sipas mundësive dhe vlerësimit të tyre tema apo çështje që kishin lidhje me ushtrinë dhe ushtarakët shqiptarë. Ndërsa në tri gazetat e sipërpërmenduara, që çmoheshin si organe shtypi zyrtare, pasqyroheshin dhe përshkruheshin ligje, vendime, qarkore, ngjarje, personalitete të Ushtrisë Shqiptare, qëishin të detyrueshme për to.

Veçanërisht “Fletorja Zyrtare“, si një organ shtetëror, përngjasonte si një pasqyrë e publikimit të vijueshëm, gati kronologjik të dukurive të mësipërme.

Pasqyrimi i organizimit dhe i veprimtarisë së Ushtrisë Shqiptare si dhe i personaliteteve ushtarake drejtuese, i lidershipit të tyre, si dhe i dukurive e ngjarjeve të lidhura me to përbënin një dëshmi të informimit që organet e shtypit të kohës i bënin popullit shqiptar që nga viti 1913 deri në fundin e viteve ‘30 të shekullit XX. Gazetat e revistat që botoheshin përgjatë këtij harku kohorpasqyruan për popullin shqiptar, por edhe më gjerë, për rajonin dhe botën përtej kufijve të Shqipërisë, gjithçka që lidhej me Ushtrinë Kombëtare Shqiptare, për arritjet dhe mangësitë e saj, rolin e liderëve e trupës së oficerëve që e drejtuan dhe komanduan atë. Në këtë mënyrë shtypi u bë pasqyrë e veprimtarive, e lëvizjeve dhe ecurisë së tyre në sytë e popullit shqiptar, i cili shihte tek Ushtria mbrojtësin e vendit dhe sigurinë e tij!

[1]“Historia e popullit shqiptar “, vëll. III, Toena, Tiranë, 2007, f.420.

[2]Në shtypin por edhe literaturën e kësaj periudhe, 1913-1939.

[3]Leon de Gilardi (Ghilardy 1881-1935) , oficer me origjinë italo-kroate. Hyri në shërbim të Ushtrisë Shqiptare në vitin 1913, me gradën toger i xhandarmërisë nga Qeveria e Përkohëshme e Vlorës. Në vitet 1920-1930 u ngarkua me detyra ushtarake më të larta deri komandant i grupit ushtarak të Beratit dhe fitoi gradën gjeneral. U vra në Fier në vitin 1935 nga një grup ushtarakësh shqiptarë që kishin ngritur krye kundër qeverisë së kohës.

[4]“Përlindja e Shqipëniës“, 14 janar 1914, f.4,5.

[5]“Përlindja e Shqipëniës“, 14 Mars 1914, f.3.

[6]“Përlindja e Shqipëniës“, 24 janar 1914, f.3.

[7]Po aty, 14 mars 1914, f.3.

[8]Po aty.

[9]Po aty, 18 mars 1914, f. 3.

[10]Po aty, 21 janar 1914, f.6.

[11]”Përlindja e Shqipëniës”, 14 janar 1914, f.5.

[12]Po aty, 21 mars 1914, f. 4.

[13]“Populli”, Vlorë, 23 maj 1914, f. 8.

[14]Gazeta “Populli”, Vlorë, 30 maj 1914, f.1.

[15]Po aty, 27 qershor 1914, f.2.

[16]“Hylli i Drites”, Shkoder, shkurt 1914, f.292.

[17]Gazeta “Dielli” (The Sun), Boston-SHBA, 15 dhjetor 1914.

[18]Revista “Zgjimi”, Korçë, nr. 1, viti 1913, f..5.

[19]Revista “Zgjimi”, Korçë, nr. 2, viti 1914, f.106.

[20]Po aty, f. 106-109.

[21]Revista “Zgjimi”, Korçë, Nr. 3, viti 1914, f.166-171.

[22]Revista “Zana”, Durrës, 15 Qershor 1914, f.18.

[23]Proletar Hasani-Edit Kane,“Me fytyre nga Perendimi“, UEGEN, Tiranë, 2013, f. 100-123.

[24]Pietro Crociani, “Shqiptarët në Forcat e Armatosura Italiane, Zyra e Historisë“; Romë 2001 (Tiranë 2005), f. 17-19.

[25]“Me fytyre nga Perendimi“, f. 108.

[26]Revista “Zana”, f. 58.

[27] Gazeta “Koha“, Korçë, 11 shtator 1920.

[28]Po aty.

[29]Gazeta “Mbrojtja Kombetare”, Vlorë, 29.12.192.

[30]Gazeta “Besa Shqyptare”, Shkodër, 10 qershor 1920.

[31]Gazeta “Koha”, Korçë, 11 shtator 1920.

[32]Gazeta “Besa Shqyptare”, 8 shkurt 1921, f. 385.

[33]Gazeta “Besa Shqyptare”, 14 mars 1921, f. 405.

[34] Po aty,  31 mars 1921, f. 416.

[35] Gazeta “Besa Shqyptare”, Shkodër, 31 mars 1921, f. 416.

[36]Po aty.

[37] Gazeta “Besa Shqyptare”, Shkodër, 31 mars 1921, f. 416..

[38]Gazeta “Shqiperi’ e Re”, Konstanca ,Rumani, nr. 29, prill 1921, fq. 31.

[39]Gazeta “Besa Shqyptare”, Shkodër, 7 maj 1921, fq. 434

[40]Gazeta “Zani i Ri”, Tirane, nr. 14, 8 tetor 1920.

[41]Gazeta “Shqiperia e Re”, Konstanca (Rumani), nr. 20, 10 Janar 1921.

[42]Gazeta “Zani i Ri”, Tiranë, nr.14, 8 tetor 1920, f.1.

[43]Revista “Minerva”, nr. 9, 15 prill 1933, f.9.

[44]“Fletorja Zyrtare“, nr.7, 14 shkurt  1923, f.3.

[45]Po aty, f.3.

[46]Po aty.

[47]“Fletorja Zyrtare“, nr.19, Tiranë, 14 prill 1923, f.2.

[48]“Fletorja Zyrtare“, nr.2, Tiranë, 12 janar 1924, f.6.

[49]“Fletorja Zyrtare“, nr. 69, Tiranë, 30 qershor 1928, f.5-8.

* Subalterno, – it. vartës, i varur (Red.).

[50]“Fletorja Zyrtare“, nr. 23, Tiranë, 23 prill 1934, f.1-6.

[51]Po aty.

*Trupa, dendur përdorej si “trupi”, ishte emërtimi i disa shërbimeve në Ushtrinë Shqiptare (Red.)

[52]“Fletorja Zyrtare“, nr. 23, Tiranë, 23 prill 1934, f. 1-6.

[53]Po aty.

[54]“Fletorja Zyrtare“, nr. 37, Tiranë, 3 korrik 1934, f.11.

[55]Po aty, nr.42, Tiranë, 10 qershuer 1937, f.1-2.

Pavarësinë e Shqipërisë e njohën nga burgu i Beogradit

by

Shkruan: Dr. Fitim RIFATI

Instituti i Historisë – Prishtinë

Viti 1912: Shqiptarët në burgun e Beogradit

Më 28 nëntor të vitit 1912 në Vlorë, përfaqësues nga të gjitha viset shqiptare shpallën Pavarësinë e Shqipërisë, formuan Qeverinë e Përkohshme dhe zgjodhën kryeministër Ismail Qemalin. Mirëpo, në ato momente historike në Vlorë nuk ndodheshin miqtë dhe bashkëpunëtorët e afërt të Ismail Qemalit, patriotët Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga. Gjatë Luftës së Parë Ballkanike, në fillim të nëntorit të vitit 1912, forcat ushtarake serbe në rrethinën e Shkupit, pos mijëra shqiptarëve të tjerë, arritën të arrestonin e të burgosnin në Beograd krerët kryesorë politikë shqiptarë: Hasan Prishtina e Nexhip Draga.

Qarqet politike dhe ushtarake serbe ishin të mirinformuara për profilin intelektual, politik e diplomatik të patriotëve Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga. Ato kishin prova të mjaftueshme për autoritetin e tyre tek shqiptarët e Fuqitë e Mëdha dhe ishin të vetëdijshme se vizioni dhe idealet kombëtare të veprimtarisë së Hasan Prishtinës dhe Nexhip Dragës në thelb kishin Pavarësinë e Shqipërisë. Mbretëria e Serbisë, përkitazi me platformën e saj shoviniste, duke ditur se ata përfaqësonin programin politik dhe kombëtar të shqiptarëve, dëshironte të eliminonte reputacionin e tyre në Shqipëri dhe tek Fuqitë e Mëdha, posaçërisht tek kampi i Aleancës Trepalëshe (Gjermania, Austro-Hungaria dhe Italia). Prandaj, duke i mbajtur të izoluar në burgje, qarqet politike dhe ushtarake serbe tentuan përmes kërcënimeve e torturave të stigmatizonin personalitetin e tyre pikërisht pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. 

Burgosja e liderëve politikë dhe kombëtarë shqiptarë bëri jehonë tek shtresa drejtuese e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe tek qarqet diplomatike të Fuqive të Mëdha. Për fatin e tyre, menjëherë pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, jashtëzakonisht ishte i interesuar Ismail Qemali dhe monarkia dualiste e Austro-Hungarisë. Në dhjetor të vitit 1912, ndërsa kryeministri i Qeverisë së Përkohshme, Ismail Qemali, po përgatitej të formonte një Komision zyrtar për të vizituar qendrat vendimmarrëse evropiane për të ardhmen e Shqipërisë, njëkohësisht i kërkonte konsullit austro-hungarez në Vlorë, Wenzel von Lejhanec, “për ta vënë në dijeni se ku ndodhen aktualisht personalitetet shqiptarë Hasan bej Prishtina dhe Nexhip bej Draga”. Kryeministri shqiptar, Ismail Qemali, e ndjente boshllëkun intelektual, politik e diplomatik që paraqiste mungesa e personaliteteve të shquara shqiptare si Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga. Ai kishte bashkëpunim të ngushtë me ta veçanërisht nga viti 1908 si deputetë në parlamentin osman, prandaj kultivonte përshtypjen se Shqipërisë i nevojitej jashtëzakonisht prezenca intelektuale dhe autoriteti politik e diplomatik i tyre. Ai besonte se Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga do t’i jepnin fuqi diplomatike dhe përfaqësim të denjë interesave politike të Shqipërisë në kuadër të këtij Komisioni shqiptar në shtetet kryesore evropiane. 

Austro-Hungaria, si mbështetëse maksimale e çështjes së Pavarësisë së Shqipërisë në kancelaritë diplomatike të Fuqive të Mëdha dhe në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, aktivizoi përfaqësitë e saj diplomatike në Vlorë, Shkup e në Beograd, për të siguruar informacione të besueshme mbi vendndodhjen e Hasan Prishtinës dhe Nexhip Dragës. Në telegramin e konsullit austro-hungarez W. Lejhanec në Vlorë dërguar ministrit të Punëve të Jashtme në Vjenë, Leopold Bertold, më 20 dhjetor 1912, paraqiten dy versione që në këtë kohë qarkullonin në Vlorë mbi vendndodhjen e këtyre personaliteteve. Ai njoftonte Vjenën zyrtare se në organet drejtuese të Qeverisë së Përkohshme shqiptare në Vlorë, besohej se Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga ishin dërguar të burgosur në Serbi ose ishin strehuar në konsullatën britanike në Shkup.

Në të njëjtën ditë, më 20 dhjetor 1912, sipas një telegrami nga agjencia konsullore austro-hungareze në Shkup dërguar ministrit të Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë, kontit Leopold Bertold, informohej nga burime të sigurta se Hasan Prishtinën dhe Nexhip Dragën “serbët me anë të kërcënimeve duan që t’i shtrëngojnë (detyrojnë, F.R)… për të dhënë nënshkrimet e tyre kundër pavarësisë së Shqipërisë (të shpallur në Vlorë, F.R)”. Duke njohur karakterin e tyre, mbi bazën e burimeve të verifikuara, në telegram nënvizohej se “ata nuk do të nënshtrohen edhe sikur të përdoren tortura”. Pavarësisht presioneve, kërcënimeve e shantazheve të vazhdueshme, Hasan Prishtina e Nexhip Draga u përmbajtën dhe nuk pranuan nënshtrimin para forcave politike dhe ushtarake serbe në burgun e Beogradit. Që të dy e njihnin platformën politike dhe ekspansioniste serbe karshi viseve shqiptare. Ata prej vitesh e ndjenin rrezikun e aspiratave serbe ndaj Shqipërisë, prandaj bënë përpjekje për realizimin e synimeve kombëtare shqiptare. Formimi i tyre si personalitete atdhetare, intelektuale, politike dhe diplomatike, nuk i lejonte denigrimin e rrëshqitjen në vargonjtë e politikës serbe. Pavarësia e Shqipërisë për ta ishte temë e padiskutueshme.

Me sa mund të analizohet dhe konstatohet sipas telegrameve të konsullit austro-hungarez në Shkup, Marian von Hessfeld Heimroth, më 22 dhe 23 dhjetor 1912, për të rritur forcën e presionit ndaj tyre u përdorën edhe tortura, përderisa nga burgu i Beogradit i transferuan në drejtim të Nishit. Këto informacione mbi gjendjen e vendndodhjen e prijësve shqiptarë, kërkohej t’i bëheshin të njohura edhe Ismail Qemalit, i cili ishte i shqetësuar thellësisht për fatin e bashkëpunëtorëve të tij.

Nga burimet informuese të ministrit fuqiplotë austro-hungarez në Beograd, Stefan von Ugron, të datës 23 dhjetor 1912, dërguar ministrisë së Punëve të Jashtme në Vjenë, njoftohej për arsyet e arrestimit të Hasan Prishtinës e Nexhip Dragës dhe konfirmohet vendndodhja e tyre. S. Ugron i telegrafonte L. Bertoldit: “Krerët e shqiptarëve Hasan Beu (Prishtina) dhe Nexhip bej Draga, ish deputet në Parlamentin Turk (Osman, F.R), u arrestuan në Shkup, sepse nuk donin të nënshkruanin një shkresë besnikërie ndaj Serbisë. Aktualisht të dy gjenden në kalanë e këtushme (në Beograd, F.R)”. Këtë njoftim të S. Ugron, ministri i Jashtëm L. Bertold, më 24 dhjetor 1912 ia dërgoi nga Vjena konsullit W. Lejhanec në Vlorë, që në mënyrë konfidenciale t’ia transmetonte Ismail Qemalit. 

Rreth gjashtë muaj sa i mbajti të burgosur në Beograd, Mbretëria e Serbisë nuk arriti të realizonte pretendimet e saj me anë të personaliteteve shqiptare. Hasan Prishtina e Nexhip Draga, edhe pse të burgosur e përballë presioneve, kërcënimeve dhe torturave, nuk pranuan t’i nënshtroheshin tentativave dhe trysnisë së qarqeve politike dhe ushtarake serbe për të firmosur një deklaratë kundër Pavarësisë së Shqipërisë, për të njohur formalisht pushtimin serb të viseve shqiptare, për të shprehur besnikëri të plotë ndaj Mbretërisë së Serbisë dhe për të aprovuar sendërtimin e doktrinës politike serbe në Kosovë dhe vise të tjera shqiptare. Ata nuk njohën as vendimin e Konferencës së Ambasadorëve në Londër, të datës 21 mars 1913, sipas të cilit Kosova, që përfshinte një territor prej 32.900 km katrorë, të përkufizuar në hapësirën historike dhe etnografike të saj, i njihej ndërkombëtarisht aneksimit serb e malazez. Si pasojë e agresionit ushtarak serb e malazez në Kosovë, gjatë muajit tetor dhe nëntor të vitit 1912, mbetën të vrarë, të masakruar e të rënë në fronte të luftës rreth 25.000 shqiptarë.

Për shkak të presionit të Fuqive të Mëdha, ndërsa Mbretëria e Serbisë kishte realizuar pjesërisht aspiratën e saj për aneksimin serb të viseve shqiptare, me urdhër të Ministrisë së Luftës, Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga u liruan nga burgu i Beogradit në prill të vitit 1913.

Papa Kristo Negovani, dëshmor i çështjes së arsimit shqiptar

by

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj/

Familja Harallambi lindi shkrimtar dhe klerik patriot

Kristo Harallambi (1875–1905), Mësues i Popullit, lëvrues i shqipes në kushtet e reaksionit anti-shqiptar, dëshmor i çështjes së arsimit shqiptar, prift ortodoks shqiptar dhe veprimtar i lëvizjes kombëtare i njohur me emrin Papa Kristo Negovani. Ka lindur në vitin 1875 në Negovan afër Follorinës në kohën e Perandorisë Osmane, një fshat që, bashkë me Bellkamenin fqinjë, kishte qenë banuar në mesin e shek. XIX nga shqiptarë të Plikatit të krahinës së Kolonjës. I ati Harallamb Çali, që ishte tregtar, shkrimtar dhe klerik patriot. Luftoi kundër synimeve shkombëtarizuese të kishës e të qarqeve shoviniste të borgjezisë greke. Propagandoi idenë e bashkimit të forcave patriotike në luftën kundër lakmive të shteteve shoviniste fqinje. Vdiq i masakruar barbarisht nga andartët grekë. Vdekja e të atit, të cilin e vranë banditët më 1891, e shtrëngoi Kristo Negovanin të braktisë shkollën në Athinë, ku e dërgoi i ati dhe të punojë si mësues në një shkollë fillore greke në Leskovik në vitin 1891 dhe në Ballkamen në vitin 1892 për të mbajtur familjen. Më 1894 emigroi në Brëilë të Rumanisë ku krahas punës si marangoz zhvilloi dhe veprimtari patriotike. Po këtu ra në kontakt me lëvizjen kombëtare dhe mësoi të shkruajë shqip (me alfabetin e Stambollit). Më 1897 u kthye në atdhe, ku iu kushtua krejtësisht çështjes kombëtare, të cilën e kuptonte të lidhur ngushtë me zhvillimin e arsimit në gjuhën amëtare. “Është e madhe nevojë, shkruante Kristo, të shtypenë vivlla, të shkruhenë Istoria Kombiare, të leçitet gjuha kudo; ata që dinë të këndojnë shqip, të stërvitin e të mësojnë të paditurit jo vetëm në shkolla, por edhe nëpër shtëpitë…gjer sa të vijë koha që të këndonjetë liruar gjuha janë”. Më 1897 u kthye në fshatin e lindjes, u shugurua prift dhe vazhdoi punën si mësues. Shkolla e hapur në shtëpinë e tij, brenda një kohe të shkurtër u rrit dhe u bë një vatër e edukimit patriotik për nxënësit fshatarë të Negovanit e Ballkamenit. Në Negovan në shkollë u mësoi shkrim e lexim shqip mbi njëqind fëmijëve e të rriturve. Me interesimin e tiju dërguan vajzat e para fshatare në shkollën shqipe të Vashave në Korçë. Ai meshën e mbante shqip, gjë që nuk i pëlqeu aspak hierarkisë ortodokse greke. Ditën e 10 shkurtit të vitit 1905, ditën e kremtimit ortodoks të Shën Harallambit, kleriku atdhetar këndon në shqip Ungjillin në kishën e Negovanit. Në këtë ceremoni ndodhej edhe dhespot Karavangjeli. I gjendur i pafuqishëm për të ndalur veprimtarinë atdhetarë të Papa Kristos, thuhet se Karavangjeli, para se të dalë prej kishës, i është drejtuar shqiptarit me fjalët: “Mos të gjettë viti tjetër mes të gjallëve!”.

Më datën 11 shkurt 1905, Papa Kristoja shkruan një artikull me karakter patriotik me titull “Mot i ri fat-bardhë” dhe ia dërgon gazetës shqipe “Drita” në Sofje, shkrim me të cilin uron shqiptarët për hyrjen e vitit të ri 1905. Të nesërmen, duke u gdhirë e diela e 12 shkurtit 1905, andartët grekë me ndihmën e kusarëve dhe të dërguarve të dhespotit, shkuan në Negovan. Në errësirën e natës, ashtu si shpirti i tyre i errët sterrë, ata rrëmbyen nga shtëpia Papa Kriston, vëllain e tij Papa Theodhosin, si dhe katër veprimtarë të tjerë, veprimtarë të gjuhës shqipe nga Bellkameni dhe i nxorrën në bregun në të dalë të Negovanit. Duke i tërhequr zvarrë nga rrobat priftërore dhe nga mjekra e gjatë, andartët e pamëshirshëm dhe gjakësorë provuan forcën e tyre me thika, hanxharë e sopata mbi trupin e martirit të gjuhës shqipe, atdhetarit Papa Kristo Negovani, i cili nuk i kishte kaluar të 30 vitet e jetës së tij. Mitropolitia e Korçës vrasjen mizore të andartëve ua përshkruan komitëve shqiptarë. Në vit në pas martirizimit të Papa Kristos, vëllait të tij dhe pesë shqiptarëve të tjerë ortodoksë, atdhetari dhe luftëtari i lirisë, Bajo Topulli likuidoi djallin e Mitrpolitisë së Korçë, at Fotisin, i cili kishte çkrishëruar Papa Kriston dhe kishte yshtuar andartët grekë të masakronin atë.

Autor në prozë, poezie, tekste shkollore, përkthime e përralla

Prodhimtaria e tij letrare në pjesën më të madhe ka karakter didaskalik dhe i përket fondit të letërsisë sonë për fëmijë. Përshtatjet e fabulave të Ezopit dhe të La Fontenit dhe poezia e tij didaktike me frymë patriotike e edukative u drejtoheshin kryesisht fëmijëve. Ato paraqesin kryesisht interes historik dhe mund të themi se nuk dallohen për ndonjë vlerë artistike të veçantë si në “Vjershë shkresëtoreja” në vitin 1899 në vargje; “I drunjti kryq” të botuar në vitin 1906, në vargje vepra është në dy pjesë në Sofje; “Prishja e Hormovës” në vitin 3, vjershë lirike dhe “I vogëli Donat Argjendi”novelë për fëmijë të botuar në Sofje në vitin 1904. Papa Kristo Negovani është autor proze e poezie, si dhe tekstesh shkollore, përkthimesh e përrallash. Veprat e tij u botuan në revista të kohës, sidomos në Kalendari kombiar. Ndër botimet e tij janë: Istori e dhiatë së vietërë, të botuar në Bukuresht në vitin 1899; Vjershë shkresëtoreja, të botuar në Sofje 1899; vjersha Prisheja e Hormovësë, Sofje 1903; një përmbledhje vjershash me 78 faqe; Bënjatë të shënjtorëvet dërgimëtarë, të botuar në Sofje 1906 (Bëma të apostujve shenjtorë); – libri me 122 faqe dhe një tjetër me 16 faqe Istorishkronja e Plikatit, të botuar në Selanik 1909.

Martiri i gjuhës shqipe dhe i lirisë së Shqipërisë

Në pavionin e martirëve të gjuhës shqipe dhe të çlirimit të Shqipërisë, një vend nderi zë dhe mësuesi e prifti shqiptar, Papa Kristo Negovani. Në veprimtarinë e tij intelektuale dhe atdhetar punoi dhe luftoi për rizgjim të shqiptarëve, për shkrim e këndim të gjuhës shqipe dhe për përhapje të diturisë laike e fetare. Aktiviteti i tij iluminist ishte përhapja e dijes dhe e diturisë në gjuhën shqipe. Atë e masakruan andartët grek, të cilët kanë pretenduar dhe pretendojnë për të gjithë krishterët ortodoksë se kanë qenë dhe janë grekë. Kjo urrejtje, kjo ksenofobi e çmendur fashiste ka gjetur terren në Shqipëri në kohën e Demokracisë, ku forcat të caktuara nacionaliste e fashiste greke kanë shprehur dhe po shprehin haptas synimet për greqizmin e Shqipërisë së Jugut. Fillimisht ‘pushtuan’ kreun e Kishës Ortodokse Shqiptare, sot e kësaj dite mbajnë nën kontroll të gjitha kishat e manastiret, kanë ngitur varreza, obelisqe e memoriale gjigante për grekët, që masakruan shqiptarët gjatë Luftës Italo-Greke, gjatë Luftës së Dytë Botërore, kanë shpallur Himarën si Zonë të Greqisë dhe bëjnë luftë për një bashkiak me vota të vjedhura, krejt haptas po synojnë krijimin e një shteti të ri grek të Epirit të Veriut. Të gjitha këto nën hijen dhe me miratimin e qeverisë shqiptare, duke ngritur buste e vendosur emra të atyre që Shqipërinë e kishin dhe kanë halë në sy. Kjo është demokracia që na mëson Europa dhe një ligj lufte që ka 84 vjet që po bën roje për të filluar këtë luftë.

Papa Kristo Negovani me të drejtë quhet dëshmor i gjuhës dhe i çështjes shqiptare, mësuesi dhe letrari, i pari që futi meshën shqipe në kishë, atdhetari i njohur i një shekulli më parë. Ai vlerësohet për krijmtarinë letrare dhe për punën e tij të madhe në ndihme të atdheut. Gazetari dhe historiani i mirënjohur Marin Mema ka shkruan se “një histori e harruar, me simbole të shkatërruara, figura kombëtare të braktisura, monumente të shpërfytyruara si refreni ku shteti shqiptar po mbështet themelet e tij të vjetra e të reja. Politika vasale me fqinjë që shtrinë e tërheqin këmbët sipas dëshirës, me varreza ushtarësh, kisha ilegale e eshtra të grabitura. Kjo është korniza e deformuar mbi të cilën po ngjyroset ekzistenca shqiptare. Fqinjët kërkojnë historinë e tyre në tokën tone, ndërkohë që autoritetet shqiptare gjithmonë kanë hezituar të mbledhin copëzat e saj të mbetura jashtë kufinjëve zyrtarë…”.

Ai është shpallur dëshmor i Atdheut me vendim të Komitetit Ekzekutiv të Korçës nr. 150, datë 22 nëntor 1986, një shkollë 9-vjeçare në Ersekë ka emrin “Papa Kristo Negovani”, si dhe në Tiranë ka një rrugë me emrin Papa Kristo Negovani. Është nderuar me titullin “Mësues i Popullit” figura e atdhetarit Papa Kristo Negovani, por sot ka një heshtje e nënvlerësim, duke mos u përmendur emri i tij nëpër shkrime apo studime, duke mos iu kushtuar kësaj figure të shquar vëmendje në TV, në shtypin e shkruar dhe në vepra përkujtimore, etj.

AT ANTONIO BELLUSCI, NJERIU I MADH I KOMBIT 

by

Hazir Mehmeti, Vjenë/

“Në ballkonin tim vazhdojnë të valëviten tre flamujt, shqiptar, kosovar, dhe ai Italian. Ndërsa në bibliotekën time, portretet  si ajo e  Skënderbeut, Aleksandërit, Pirros,  Adem Jasharit, për mua  janë ndihmë,  burim force, e sensibilizimi që kjo Arbëri e arbëreshëve të jetë e përjetshme e mos të vdes kurrë!”  – At Antonio Bellusci .
      At Antono Belluscit  i jepet nënshtetësia e Kosovës. Në ambient solemn, dekretin e lexoi Vehbi Miftari, këshilltar në presidencën e Republikës së Kosovës.

Frasnita gjashtë shekullore e ngulitur rrëzë Pollinit madhështor me historinë e saj sfidoi kohën dhe rrebeshet e saj. Fati tragjik i një popullsie shqiptare në trevat e tyre shekullore, në More dhe vise tjera të Gadishullit Ilirik, nuk mbaroi asnjëherë.   Përpjekja për mbijetesë është e prekshme në çdo hap të Frasnitës dhe katundeve arbëreshe në Kalabri e njohur me ngulimet arbëreshe gjatë shekujve.  Si duket, periudha më tragjike mbetet ajo pas vdekjes së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut. Gjuha, ritet, zakonet, vallet, këngët, afresket, poezitë, përrallat, tregimet, mitet tregojnë gjurmë jete të vështirë në tokën e humbur, por edhe krenarinë.  Të gjitha këto janë tregues të shpirtit arbëror i ruajtur me dashuri, mall e përkushtim këtu e gjashtë shekuj.   Ata që kanë lexuar sado pak për arbëreshët dhe vijnë këtu së pari, e kuptojnë sa pak dinë për Arbërinë dhe arbëreshët, historinë e tyre. 

         Në një projekt seminari shkollash në Vjenë rreth gjuhëve amtare para tetëmbëdhjetë vjetëve morëm hartën e gjuhëve në Evropë nga organizatori. U habita kur pashë shtrirjen e gjuhës shqipe në Kalabri, Sicili dhe gjuhës arvanitase në viset epirote të  Çamërisë,  Athinës dhe viseve jugore, sot greke .  Lexova por s’mund të bindesha me idenë dhe dëshirën e flaktë t’i shoh nga afër.  Tani udhëtim, im i gjashti me radhë, me grupin e Prof. Rexhep Rifatit, vizituam dyzet e tre ngulime arbëreshe, më bindi se: 

-Sa pak kemi mësuar për arbëreshët në përgjithësi e veçanërisht për kontributin e madh të tyre të madh në gjuhë, kulturë e historinë kombëtare. 

-Sa tragjike ishte pushtimi i viseve shqiptare nga perandoria osmani dhe pushtuesve tjerë, grekë e serb. 

-Sa të dobëta ishin dhe janë përkujdesja e shtetit shqiptarë (tani edhe e Kosovës) ndaj një pjese të kombit, arbëreshëve që luajtën rol të fuqishëm për Atdheun të tyre dhe lirinë e tij.   

        Derisa perandoria osmane shkatërronte çdo gjë materiale e shpirtërore, ndalonte mësimin dhe fjalën shqipe, në Kalabri, Jeronim De Rada, mbante kongrese kushtuar gjuhës, kulturës dhe artit shqiptar; derisa perandoria osmane hapte varrin për shqiptarë, arbëreshët në Kalabri e Sicili botonin libra, organizonin kongrese, kurse mësimi e shkolla për të mos vdekur gjuha shqipe; derisa në trevat shqiptare të robëruara përdhosej figura e Skënderbeut, tempujve e shesheve, arbëreshët thurnin vjersha, partitura operistike, fjalime e lutje vetëm në gjuhën arbëreshe; derisa në trevat shqiptare rrënohej çdo gjurmë Kastrioti, arbëreshët thurnin këngë e ngritën lapidar shesheve në përkujtim të madhështisë së Gjergj Kastriotit – Skënderbeut. Krahasimet janë të shumta në çdo lami të jetës dhe asnjëherë nuk arrin t’i mbarosh. Secili do të bindet sa tragjike ishte pushtimi shekullor osman për gjuhën, kulturën dhe jetën e kombit.

      Grupi ynë  nga Rexhep Rifati, Jakup Reka, Faruk Tasholli, Xhevahire Tasholli  Diella Tasholli dhe unë, u bashkua me vëllezërit frasnitas me të cilët ishte edhe Vehbi Miftari, këshilltar i presidentes së Kosovës i cili  kishte ardhur me detyrë zyrtare. Të shoqëruar nga kryetari i Bashkisë së Frasnitës, Angelo Katapano u gjendem në hapësirat e bashkisë.  Kudo të përcillnin  flamuj e  portrete të figurave kombëtare që nga Skënderbeu e deri tek Komandanti Legjendar i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, Ademi Jashari. Çdo gjë e renditur bukur me kujdes. Ambient mahnitës që fliste për dashurinë, ndjenjat dhe respektin e madh ndaj kulturës dhe historisë kombëtare.                 

           Në Frasnitë, gjithkund duket veprimtaria e familjes Bellusci. Në ballkonin e shtëpisë shekullore  valëviteshin flamujt me shtizat e tyre dhe s’mund të largohesh pa bërë foto në shkëlqimin e rrezeve mëngjesore që thyheshin këndeve e kthinave deri në Bjeshkët e thepisura të Pollinit.   Në portën e hapur, si zakonisht, na priti  motra e At Belushit,  Rina Belushi. me zërin e këngën e saj të njohur, “Jepni dorën, o vëllezër!” -këngë himni e cila të ngritë zemër e shpirt, të bënë tok me gurët e Kullës, Frasnitës dhe Pollinin.  Kisha lexura këngën, por kur e dëgjoja më dukej tjetër, më e fuqishme, më melodike dhe shpirtërore. Kështu është tradita e mikpritja arbëreshe, të pret me këngë dhe të jep dorën e zemrën për bashkim dhe të përcjell me këngë. 
        At Bellusi,  falënderoi për praninë dhe respektin e treguar ndaj tij dhe arbëreshëve.

     Mirë se keni ardhur! 

        Tommaso Belushi, vëllai më i ri i At Antonios dhe Katarinës (Rinës), me zell kujdesej në mirëpritje të motrave e vëllezërve në shtëpinë e tyre.Secili u prit dhe përqafua që në hyrje të bibliotekës. Dalja e saj verilindore në hapin e parë, fillonte me kopshtin e bukur  gjelbërimi i të cilit vazhdonte deri në lartësitë e bjeshkës së Pollinit me pamje mahnitëse.  

      “Jemi né Frasnitë, tek kjo tokë e rrethuar nga malet e Pollinit të bukur” – e filloi fjalën e saj Dr. Ornela Radovicka, drejtuese e  Qendrës Albanologjike pranë Bibliotekës Bellusci \ Frascineto.   “ Malet e Pollinit të cilët  me degët e tyre si flatra në esmeraldë spërkatin me klorofilin e tyre këto troje ku arbëreshëve u ra për fat të jetonin. Janë këtu 600 vjet me gjuhën e tyre dhe mallin për trojet që lanë. Në Frasnitë  bie në sy rrugicat e ngushta, atavizma arkitekture në stilin e gjitonisë të cilat të  përfshijnë emotivisht. Në mbrëmje, në këtë qytezë nën gamën mbretërore të hënës ngjyrë blu zhytur në argjend do të ndjesh siluetat e saj ku ende eshtrat shekullore mes valëve magmatike lëvizin fosforeshente në këto shtëpitë shekullore prej guri, në udhët, sokakët, në kisha, në këngë, në kostume, e  ku thyen rrezet ndër fasadat shekullore. Ç’do gjë këtu duket e qetë dhe pezull.

     Them “pezull”, sepse këtu asgjë nuk është definitive; gjurmët e identitetit akoma frymojnë; Gjuha arbërore edhe pse zhdukje akoma dikush e flet, kostumi  arbëresh gjithë ar thuret  ende dhe vishet në festa,  si dhe  ruhet riti bizantin i destinuar për mos humbur…. Në këto rreshta nuk po zgjatem tek puna e madhe dhe në kontributin e At Belluscit si studiues, hulumtues, kërkues apo si autor i 20 veprave të tij, nuk do të përqendrohem as si themelues i revistës “Lidhja”, apo si fondator i një prej Bibliotekave arbëreshe më të rëndësishme në Itali, Si edhe një Qendre Albanologjike,  por do të fokusohem  në vëllazërinë e  AT Belluscit  me popullin vëlla  shqiptar të Kosovës”.

        Ajo me zë bindës, por edhe e emocionuar dha një vështrim të thuktë rreth aktiviteteve dhe lidhjeve të At Antonio Belushit me Kosovën dhe figura kombëtare të njohura  Martin Camaj, Pjetro Janura, Profesor Renci Nesimi, Profesor Shefqet Pllana. Latif Berisha, Mark Kresniqin, Prof. Isak Shema, vëllezërit Bytyqi.  Ai kujton miqësinë me poetin e madh Ali Podrimja dhe fjalët që ai i tha për te pak para se të vdiste. “I dashur Bellusci, jemi në dijeni se çfarë keni bërë për gjuhën shqipe e gjakun arbëror. Jeni miku më i madh i shqiptarëve. Juve ju çelet dera e shtëpisë së çdo shqiptari edhe në gjysmën e natës” Kujtimet e tij janë freskëta për moshën e tij tetëdhjetë e nëntë vjeçare të cilën e feston sot. Jo vetëm që kujton emrin, por kujton në detaje takimin dhe bisedën me te, veprimtarinë dhe origjinën.  Kolosi i madh, albanologu Idriz Ajeti, të cilin At Antonio Bellusci e njohu nga afër.  Nga Kosova kujton shumë personalitet gjatë udhëtimeve të tij në Amerikë, Europë dhe trojet shqiptare, ku veçon seminaret e gjuhës shqipe në Universitetin e Prishtinës si vijues i rregullt që nga viti 1980 deri me mbylljen e Universitetit na pushtuesit serb.  Esat Mekuli, veprimtar e atdhetar i madh i cili do shprehet “këndova edhe kur m’ishte ndalu”, e cila eklipson gjithë aktivitetin e tij, – thotë me saktësi studiuesja Ornela Radovicka.. Murat Isakun, të cilin e takoi disa herë në Kosovë duke lidhur miqësi dhe u njohje me verat e tij.

      Disa të tjerë që ai kujton janë Edita Tahirin, duke cilësuar si intelektuale e nivelit të lartë, njëra nga aktivitet e njohur për pavarësinë e Kosovës dhe interesimin e saj të thellë për botën arbëreshe e cila për veprimtarinë e At  Bellusci-t shkruan: “Bellusci-n e kam personalisht mik, por më shumë se kaq e kam një idhull, që dëshmoi se kombi shqiptarë edhe atëherë kur detyrohemi t’i braktisë tokat e veta shqiptare është i fortë që të mbrojë, të ruajë dhe forcon identitetin kombëtar”.
    Në ditëlindjen e tetëdhjetë e nëntë, At Bellusci  kujton të gjithë ata që ai i takoi në rrugën e tij prej njeriu atdhetar dhe besnik, në rrugën e tij të lavdishme me mund e penë.                  Gjysma e shqiptarëve u shpërngulën nga toka e tyre nga vuajtjet e robërisë në regjimet serbo-sllave dhe në Shqipëri diktatura kriminale komuniste.  Ai në kujtimet e tij thotë edhe këtë: “Mëmën Shqipëri nuk e vizitonim dot.”  Ai me respekt kujton Vëllezërit Bytyçi, kosovarë të diasporës në Nju Jork për zemërgjerësinë e tyre dhe atdhedashurinë e tyre.  Bajram Vehbiun, Gamberaj Sinan,  gazetarë nga Prishtina, të cilët kanë dhënë më të mirën  e mundshme në revistën “Iliria” në Nju Jork.  Djaloshi, Gjeto Sinishtaj, nga trevat shqiptare në Mal i Zi.  Ai kujton edhe njerëzit e thjeshtë: “Por unë në këtë revistë shkrova edhe për njerëzit e thjeshtë , përmend këtu kosovarin Tahir Kerrnaja, i varfër në ekstrem, i cili  gjithë jetën ia kushtoi Kosovës. Kujton me respekt të lartë Baba Rexhepin dhe shoqërinë bektashiane në Amerikë. Ekrme Bardhën  e shumë tjerë që nuk do harrohen kurrë.
      At Antonio Bellusci, ishte anëtar nderi në Lobin shqiptar-Amerikan për Çështjen e Kosovës. Me respekt kujton Josef Diogard-in për kontributin e madh të tij Lobit.. për Kosovën. Mes tjerash thotë: “Dioguardi në rolin e tij si kryetar  ishte i mendimit që  pjesëmarrja të konsiderohej  tre  paleshe, d.m.th. përfaqësues tre shteteve: Unë si Arbëresh i Italisë, Diaspora në Amerikë, dhe Kosova,(sepse nga Shqipëria e regjimit nuk kishte asnjë përfaqësuese. Ishin vitet 1989) prandaj këto tre forca, për Kongresin Amerikan  do të thoshte shumë”. 

     Nga Presidenti i Republikës së Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova, në Ditën e Lidhjes së Prizrenit, me 10 qershor 2003, At Antonio Bellusci-t i ndahet dekorata “Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit”. Dr. Ibrahim Rugova me këtë rast thotë: 

  “I dorëzoj ketë Medalje Nderi  Z. Bellusci, për veprimtari të shumëfishte kulturore dhe politike për arbëreshët e Italisë dhe për Kosovën. Për kontributin e dhënë në fushën e studimeve të kulturës, jetës dhe letërsisë arbëreshë në Itali, si edhe për përkrahjen  për lëvizjen demokratike të Kosovës për liri e pavarësi.”  “E doja Kosovën, u dashurova me të.  Kosova me tepër se sa Shqipëria na kishte hapur dyert ne arbëreshëve. Çështjen e Kosovës e  ndjeja  si detyrim moral vëllazëror” , thotë At Antonio Bellusci. 

      Njeriu vizionar vepron që të bëjë vepra të vlefshme për gjenerata. I tillë është At Antonio Bellusci. Ai  themeloi Qendrën e Studimeve Albanologjike gjysmë shekulli më parë (1970) e cila mbanë lidhje me shqiptarët kudo që gjenden në botë.  Ky sukses vazhdoi me themelimin e revistën e tij LIDHJA  (1980), e cila do bëhet zjarri dhe drita e botës arbëreshe në një Arbëri të madhe të bashkuar. Zëri dhe fjala e saj do ngërthen në vete me gjithë hapësirat ku frymojnë shqiptarët në kontinent dhe përtej oqeaneve.   Tani e gjysmë shekulli, që nga mosha studentore, dallohet me udhëtimet e tij dhe veprat kushtuar vëllezërve arbëresh, miku i madh, Prof. Rexhep Rifati. Ai është lidhur mish e shpirt me tokën arbërore, mallin e lashtë të tyre.  Kjo u jetësua me kamerën e tij në film dhe penën e tij të flakëruar në letër. Vepra, “Arbëreshët – fotosintezë e shpirtit tim”, pasuroj bibliotekat në gjithë kontinentin  me foto e tekst në tri gjuhë.  Rexhep Rifati, uroi nënshtetësinë e re dhe ditëlindjen e tetëdhjetë e nëntë.  Në fjalën e rastit, Ornela Radovicka për Rexhep Rifatin shtoi: “Miku ynë Rexhep Rifati, i pa përtuar ka sfiduar edhe orën biologjike, i pa lodhur dhe i gjendur në çdo kohë, ka krijuar ura midis botës arbërore dhe asaj Kosovare në Diasporë”.  

                  Buqeta me lule e përgatitur për ditëlindje nga zonjusha, Diella Tasholli e shoqëruar nga prindërit e saj Xhevahire e Faruk Tasholli.  I emocionuar,  sa nuk mund të përmbahet as nga lotët, At Antonio kërkoi që Diella të lexon vargjet kushtuar atij nga i ati i saj Faruk Tasholli.         Ashtu siç di poeti të thurë vargje, di dhe tekstin e fjalëve:  “Faleminderit At, Antonio! Ju jeni në qiell, as në tokë e as në parajsë. Nga qielli ju ndrini rrugën tonë. Gjithë njerëzit jetojnë, luftojnë e punojnë për parajsën. Unë ty nuk të shoh as në tokë, as në parajsë, të shoh në qiell. Ti je ndërgjegjja e shqiptarëve dhe na shikon nga qielli. Tani e dyzet vjet Ti e mbanë të ndezur ndërgjegjen time nga ai yll që je në qiell, yll je dhe jam i lumtur e krenar që kam një vëlla shumë të madh. Unë sot parajsën e gjeta këtu  mes arbëreshëve. U ktheva në kohën e Skënderbeut, për juve dhe gjithë arbëreshëve këtu”   

        Nga Amerika e largët kishte ardhur Isaf Bytyqi, në fjalën e tij urimi tha: “Jam shumë i kënaqur që sot jemi këtu për këtë festë, ditëlindjen e Zotit At Antonio Bellusci. E patëm fatin e jetës me e njohur dhe ta kem mik  i cili na frymëzoi në Amerikë me fjalët dhe veprën e tij. Ai na dha kurajë që ne t’i vazhdojmë demonstratat qysh nga viti 1968 e tutje. 

     Prezantimi im (autori i shkrimit), se jam nga Drenica ai i emocionuar  para të pranishmëve e vazhdoi sqarimin. Oh, Drenica, oh Drenica! Dhe në italisht, për ata që nuk e kuptonin arbërishten, ai shpjegoj, se Drenica është një vend malor me banorët e saj malësorë trima që kanë luftuar kundër pushtuesve serb. Ai foli për Familjen Jashari e cila luftoi dhe qëndroi pa u trembur kundër forcave pushtuese serbe të cilët vranë tërë familjen, mes tyre pleq, gra e fëmijë. Familja Jashari është vendi i pelegrinazhit për të gjithë shqiptarët. Prekazit Legjendar me Kullat e Jasharajve të stolisura me pesëdhjetë e gjashtë lapidarë nga një familje. Ai këtë madhështi pelegrinazhi e përjetoj me mikun e tij, albanologun, Robert Elsie, para disa vitesh.             

        Nga e merr atë forcë për të shkruar gjithë këto vepra? – pyeti At Bellusci. Për mua ishte vlerësim i punës sime, pasi At Bellusci i vlerësonte veprat e mia tani pjesë e bibliotekës së tij shekullore. U ndjeva krenar, kurse përgjigja qëndronte në libra rafteve.                

        Frasnita (Frascineto) është fshat me histori të lashtë arbëreshe nga i cili dolën figura me rëndësi jo vetëm për Arbërinë e arbëreshët, por për gjithë kombin. Në shekullin tonë pa dyshim, se Prof. Dr. Antonio Bellusci  është figura më e madhe të cilin me të drejtë e krahasojnë me Fan Nolin. Po, At Antonio Bellusci është pasardhësi i vërtetë i Fan Nolit me veprën e tij si hulumtues, shkrimtar, përkthyes, veprimtar, aktivitet politike, filozofinë e tij, vizionar. Vërtetë, Burrë i madh i kombit. 

          Urime Ditëlindja e 89-të!

          E trashëgofshi nënshtetësinë e Republikës së Kosovës!

Udhëtimi drejt Pavarësisë së Shqipërisë

by

Prof.Asc.Dr. Gëzim MUSTAFAJ/

Në 8 tetor 1912 fillon Lufta Ballkanike, por faktikisht ajo u kthye në një luftë për pushtimin e tokave shqiptare. Shqipëria po përjetonte çaste kritike, duke u përball me armikun e vjetër,(Perandorin Osmane) dhe e sulmuar nga agresor të rinj. Deputetët shqiptarë në Parlamentin Turk nga trevat e Vlorës, Shkodres, Prizrenit, Gjakovës, Shkupit, Manastitit, etj, po bënin përpjekje për ngritjen e zërit në mbështetje të lirisë dhe pavarsisë. Ismail Bej Vlora dhe Luigj Gurakuqi u vun në krye të nismës politike për krijimin e një komiteti drejtues që të merrte në dorë fatet e vendit. Takimet e Ismail Qemalit, Luigj Gurakuqit, si dhe Hasan Prishtinës dhe të Bajram Currit, që ishin në front për organizimin e mbrojtjes së tokave shqiptare përballë ushtrive sllave, me patriotë të tjerë shqiptarë kishin një objektiv të qartë për Shqipërinë, ishte koha për një zgjidhje politike përfundimtare për vendin.

Të shtunën e 2 nëntor 1912 Ismail Qemali me të birin Qazim Vlora dhe Luigj Gurakuqin nga hotel “Pera”, do të nisnin udhëtimin drejt pavarsisë. Nga limani pranë urës së Gallatës në Stamboll me anijen rumune Regele Carol, që bënte rregullisht rrugën Stamboll-Konstancë udhëtuan drejt Rumanisë. Në 3 nëntorit 1912 Ismail Qemali u nis me tren ekspres nga Kostanca për në Bukuresht dhe arriti në Bukuresht në orën 7 të mbrëmjes. Në stacion do ta priste gjithë kolonia shqiptare e Bukureshtit me në krye zvendëspresidentin e saj Kristo Meksi. Anëtarët e Komunitet Shqiptar të Bukureshtit qenë të vendosura për pavarësinë e Shqipërisë. Në datat 4 dhe 5 nëntor, u zhvilluan konsultime të gjera në Hotelin “Kontinental” të Bukureshtit, midis Komunitetit Shqiptarë aty dhe delegacionit me në krye Ismail Qemalin që kishte ardhur nga Stambolli.

Në 7 nëntor, rreth orës 5 e gjysëm mbasdite Ismail Qemali u nda nga shqiptarët e Bukureshtit dhe u nis për në Vjenë. Nga Bukureshti u nisën për tu takuar në Trieste me Ismail Qemalin; Dhimitër Mborja, Dhimitër Zografi, Dhimitër Berati, Dhimitër Ilo, të cilët pak ditë më vonë do të udhëtonin nga Triestja bashkarisht në Durrës dhe në Vlorë. Po këtu Patriti Kristo Meksi i dorëzon Ismail Qemalit 500 mijë frangash ari, dhuratë e Kryeministrit rumun Taqe Junesku, për ngritjen e shtetit të ri Shqiptar. Më 8 nëntor nga Grand Hotel ku ishte vendosur, Ismail Qemali dha një intervistë për gazetën vjeneze “New Freie Presse” ku thesksonte se, “Shqiptarët nuk do ti nënshtrohen kurrë fatit”.

Më 9 nëntor Ismail Qemali pritet nga Gjeneralmajor Blasius Schemua Shef i Shtabit të Forcave të Armatosura Austro-Hungareze, takim që ka qenë topsekret.

Në 10 nëntor Ismail Qemai u takua me Ambasadorin Anglez në Vjenë, që ishte edhe diplomati më i rëndësishëm i kohës, ku u fol për një Shqipëri të pavarur. Ditën e hënë më 11 nëntor Ismail Beu në intervistat që dha, përsëri pikëpamjen për Shqipërinë e Pavarur.

Të marten e 12 nëntor ai nisi një telegram nga Vjena; “Përpara së premtes jemi në Durrës. Të mbledhurit e Delegatëve në Durrës ose Vlorë është krejt i nevojshëm. I ftoni të gjithë, deri sa të vijë unë mbani qetësinë dhe bashkimin. Çështja jonë politike u sigurua fare”. Në Vjenë, Ismail Qemali mori një telegram nga miku i tij i vjetër, konti Andrasay, ku e ftonte që të vinte në shtëpinë e tij në Budapest për t´u takuar me diplomatë Austro-Hungarezë. Prandaj ai në 12 nëntor në mbrëmje mori trenin dhe u kthye në Budapest dhe u vendos në hotelin Royal.

Më 13 nëntor në Budapest Ismail Qemali do të takohet me kontin Janos Hadik ish-nënsekretar shteti dhe me Ministrin e jashtëm të Austro-Hungarisë, Leopold Berthold, nga njerëzit më të fuqishëm të diplomacisë evropiane. Konti ishte i hapur me te. Me fare pak fjalë ai i shpjegoi se: -Shqiperia kërcenohej nga fqinjët, se ky kërcenim ishte fatal dhe se Austro-Hungaria ishte e gatshme të nxiste dhe të mbështeste pavarësinë e Shqipërisë. Me një sjellje të hapur, Konti Hadik, më tej e sqaroi se qeveria e tij kishte biseduar edhe me atë Italiane dhe Gjermane dhe se të treja këto bashkë nuk e shihnin me sy të mirë një shtrirje të Malit të Zi dhe Serbisë në jug të Ballkanit. Prandaj delegacioni nuk duhej të humbiste kohë dhe u tregua i gatshem të pranonte kërkesën e vetme që Ismail Qemali i bëri atë natë. T’i vinte në dispozicion një vapor që do t’i shoqeronte për në Durrës. Po në 13 nëntor ish Ministër i Brendshëm i Austro-Hungarisë do shprehej: “Pavarësia e Shqipërisë është në interes për Monarkinë tonë. “Njoftimet dokumentare bëjnë të ditur se Ismail Qemali ju shpreh Kontit Berchtold: “Flamurin e kam por nuk kam shtizën ku ta naltoj dhe flamurin pa shtizë e merr era që fryn në Ballkan. Përgjigjia e kontit ishte; -“Për shtizë të flamurit tuaj keni bajonetën austriake”.

Deri në datën 16 nëntor 1912 Ismail Qemali zhvilloi takime me përsonalitete të diplomacisë dhe burra të fuqishëm të parlamentit Austro-Hungarez ku gjithmonë në rend të ditës ishte çështja shqiptare. Delegacioni shqiptar u kthye në datën 17 nëntor ditën e diel nga Budapesti, përsëri për në Vjenë. Atje edhe të hënën paradite më datën 18 nëntor do të kishte sërish takime në Ambasadën Italiane dhe me Ambasadorin Anglez, duke e vënë në dijeni për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë.

Më 18 nëntor Ismail Qemali u nis me trenin ekspres nga Vjena dhe mëngjesin e 19 nëntorit arriti në Trieste. Pas një ndalese të shkurtër, në “Excelsior Palace-Hotel”, në orën 14:00, shoqëruar nga 14 patriotë, midis të cilëve i biri i tij Qazim Vlora, Luigj Gurakuqi, Pandeli Cale, Dhimitër Berati, Dhimitër Mborja, Dhimitër Zografi, Dhimitër Ilo, etj, Ismail Qemali u nis nga Trieste për në skelën e qytetit të Tristes nga do të niseshin në Durrës.

Më 19 nëntor në Trieste, Ismail Qemali i drejtohet me një telegram Komitetit përgatitor për shpalljen e Pavarësisë, dhe kërkon që të sigurohet pjesëmarrja e përfaqësuesve të popullit, për Mbledhjen e Kuvendit Kombëtar që mendohej të mbahet në Durrës. Me kërkesën e Ismail Qemailit, diplomatët Austro-Hungarez, delegacionit shqiptar i premtuan një vapor për në Durrës.

Gjithashtu po më datën 19 nëntor, Ismail Qemali, përpara nisjes nga Trieste për në Durrës, do të deklaronte për gazetën italiane “Piccolo”: “Shpallja e pavarësisë është e pashmangshme. Ne duam t’i paraqesim Evropës faktin e kryer. Do të krijohet një qeveri e përkohshme dhe ndoshta, unë do të jem kryetar. Ju siguroj se për idenë e pavarësisë jemi të gjithë në një mendje”. Qëndrimi i Ismail Qemalit në Trieste do të zgjaste vetëm një ditë sepse po në mbrëmjen e 19 nëntorit, përfundimisht delegacioni shqiptar me në krye Isamail Qemalin, me vaporin austriak “Baron Bruck” niset nga qyteti i Triestes drejt brigjeve të Shqipërisë dhe zbarkoi në Durrës në datë 21 nëntor, rreth orës 11.00.

Ndonëse ishte menduar që ngritja e flamurit të bëhet më 22 nëntor në qytetin e lashtë të Durrësit, me qëllim që të evitonin lëvizjet e mëtejshme nëpër Shqipërinë e trazuar nga lufta, situata në këtë qytet ishte shumë më ndryshe nga ç’pritej. Zbritja nga anija e “Llojdit” në anijen tjetër austriake “Graf Wurmbrand” u bë pasdite vonë të 20 nëntorit, ndërsa zbritja në Durrës në paraditën e 21 nëntorit. Nga gjendja e nderë që mbretëronte në Durrës, Ismail Qemali i lajmëroi telegrafisht të gjitha qytetet që delegatët e tyre t’i nisin për në qytetin e tij të lindjes në Vlorë.

Në këtë situatë Ismail Qemali qëndroi në Durrës vetëm dy ditë, pra në datat 21 dhe 22 nëntor sepse në datën 23 nëntor përmes një kohe të vrejtur ai rifilloi udhëtimi historik nga Durrësi për në Vlorë. Ditën e shtunë në mëngjesin e 23 nëntorit nga hotel “Konstandinopoja” me rreth 50 veta me kuajt e sjellë nga Ismail Qemal Karaosmani nga Berati nisën rrugëtimin. Në mbrëmjen e 23 nëntorit grupi i udhëhequr nga Ismail Bej Vlora qëndroi në Çermë edhe pse kishte dalë një urdhër për ta arrestuar Ismail Qemalin dhe po brenda ditës e kishin anulluar atë, nga Esat Pashë Janina me porosi të ish deputetit të parlamentit osman Myfit Bej Libohova dhe Kadiu i Janinës. Më 24 nëntor grupi e kaloi natën në Petoshanj të Libofshës dhe të hënën më datë 25 nëntor herët rifilluan lëvizjen drejt Fierit. Nga Mifoli, delegacioni i Ismail Qemalit udhëton me dy karroca dhe pas shumë peripecive, në pasditen e 25 duke u gdhirë 26 nëntori arrijnë në Vlorë. Delegatët e ardhur nga shumë vise të Shqipërisë, u vendosën në shtëpinë e Xhemil bej Vlorës. Ndërkohë disa qytete e kishin ngritur flamurin, me qëllim që pushtuesit ta gjenin flaurin e ngritur.

Më 28 nëntor 1912 në orën 14.05 do shpallej pavarësia e Shqipërisë, ndërsa flamuri do të shpalosej nga Ismail Qemali në orën 15.12 minuta nga dritarja ku ishte mbledhur kuvendi, aty ku gjendet sot monumenti i Pavarësisë.

Me ngritjen e flamurit në Vlorë, Ismail Qemali zgjidhet kryeministër dhe merr atributin nga delegatët të formojë qeverinë e parë të re të përkohshme shqiptare. Kjo qeveri u shpall në 4 dhjetor 1912 dhe e shtriu aktivitetin e vet për 14 muaj rresht deri në 22 janar 1914.

New York Nëntor 2023

Foto: wikipedia.org