Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for December 2023

LAPSH-i në Cyrih, po punon për të ruajtur gjuhën shqipe edhe te gjenerata e katërt e më tutje

by

Teksti: Dashnim HEBIBI / Foto: Lulzim Hasi/

Fotoreportazh nga manifestimi i LAPSH-it për kt. Cyrih/ Zvicër, kushtuar 28 Nëntorit.

“Në kantonin e Cyrihut janë 53 pika shkollore. Nxënës prezent vetëm që kanë marrur pjesë në program kanë qenë rreth 100, pra nuk kanë marrur pjesë në program të gjithë për arsye, që të mos zgjatet shumë programi. Por, edhe ata fëmijë nuk i kemi lënë anash, dukeshin dhe ishin si pjestarë të programit festiv, sepse të gjithë janë të njejtë, na tha ndër të tjera, z.Naser Ulaj.

Winterhur, 09 dhjetor 2023- Madhështore! E fillova këtë reportazh me fjalën më të mirë të mundshme. Ku ka më madhështore, se sa ti dëgjosh brezin e ri, shqiponjat e reja që po lindin e po rriten në diasporë dhe po i këndojnë Adem Jasharit! Ku ka më madhështore, kur ilirët e rinjë, po i recitojnë Skënderbeut, Ismail Qemajlit. Ku ka më madhështore se të vallëzosh shqip! Ku ka më madhështore se sa të njohësh patriotët e kombit! Ku ka më madhështore se sa ti mësosh fëmijët shqiptarë në diasporë për gjuhën, historinë, traditën e kulturën kombëtare. Ku ka më madhështore, sa e sa fjalë të tjera me vepra gjejmë te LAPSH-i. Edhe pse jemi, gati në mes të muajit dhjetor, në prag të vitit të ri dhe festa e nëntorit ka ditë që ka kalur, por për bashkatdhetarët, që ishin prezent nuk ishte e lodhshme, që të vijnë edhe në përkrahje të LAPSH-it për Cyrih për të kremtuar me gjeneratën e re të mërgatës sonë, që po lindin e po rriten në diasporë. Nuk ishte në program ndoj artistë me zë që të mbushet salla, por fëmijët mërgimtarë, ishin ata që këndonin e recitonin. Mjafton kjo, se janë brezi i ri me program, që ti përkrahim. Ka pasur shumë manifestime në gjithë diasporë tonë, diku ishim prezent e diku jo, por lirisht mundet të thuhet, se ky manifestim për nga përmbajtja ishte më i veçanti. Brezi i ri po i këndon flamurit, dëshmorëve të kombit e vendit të të parëve. Tashmë, jemi me gjeneratën e katërt në diasporë. LAPSH-i në Cyrih jo pa vështirësi, po i përballon kohës së pakohë dhe po e mbush sallën përplot e përplot me bashkatdhetarë dhe mbi të gjitha, programi prej fillimit e deri në mbarim ishte me fëmijët mërgimtarë. Me modesti kryesia e LAPSH-it me në ballë, z.Naser Ulaj, pritshin musafirët e ftuar dhe në anën tjetër, vraponin, që gjithçka të jetë në rregull, gjithçka të shkoj mirë. Winterthuri një qytet i bukur e përplot me bashkatdhetarë, ishte qendra e organizimit edhe për LAPSH-in e kantonin Cyrih. Kuq e zi. Gjithkah shihej flamuri ynë kombëtar. Edhe nëpër dyert e sallës, kishte punime të nxënësve, që kishin vizatuar atdhetarët tanë, dëshmorët si dhe shkruanin e kujtonin edhe për viset tjera shqiptare që janë të ndara nga trungu, kjo i gjasonte gazetës së murit. Salla ishte e përmbushur me bashkatdhetarë të të gjitha trevave shqiptare. Është thënë dhe është e vërtetë, se është LAPSH që i bashkon të gjithë shqiptarët nga të gjitha trevat shqiptare, pa dallim besimi apo bindje politike.

Zhurma e fëmijëve ishte e mjaltë

Kur edhe afrohej që të filloj programi e jashtë binte një shi i madh, fëmijët vraponin menjëherë pas mësueses apo mësuesit të tyre për ti treguar se jemi gati për programin. Kishin punuar me muaj të tërë. Për çdo respekt është puna e madhe që bëjnë mësuesit e LAPSH-it. E pamundur, që përmes pak fjalëve të këtij reportazhi të përshkruajmë gjithë ate që e kemi parë. Edhe pse isha në cilësinë e musafirit, nuk munda të mos shkruaj një reportazh për këtë ngjarje të madhe kombëtare e kur dihet, se nga kush po organizohet. Kryetari i LAPSH-it për kantonin e Cyrihut, z. Naser Ulaj, gjithnjë në bashkëbisedime me prindër, me nxënës, kolegë dhe me bashkatdhetarë. Skena ishte e përgaditur në mënyrën më të mirë të mundshme. Në anën e majtë të sallës, ishin disa tavolina të rezervuara për ambasadorët shqiptarë, ate të Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë së Veriut dhe të konsullatës së Kosovës në Cyrih si dhe për deputetët shqiptarë kantonal dhe disa afaristëve. Për fat të mirë u mbushën edhe ato vende që ishin rezervuar, ngase munguan ambasadorët dhe prezentuan nga Konsullata e Kosovës në Cyrih, znj. Arjeta Gallopeni, konsulle e Republikës së Kosovës në Cyrih, pastaj z. Avni Zejnullahu zv.Konsull, si dhe deputeti kantonal, si Dafi Muharremi, etj. Musafirët u falënderoshin nga kryesia e LAPSH-it. Në sallë shihej edhe z. Nexhat Maloku, ish kryetar i LAPSH-it për Zvicër i cili me shumë dashamirësi bisedonte me mësuesit dhe prindër të fëmijëve të shkollës plotësuese shqipe. Prezent ishin edhe shumë veprimtarë të të gjitha trevave shqiptare, si z.Rafet Ademi, veprimtarë nga Lugina e Preshevës, Adem Osmani me bashkëshorten e tij dhe disa veprimtarë të tjerë.

Ajo që i binte në sy të gjithëve dhe bënin foto të shumta para se të filloj programi, ishte flamuri kuq e zi me një madhësi të madhe prej, 6 m/4.5 metra, ku ishte punuar në Kosovë, konkretisht në Gjakovë, falë bashkatdhetarit, z. Arsim Ahmetaj së bashku me bashkëshorten nga Shqiponja e Komunës së Gjakovës. Ishte syri i TV Diaspora me editorin e saj z.Esat Husaj, që kishte ardhur enkas për të përcjellur këtë program nga LAPSH-i për kantonin e Cyrihut. TV Diaspora programin e dha drejpërdrejt, televizion që njihet nga diaspora jonë, sepse hiq më pak se dy dekada, sa edhe egziston i ka dhënë hapësirë të madhe edhe LAPSH-it për Cyrih dhe në nivel Zvicre. Programi ishte parapa që të filloj në ora 18.00 dhe sapo kaluan akrepat e orës 18.00, kryesia e LAPSH me arsye të plotë kërkoi mirëkuptim nga të pranishmit edhe për pak minuta, ngase po bie një shi i madh dhe do të ketë pak vonesë. Pas hymnit kombëtar dhe të Kosovës, në skenë fjala hyrëse e përshëndetëse iu dha z.Naser Ulaj, kryetar i LAPSH-it për kt.Cyrih. Ai ndër të tjera i përshëndeti të gjithë të pranishmit dhe i uroi nëntorin e shqiptarëve dhe 111 vjetorin e shtetit shqiptarë si dhe elaboroi disa fjalë për 28 Nëntorin. Gjithashtu, z.Ulaj, falënderoi gjithë ekipin e mësuesve, prindërve, kryesinë e LAPSH-it, donatorët, shtetin zviceran për mbështetje dhe të gjithë të pranishmit. Ai shtoi, se jo pa vështirësi po funksionon LAPSH-i, por ne nuk do të ndalemi. Nuk jemi dorëzuar në ditët më të vështira dhe do të vazhdojmë deri sa të kemi frymën e fundit të kësaj jete, sepse puna jonë është e shenjtë, ne po punojmë për të ruajtur gjuën tonë të bukur shqipe. Falënderojmë edhe shtetin zviceran që na ka dhënë mundësinë. LAPSH-i ishte e do të mbetet formula e bashkimit të të gjithë shqiptarëve. Nuk kemi kursyer asgjë, që të punojmë për brezat e rinjë që po rriten e edukohen në diasporë. A ka më të mirë kur po i dëgjojmë sa bukur po recitojnë, këndojnë e flasin për historinë tonë kombëtare. Presim bashkëpunim më të mirë nga shtetet tona që të japim edhe më të mirën për gjeneratën e re. Kemi një rini të shkëlqyer, që edhe nëpër shkollat zvicerane po korrin suksese e dita ditës po dalin intelektual të shumtë. Të punojmë sa më shumë, që të ruajmë gjuhën e traditën tonë kombëtare. Fjala përshëndetëse iu dha edhe znj. Arjeta Gallopeni, Konsulle e Republikës së Kosovës në Cyrih e cila përshëndeti kryesinë e LAPSH-it, mësueset/it, të gjithë bashkatdhetarët dhe i uroi për 28 Nëntorin, ndër të tjera vlerësoi lart punën, që po bënë LAPSH-i për gjuhën shqipe. Atëherë, kur i pamë fëmijët në skenë të gjithë të pranishmit u ngritën në këmbë dhe në duart e tyre shiheshin telefonat duke regjistruar buzëqeshjet e përshëndetjet e sinqerta të fëmijëve.

Origjinaliteti i nxënësve të shkollës plotësuese shqipe „Naim Frashëri“ i mbante në emocione të gjithë të pranishmit

Programet e LAPSH-it në Cyrih, dihen se janë me hyrje të lirë, pra nuk kanë obligime të pranishmit që të paguajnë. Sytë e fëmijëve ishin të sinqertë, duke shikuar mos po i shohin prindërit e tyre e familjen, ku krenoheshin, se kanë ardhur për ti përcjellur. Mësueset/it, kishin një punë të madhe, duke dashur që gjithçka të shkoj mirë. Pas çdo poezie, kënge dhe valleje, fëmijët merrnin duartrokitje. Kishte shkuar ora 21.00 dhe salla ishte përplot. Aty në mes të programit, këshilli organizativ i LAPSH bëri mirë, që dha 15 minuta një pushim të shkurtër deri sa të përgaditen fëmijët për të vallëzuar e në anën tjetër, këngëtarit Gëzim Jaha iu dha fjala dhe fjala e tij ishte kënga e bukur shqipe. Të gjithë të pranishmit filluan të këndojnë këngë të bashkimit kombëtar. Moderatori, z.Ramadan Morina, me moderimin e tij të shkëlqyer, herë pas here jepte edhe humorin e bukur. Në një prononcim ekskluziv për median tonë, z.Naser Ulaj na njoftoi se: „Në kantonin e Cyrihut janë 53 pika shkollore. Nxënës prezent vetëm që kanë marrur pjesë në program kanë qenë rreth 100 pra nuk kanë marrur pjesë në program të gjithë për shkakun të mos zgjatet shumë programi. Por, edhe ata fëmijë dukeshin si pjestarë të programit festiv, sepse të gjithë janë të njejtë“. Sa po mundohem që të përmbylli reportazhin, prap më duhet të përshkruaj edhe ca detaje të tjera. I gjithë stafi i LAPSH-it për kt.Cyrih meriton mirënjohje për punën e tyre vullnetare që po e bëjnë për këto manifestime. Që të mos fillojmë me e përmend ndonjërin, se mundemi me e harru dikend. Por, jam shumë i sigurt, se nuk bëjnë punë për ti përmendur, por të dhënë kontribut kombëtar.

E shtuna dhe e diela është ditë pushimi për shumicën e mërgatës, por për mësuesit jo, ata me muaj të tërë, të shtunave e të dielave kanë punuar që nxënësit e tyre të prezentohen dhe ti këndojnë e recitojnë gjuhës shqipe, flamurit kombëtare e heronjëve.

E papërshkrueshme ishte zëri i fëmijëve, kur i kënduan Adem Jasharit, që të gjithë me një zë dhe duke prekur edhe ballin e tokën, për t`iu përshtatur tekstit. Përbesë, punë e madhe e mësuesëve. Për çdo lavdëratë. Nxënësit e shkollës plotësuese shqipe „Naim Frashëri“, me besim të plotë, me veshje kombëtare dhe shumë të tjerë me kravata moderne, dëshmonin, se rinia shqiptare nuk do të harroj kurrë prejardhjen e tyre dhe do të punojnë për të ruajtur gjuhën. Do të vije koha, që këta fëmijë të vegjël, që janë rritur e po rriten në diasporë, një ditë, do të kërkojnë fotografitë e tyre nëpër manifestime të ndryshme, por edhe video e shkrime që janë shkruar për ata. E për mësuesit nuk ka mirënjohje më të madhe, se do të jenë të përjetshëm në zemrat e gjeneratave, që do të vijnë e do të kujtohen me dekada e shekuj. Ashtu siç pamë në heshtje pa e thënë më gjatë nga kryesia e LAPSH-it dhe mësuesve, kërkojnë mbështetje më të madhe nga të gjithë ata, që munden dhe janë kopetent. Sa herë, që jemi bashkë, dalim fitues. Detyra e mësuesit në diasporë është e shenjtë, ata me vite e vite kanë punuar në LAPSH dhe nuk do të dorëzohen, sepse para vetes kanë qëllimin apo interesin për ta ruajtur gjuhën shqipe dhe jo për të rrahur gjoksin. Nuk mungonin edhe përqafimet e fëmijëve nga mësuesit e tyre, sepse ishin të kënaqur me prezentimin, por edhe të prindërve të tyre, që shiheshin edhe lotët e gëzimit. Buqetat me lule merrnin edhe mësueset e mësuesit. Krejt në fund, u ndanë edhe mirënjohje për veprimtarin e njohur z.Adem Osmani me bashkëshorten e tij, si përkrahës i LAPSH edhe për kantonin Cyrih, si dhe veprimtarin tjetër, z. Fadil Sylaj i cili ka dhënë kontribut, pra është një nga administratorët e parë të LAPSH për kantonin Cyrih. Edhe z.Osmani dhe Sylaj, falënderuan kryesinë e LAPSH-it dhe vlerësuan lart punën që po bëjnë. Në fund të programit z.Naser Ulaj, kryetar i LAPSH-it për kt.Cyrih falënderoi kryesinë, mësueset/it, prindërit, nxënësit, afaristët, mediat dhe të gjithë bashkatdhetarët, që kanë kontribuar e po kontribuojnë për shkollën plotësuese shqipe „Naim Frashëri“ dhe i uroi që të gjithë për festat e fundvitit, shëndet e sa ma shumë lajme të mira për kombin tonë, paqe gjtihandej dhe të jemi të bashkuar. Se si ka shkuar në përgjithësi programi festiv mundeni ta gjeni në TV Diaspora në youtube. Flamuri kombëtar, ai i Zvicrës dhe i Kosovës, pastaj plisi, sofra dhe Hyjnesha në fron e fëmijët në skenë me veshje kombëtare, portretet e dëshmorëve të kombit, të gjasonte se je në trevat tona shqiptare. LAPSH-i ishte e do të mbetet, formula më e mirë e mundshme, që i bashkon të gjithë shqiptarët rreth flamurit tonë kombëtar, pa dallim nga cila trevë vjen, cilit besim i takon apo bindjes politike. Le të jetë ashtu, gjuha shqipe do të jehoj për jetë të jetëve. Gëzuar festat e fundvitit! Bashkë dhe vetëm bashkë!

MUNGESA E KONCEPTEVE ZHVILLIMORE JETËN E BËN MË TË VËSHTIRË-SHEMBULL KONKRET DËSHTIMI NË TESTIN PISA

by

Prend Ndoja/

Gajtë vizitës sime në Kosovë, para së gjithash më gëzoi fakti se Kosova është e lirë dhe çdoherë që e vizitoj vendlindjen, me respektin më të madh u përulem të gjithë atyre që kontribuan për të na sjellë lirinë. Por, krahas kësaj qëndron fakti se sot po afrohemi te çereku i një shekulli pa pushtues, por ende nuk jetojmë ashtu siç e ëndërronim jetën në liri. Kur diçka mungon në jetën e një e shoqërie, dëgjohen ankesat gjithandej, pastaj njerëzit parimisht e kërkojnë dhe shkakun apo rrjedhën e pakënaqësisë. Suksesi i këtyre kërkesave të popullit tonë ka mbetur në mjegull e në mungesë të ideatorëve të ndershëm, përgjigjet në ankesat e parashtruara kanë mbetur në udhëkryq. Kërkesat dhe ankesat fillojnë që nga jeta sociale, por edhe politike, ekonomike etj. Aty ku mungon atdhedashuria, vritet ndërgjegjja, bie poshtë karakteri njerëzor. Në raste të tilla të pandërgjegjshmit i zënë vendet udhëheqëse pa meritë. Nga paaftësitë e tyre profesionale dhe karakteri i dobët, ata, para edukatës, para kulturës dhe parimeve njerëzore, para mirëqenies së popullit e vënë luksin e tyre të paskajshëm. Për ta siguruar jetën e tyre luksoze, ata krijojnë shoqëritë e tyre të veçanta, e, brenda asaj shoqërie apo rrjeti qarkullojnë të gjitha përfitimet e paligjshme e çnjerëzore. Ata, për të mbuluar gjurmët e tyre, krijojnë mjegullira aty ku armiqtë gjejnë hapësirë të lirë të depërtojnë në jetën tonë. Këta “gjysmëanalfabetë” (me disa përjashtime), për t’i anashkaluar problemet kyçe të kombit i sjellin besimet fetare në skenë, që populli të mallojë fushave të kotësisë. Aty gjejnë hapësirë krimet dhe lëvizjet çnjerëzore. Në vend se institucionet, duke përfshirë edhe Akademinë e Shkencave të kenë projekte në duart e tyre e të triumfojnë rezultatet në proceset shkencore, ekonomike e kulturore, vendet i lëmë gjysmë të zbrazura apo të pasukseshme dhe u hapim derën armiqve tanë të sjellin në skenë ekstremizimin fetar. Nga ky fenomen, njerëzit e paformuar mirë kombëtarisht pranojnë robërimin e kulturës sonë kombëtare në të gjitha sferat; duke i respektuar normat e ndonjë kulture tjetër, përbaltet kultura, arsimi etj. Me apo pa qëllim, ndodh që shpeshherë i bëjnë si një testim njëri-tjetrit – Zotin apo Kombin dhe duke pretenduar ta duan kombin e sulmojmë Zotin apo anasjelltas e flasin në emër të tij thua se ata janë Zoti, apo Zoti qenka një njeri që i dëgjon vetëm ata.

Në mungesë të drejtësisë në ekonomi dhe në mugesë të një kulture dhe respekti ndaj punës, te një masë e madhe e popullit është futur verbërisht në ndërdijen e tyre ideja se nuk ka kushte të mjaftushme për ta ndërtuar dhe zhvilluar jetën në Kosovë. Kjo është qasje plotësisht e gabueshme, sepse vendi ynë radhitet ndër vendet që i plotëson kushtet më të mira për të zhvilluar një jetë të lumtur. Shkaktar i krijimit të një mendimi të tillë janë shumë faktorë, ndër ta janë personat që i kanë uzurpuar vendet e punës, si dhe moszbatimi i duhur i ligjit për të drejtat e punëtorëve. Ndërsa është fakt që “patronët”, për interesat e tyre personale dhe partiake i sjellin me qindra punëtorë nga Lindja e Mesme në Kosovë, ndërsa pa asnjë mëshirë i hapin derën rinisë sonë të largohet nga vendi. Nga mendjet me ndikim negativ, apo me vetëdije të zbehur kombëtare, dalin edhe teori të padefinuara në parimet e tyre para masës së popullit dhe jam i sigurtë se nuk ka asnjë progres pa i pasur të qarta parimet e tyre. Andaj edhe në biseda që pata më njerëz adekuatë e përgjegjës për t’i dhënë udhëzime popullit, nuk e pashë një koncept të përpiluar definitiv, që tregon qartësinë e një dritareje apo dere të re që ta ndihmojnë popullin tonë në të gjitha sferat, e në veçani në arsim.

Në mungesë të personave adekuatë në arsim, që nga sindikata e deri te mësimdhënësit (me ndonjë përjashtim), sot arsimi është në gjendje të mjerueshme. Ndërprerja e mësimit me javë të tëra dhe shumë të tjera kanë bërë që testi PISA të japë rezultate të papranueshme, ndërsa nga paaftësia për t’u marrë me realitetin fajin ia hedhin njëri-tjetrit, si një top lojrash. Thjeshtë investimet në jeten private, në vila dhe hotele në zonat më të bukura bregdetare dhe viset malore po shkëlqejnë, por investimet në arsim, aty ku kultivohet dija, ku është e sotmja dhe e nesërmja, aty ku është fati i kombit tonë nuk investohet, mos të themi që edhe keqpërdoret ajo grimë e buxhetit. Aty ku etikës dhe kulturës së arsimit i bie morali, aty i dituri tundohet, i padituri diplomohet, e, më në fund shoqëria varfërohet.

Fatbardhësisht kemi disa përjashtime dhe duhet të përmendi disa shkolla, “Don Bosko” në Prishtinë dhe “Loyola-Gymnasium” në Prizren. Njërën nga këto shkolla, “Loyola-Gymnasium” qëllimisht e vizitova, për të shikuar zhvillimin e mësimit dhe për të bërë krahasimin me shkollat tjera. Aty më impresionuan me metodat dhe avancimin e programeve bashkëkohore në mësimdhënie. Niveli i cilësisë së zhvillimit të mësimit në përgjithësi si dhe kushtet që i ofronte objekti, reflektonin në rezultatet e nxënëseve. U gëzova që aty u ndjeva si në vendet më të përparuara në fushën e arsimit. E takova dhe drejtorin e shkollës, z. Enver Sulaj, një njeri energjik e i palodhshëm. Në pamjen e parë te ai reflektonte thjeshtësia dhe modestia e një njeriu të arsimuar, duke na shoqëruar dhe njohur me planprogramet si dhe me objektin e shkollës. Dallohej fare lehtë entuziazmi dhe dëshira e tij e flaktë për të arritur në majat e sukseseve me nxënësit që e vijojnë këtë shkollë. Njëherit aty e takova edhe z. Giselher Woite, drejtor ekzekutiv i Asociation “Loyola-Gymnasium”, një njeri i mirëformuar në fushën e arsimit, i cili nga entuziazmi për përhapjen e diturisë deshironte që arritjet dhe cilësitë e mësimit në “Loyola” t’i shpërndante edhe nëpër shkollat tjera të Kosovës.

Vizitova edhe disa shkolla të tjera. Do të mbetesha i lumtur po të mos i vizitoja fare; aty me forcë e fsheha vuajtjen që më ishte mbështjellur në brendi që mos të dalë në shesh. Shkollat gjysmë të zbrazura, aty ku dikur gjallëronin fëmijët tanë si bleta rreth kosheres, dikur me dy apo tri paralele të ndara, me mbi 30 nxënës në një klasë, tani kishin mbetur 10-12 nxënës në një klasë, ndër ta një pjesë e madhe e komunitetit ashkali. Ndërsa në shkollën ku për herë të parë i mësova shkronjat, u ula në bankën ku dikur isha ulur me një abetare, një laps dhe një fletore. Me shumë mallëngjim m‘u kujtuan mësuesit e dikurshëm, të mirëpajisur me dituri, të varfër e pa ndonjë luks të veçantë ecnin këmbë, por ata ishin mësimdhënës në kuptimin e plotë të fjalës MËSUES. Ata ishin të gatshëm ta shkrijnë edhe jetën e tyre, vetëm e vetëm për të na pajisur me edukatë e dituri.

Gjatë vizitës sime në vendlindje gëzimi printe shumë hapa përpara në krahasim më hidhërimin që vinte pas. Gëzimi triumfonte kur e shikoja para meje një popull energjik, një racë ndër më të bukurën e botës, një popull që di t‘i respektojë kodet njerëzore, duke filluar që nga familja e deri te popujt tjetë. Mbushesha më gëzim kur e shikoja natyrën e vendit tim, ndër më të bukurat e botës, me pasuri nëntokësore e mbitokësore, me diell e rreze të mjaftushme, me ujë të bollshëm e ajër të pastër, të cilat shumë vende të botës do të dëshironn t’i kishin, por vuajnë për mungesën e tyre.

Exploring Neuroleadership: Lessons from an Albanian Leader, Mother Teresa

by

Prof. Dr. Fadil Çitaku/

Introduction

Neuroleadership is an emerging field that combines neuroscience principles with leadership strategies to understand and enhance leadership effectiveness. As organizations seek innovative approaches to leadership, the integration of neurological insights has gained prominence. According to Rock and Schwartz (2006), neuroleadership focuses on applying neuroscience findings to improve leadership practices. This article explores the concept of neuroleadership and draws insights from the exemplary leadership of Mother Teresa, offering valuable lessons for contemporary leaders.

Neuroleadership Fundamentals

Neuroleadership is rooted in the understanding of how the brain functions in various leadership contexts. Goleman (2006) argues that emotional intelligence, a key component of neuroleadership, plays a pivotal role in effective leadership. Leaders who are adept at understanding and managing their own emotions, as well as those of others, tend to create positive organizational climates. By leveraging neuroscientific insights, leaders can cultivate emotional intelligence, fostering better decision-making and team dynamics (Boyatzis, 2011).

Mother Teresa’s Leadership Exemplified

Mother Teresa, known for her unwavering dedication to serving the impoverished, exemplified transformative leadership. Her selfless acts and compassion for humanity provide a compelling case study for neuroleadership principles. As highlighted by Cardona et al. (2018), Mother Teresa’s ability to connect with people at a deeply emotional level showcased the power of empathy, a fundamental aspect of neuroleadership. Her leadership style, characterized by humility and genuine care, resonates with the neuroscientific emphasis on social intelligence in effective leadership (Goleman, 2006).

Neuroplasticity and Adaptive Leadership

Neuroplasticity, the brain’s ability to reorganize itself in response to new experiences, is a cornerstone of neuroleadership. Adaptive leadership, as advocated by Heifetz and Laurie (2001), aligns with neuroplasticity by encouraging leaders to learn and adapt continuously. Applying neuroscientific principles, leaders can embrace change, foster innovation, and enhance organizational resilience. Mother Teresa’s adaptability to diverse cultural and social contexts underscores the significance of flexible and agile leadership (Prabhu, 2019).

Neuroleadership in Decision-Making

Neuroleadership sheds light on the neural processes underlying decision-making. Leadership decisions are often complex and require a nuanced understanding of cognitive processes. Rock and Grant (2016) emphasize the importance of considering both analytical and intuitive thinking in decision-making. Mother Teresa’s ability to make compassionate and morally grounded decisions aligns with the neuroleadership framework, emphasizing the integration of rational and emotional intelligence for sound leadership choices.

Conclusion

In conclusion, neuroleadership provides a valuable framework for understanding and improving leadership practices. Mother Teresa’s exemplary leadership offers practical insights that resonate with neuroscientific principles. By embracing emotional intelligence, practicing adaptive leadership, and considering the neural basis of decision-making, leaders can enhance their effectiveness in today’s dynamic and challenging environments. The convergence of neuroleadership principles with the compassionate leadership of Mother Teresa serves as an inspiring model for leaders seeking to make a positive impact on both individuals and organizations.

References:

Rock, D., & Schwartz, J. (2006). The neuroscience of leadership. Strategy+Business, 43, 70-77.

Goleman, D. (2006). Social intelligence: The new science of human relationships. Bantam.

Boyatzis, R. E. (2011). Leadership development from a complexity perspective. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, 63(2), 86-105.

Cardona, P., et al. (2018). Mother Teresa: The Saint of the Gutters. Frontiers in Psychology, 9, 844.

Heifetz, R. A., & Laurie, D. L. (2001). The work of leadership. Harvard Business Review, 79(11), 131-141.

Prabhu, G. (2019). Mother Teresa: A leadership legacy of love. International Journal of Management, IT and Engineering, 9(5), 319-332.

Rock, D., & Grant, H. (2016). Why diverse teams are smarter. Harvard Business Review, 94(11), 90-97.

The Academy of Leadership Sciences Switzerland www.alss-edu.ch takes pride in its commitment to advancing evidence-based leadership globally. Our 100% online courses and programs integrate the latest neuroleadership findings to provide cutting-edge education and development opportunities.

Për Nolin në SHBA

by

Rafaela Prifti/

Bashkësia shqiptare amerikane ka mundësinë ta vlerësojë këtë vigan që pati fatin e madh ta ketë kombi shqiptar me një sërë projektesh që mund të nisin nga vendosja e një mbishkrimi pranë ish-banesës së tij në Boston, një dhomë studimi me emrin e tij në Universitetin e Harvard-it, një bust në bibliotekën e Bostonit, një pllakë përkujtimore në ish-shtëpinë e tij në Fort Lauderdale, një dedikim në sallonin e hyrjes të Konservatorit të Nju Ingland (The New England Conservatory of Music), një shkollë me emrin e tij dhe shumë të tjera. Një prej ideve mund të ishte kërkesa për ta përjetësuar në një pullë postare. Mund të mos jetë akt aq i pabujshëm sa kthimi i eshtrave, por ka domethënie dhe vlerësim të thellë njësoj me ndjesinë që përjetojmë kur shohim pullën me portretin e Nënë Terezës.

Filatelia e Shqipërisë e ka nderuar Fan Nolin me rastin e njëqind vjetorit të lindjes në vitin 1982. Ky është një shembull brenda vendit por edhe jashtë kufijve të Shqipërisë. Shtete si Maqedonia e Veriut i kanë dhënë vend në koleksionin e pullave të tyre për figura historike dhe personalitete të shquara. Komuniteti shqiptar në Nju Jork arriti të përuronte rrugën Fan Noli në Bronx vitin e kaluar, çka ishte një fillim i mbarë për ta pasur atë më të pranishëm në mesin tonë në Amerikë.

Propozimi për ta çuar Nolin në Shqipëri është i hershëm. Kërkesën e parë për kthimin e trupit të Nolit në Shqipëri e ka bërë qeveria shqiptare më 15 mars 1965, dy ditë pas njoftimit të vdekjes së Nolit, me anë të një telegrami drejtuar Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë. E njëjta ide ka qarkulluar herë pas here dhe u paraqit si kërkesë në periudhën e kthimit të eshtrave të Faik Konicës në Shqipëri. Argumentet e atëhershme vlejnë edhe sot.

Përkrahësit e propozimit thonë se riatdhesimi i Nolit është kundërvënie ndaj Kryepeshkopit Janullatos. Kjo nuk qëndron, sepse ata nuk kanë të njëjtin status në kontekstin kishtar. Veç të tjerave, të drejtat ekskluzive mbi eshtrat e Fan Nolit i përkasin Kryepeshkopatës Ortodokse Shqiptare në Amerikë. Dhe nëse keni kureshtje të dini se ku prehen kryepeshkopët e parë të Kishës Autoqefale në Shqipëri nuk do ta dëshironit kthimin e Nolit në Shqipëri.

Pse nuk qëndron argumenti “fetar” për kthimin e eshtrave të Nolit në Shqipëri për të eklipsuar Kryepeshkopin Anastas Janullatosin? Përpara njohjes së Autoqefalisë, Kryepeshkopi i parë ishte Visarion Xhuvani. Nga viti 1929 në 1937 ai ishte Kryepeshkopi i Tiranës, Durrësit dhe të gjithë Shqipërisë, ose thjesht Kryepeshkopi i Shqipërisë, i cili është njëherit edhe Kryepeshkop i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, duke qenë gjithashtu kryetar i Sinodit të Shenjtë të kishës. Ndërsa Fan Noli ka status të veçantë. Si themelues i Kryepeshkopatës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, të drejtat ekskluzive mbi trupin e tij i takojnë këtij institucioni.

Ku kanë përfunduar eshtrat e kryepeshkopëve të parë të Kishës Autoqefale në Shqipëri? Varri i Visarion Xhuvanit*, ish-Senator i Elbasanit, Kryepeshkop i Shqipërisë, Peshkop i Beratit dhe Dëshmor i Besimit dhe i Ndërgjegjjes, gjendet në fshatin Shijon, në Elbasan, në një rrëpirë rrethuar nga ferrat dhe balta. Pas njohjes së Autoqefalisë më 1937, Kryepeshkopi tjetër ishte Kristofor Kisi+ nga viti 1937 deri më 1948. Pas tij, ishte Paisi Vodica+ i cili shërbeu nga 1948 deri më 1966, dhe i fundit përpara mbylljes së Kishës ishte Damian Kokoneshi për periudhën 1966-1973.

Përse ka rëndësi? Autoqefalia, e cila është një nga sukseset e punës atdhetare të Nolit e ka gjenezën në Shtetet e Bashkuara, pikërisht në Ohio. “Krijimi i një juridiksioni të Ortodoksisë Shqiptare nuk mund të ndodhte gjatë periudhës së Luftës Ballkanike. Patriotët shqiptarë i përqëndruan përpjekjet në Amerikë. Theofan Noli nën udhëheqësinë e të cilit ishte krijuar “Vatra” në Boston arriti një fitore diplomatike duke ia paraqitur personalisht kërkesat e Shqipërisë Presidentit amerikan Udrou Uilson. Ai hartoi një memorandum të nënshkruar nga priftërinjtë ku kërkonte përkrahjen e Presidentit si dhe refuzimin e pretendimeve se shqiptarët ortodokse janë grekë.

Me synim që të krijonte fronin episkopal në atdhe, Noli dhe i Përndrituri Vagjel Çamçe shkuan në Kongresin e Metropolitanës Ruse në Ohio, në mars 1918. Ortodoksët shqiptarë dhe rumunë, të persekutuar nga kishat e tjera, kishin gjetur përkrahjen e Patrikanës së Moskës në kërkesën për të krijuar dioqezën e tyre. Kongresi e pranoi kërkesën por e vonoi vendimin duke pritur dhënien e lejes nga Patriarku i Moskës. Pavarësisht nga kjo pengesë, Kongresi mori vendim më 24 mars 1918 që të krijohej Misioni i Ortodoksisë Shqiptare në Amerikë nën drejtimin e Të Përndriturit Theofan Noli. (Fragment nga libri The Albanian Orthodox Church, A Political History, 1878-1945, Ardit Bido* p. 56) Dekreti shënon pikënisjen e Kishës Autoqefale Shqiptare.

Kush e ka kërkuar së pari kthimin e trupit të Fan Nolit në Shqipëri? Qeveria shqiptare më 15 mars 1965, dy ditë pas njoftimit të vdekjes së Nolit, kërkonte kthimin e trupit të tij në Shqipëri me anë të një telegrami drejtuar Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë. Tirana u shprehte ngushëllime “gjithë vëllezërve patriotë për humbjen e rëndë të atdhetarit të madh dhe luftëtarit të zjarrtë e të paepur për pavarësinë dhe lulëzimin e Shqipërisë…” dhe me këtë rast përçonte dëshirën në emër të popullit shqiptar, që trupi i Nolit “të sillet e të prehet përjetë në atdheun e tij të shtrenjtë…”

Autori Shefqet Salihu shkruan në librin “Mërgata legjendare e Amerikës” se “një kërkesë e tillë, sado e drejtë dhe legjitime që dukej, ndeshi në pengesa e kundërshtime dhe krijoi probleme. Vetë Noli nuk kishte shprehur ndonjë dëshirë të dokumentuar për vendvarrimin, aq më tepër për t’u varrosur në Shqipëri. Por më e rëndësishme ishte se, mes shqiptarëve të Bostonit, e sidomos në Këshillin e Peshkopatës dhe nga vetë “Vatra”, u shfaqën mendime dhe qëndrime të ndryshme, duke e kthyer këtë kërkesë në një problem të nxehtë politik. Një palë mendonte se Noli duhej të varrosej në Shqipëri, kurse pala kundërshtare, kërkesën zyrtare të Tiranës e konsideronte si shkelje dhe ndërhyrje në punët e brendshme të SHBA-së.”

Në datën 20 mars 1965 pas kryerjes së riteve fetare kushtuar një kleriku të lartë, u mbajt mitingu mortor me pjesëmarrjen e afro 2000 vetëve. Si në fjalën panegjerike të Ikonomit Sokrat Sotiri në gjuhën shqipe edhe në atë të Atit Sotir Dilogjika në anglisht, u përçua “dhembja e gjithë shqiptarëve për humbjen e prijësit të tyre të madh… popullariteti i të cilit vjen i dyti pas Skënderbeut”, thanë ata. Përcjellja në varrezat kryesore në anën jugore të Bostonit u përmbyll me fjalët lamtumirëse të ndarjes nga Imam Vehbi Ismaili dhe Baba Rexhepi që e quajtën Nolin “kalorës të fundit të epokës… që u shkëput prej gjirit tonë për t’u përkitur kohëve, për t’u bërë histori”.

A duhet të cënohet simbioza Noli dhe Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë? Një mbishkrim që ruhet në këtë kishë, të cilën Noli e themeloi në 1908 dhe së cilës i shërbeu deri sa u nda nga kjo botë në 1965 shpreh në mënyrë të thukët simbiozën e tyre: “Nga të gjithë aktivitetet e mia, dashuria ime e parë është kisha. Hyrja ime e parë në lëvizjen shqiptare ish leximi i Dhjatës së Re të përkthyer nga Kostandin Kristoforidhi në shqip kur unë isha dhjetë vjeç’’.

A duhet të shkojë Fan Noli 7,000 kilometra larg Bostonit? Vendprehja e fundit e Nolit dallohet nga bazorelievi në varrezat Forest Hills, Boston. Në një pllajë të valëzuar ngjitur me Nolin është varri i Peshkop Stefan Laskos, pasardhësit të tij besnik, i cili gjithmonë i qëndroi pranë kryezotit të vet shpirtëror. Pranë tij prehet një tjetër mik i vjetër e bashkëkohës besnik që iu gjend në krah në ditë të vështira, At Arallam Dode.

Pse nuk është jetësuar ky propozim i paraqitur herë pas here? Një propozim i paraqitur në muajin nëntor 2015 për riatdhesimin e Nolit u botua në faqet e Gazetës “Dielli” të muajit dhjetor. Kryeeditori i gazetës Dielli, i ndjeri Dalip Greca shkruante se “situata e sotme në Shqipëri nuk është e përshtatshme për transferimin e eshtrave të Imzot Nolit.” Kryesia e atëhershme e “Vatrës” e ka marrë në konsideratë këtë ide fillimisht të përmendur me rastin e riatdhesimit të eshtrave të Faik Konicës në Shqipëri, sipas disa kujtimeve të ish-Sekretarit të Vatrës Naum Prifti. Siç është dokumentuar në shkëmbime dhe komunikime, procedura kërkon koordinim mes Kishës Ortodokse në Shqipëri, Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë si edhe autoriteteve zyrtare.

Kryetari i atëhershëm i Vatrës, z. Gjon Buçaj, ka pasur konsultime me At Artur Liolinin dhe i ka shprehur mirënjohje për informimet dhe sqarimet me rëndësi rreth argumentit. Gjashtë vjet më pas propozimi për kthimin e eshtrave të Fan Nolit në Shqipëri filloi të qarkullonte përsëri. Në gusht 2021 unë kam biseduar me administratoren e Katedrales së Shën Gjergjit në Boston si edhe me Kancelarin e atëhershëm të Përndriturin At Artur Liolin. Për çështjen e riatdhësimit të Nolit, ai përsëriti se imzot Noli nuk e ka lënë këtë amanet dhe nuk ekziston dokumentacion ku të jetë shprehur kjo dëshirë nga ana e tij.

Pse riqarkullon edhe sot e kësaj dite ideja e riatdhesimit? Çështja e juridiksionit të eshtrave ka specifikat e veta të cilat duhet të kuptohen dhe shtrohen për diskutim. Tani ne kemi mundësi të bashkojmë forcat të arrijmë atë që kemi mundësi ta bëjmë. Një prej tyre mund të nis me kërkesën për një pullë postare amerikane.

© Rafaela Prifti

* Ardit Bido – Autor, Drejtor në Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivit, Tiranë dhe lektor në Universitetin Metropolitan të Tiranës

* +Kristofor (Kisi) Kryepeshkop i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare (1937-1949), Vendi i Prehjes në varrezat e fshatit Tufinë, Tiranë.

* +Paisi (Vodica) Kryepeshkop i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare (1949-1966), Vendi i Prehjes në varrezat e fshatit Sharrë, Tiranë.

VEPRA PËRFAQËSUESE NË FUSHËN E LEKSIKOGRAFISË DHE ONOMASTIKËS

by

Prof. dr. Begzad Baliu/

Po të bëhet tipologjia e jetës shkencore e një studiuesi, sigurisht do të mund të shihni disa rrafshe të punës së tij, madje rrafshe të profilit horizontal dhe rrafshe të shikimit vertikal, rrafshe të përmasave drejtvizore dhe antirrafshe të zbritjes së tyre drejt zhvendosjes së tezave të tij në fushë të dijes; përmasa prerjesh shumëdimensionale dhe afri tangentiale të disa prej dijeve bashkëkohore; natyre të kërkimit dhe ndërtimit të studiuesit si kërkues dhe si transmetues i arritjeve të reja; kërkues i të dhënave të të nxënit dhe analist e sintetist i dijeve të mëhershme dhe reflektues i dijeve që pasvinë.

Profesor Bahtijar Kryeziu ju takon atyre profesorëve, e edukatorëve emblematikë, si dhe studiuesve të cilët jetën prej ligjëruesi dhe punën prej hulumtuesi e ka përvijuar, kur në formatin komplementar të zhvillimit të tyre, e kur në marrëdhëniet e përkimeve të ndërvarura. Në qoftë se zhvillimet e tij akademike janë kushtëzuar në të shumtën e rasteve prej institucioneve ku ka punuar, angazhimet e tij prej hulumtuesi i kanë tejkaluar disa herë arritjet shkencore të kohës dhe janë bërë pjesë integruese e albanologjisë.

Nuk është e rastit që punën prej profesori universitar e ka përmbyllur me tekste normative për studentët si dhe studime të karakterit didaktik e të gjuhës së zbatuar, ndërsa kërkimet prej studiuesi brenda specializimit të ngushtë në fushë të onomastikës, ku ka diplomuar, magjistruar e doktoruar, shkojnë përtej rrafshit normativ dhe bëhen sinteza të rëndësishme të onomastikës të dijes kombëtare dhe ballkanike.

Përzgjedhja si referencë: veprat leksikografike

Vepra më e re e Profesor Bahtijar Kryeziut është një përmbledhje kryesisht recensionesh nga fusha e filologjisë, në radhë të parë të gjuhës, po edhe të letërsisë e të edukimit. Një vëllim si ky nuk do të merrte shqyrtimin tonë sikur të ishte një vepër e zakonshme shkrimesh të rastit. Përkundrazi, fjala është për një vëllim që përvijon gjithë punën e autorit të saj në fushë të leximit të teksteve gjuhësore, letrare e pedagogjike. Një vepër si kjo sikur na e krijon përfytyrimin e autorit për së paku tre përbërës: formimin shkencore të tij, raportin e tij ndaj bashkëkohësve dhe së fundi angazhimin e tij në përcjelljen e botimeve të kohës, disa prej të cilave, sikur e kam theksuar edhe më parë, janë jo gjithmonë të përzgjedhura.

Pjesa e parë e këtij vëllimi hapet me vlerësimet recensionale, diskutimet, parathëniet a hyrjet në disa vepra nga fusha e leksikografisë. Fjala është për tekstet që janë shkruar apo ju prijnë vëllimeve leksikografike të Profesor Gjovalin Shkurtajt, “Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe” (2021); Ali Jasharit, “Fjalor i homonimeve në gjuhën shqipe”, (2020), me bashkëpunëtor B. Kryeziun; Ali Jasharit, Bahtijar Kryeziut, Olger Brames, “Fjalor i homonimeve leksikore në gjuhën shqipe”, (2021); Abdullah Zymberi, “Fjalor popullor – me rreth 20 000 fjalë” (2014); Qemal Murati “Fjalor i fjalëve dhe shprehjeve të Kosovës” (2018); Begzad Baliut, Faton Krasniqit, “Kërkime në fjalësin e veprës letrare të BeqirMusliut”, (2021); Begzad Baliut, “Dy dorëshkrime të Emanuel Krajinoviqit” (2022); Ragip Kçikut, “Fjalor i termave dhe i noci¬¬oneve lin¬guistike” (2009); Begzad Baliu, Bahtijar Kryeziu, Petrit Kotrri, “Fjalor i veprës letrare të Martin Camajt” (2021); Begzad Baliu, Bahtijar Kryeziu, “Fjalor i veprës letrare të Ymer Elshanit” (2021) etj.

Prej leximit të tyre, ndërkaq, perceptimi për veprat del shumë më i hapur. Paraqitja e tyre nuk është një shpërfaqje e thjeshtë për lexuesit e parë, po për studiuesit e thelluar. Kërkimi në Fjalorin e Profesor Gjovalin Shkurtajt është një kërkim, një analizë dhe një sintezë e karakterit fonetik, morfologjik, leksikor, semantik, etimologjik, onomastik e frazeologjik, në njërën anë dhe analizë e sintezë e pasurisë së korpusit të madh të atij fjalësi të pasur të krahinës etnografike – Malësia e Madhe e Shqipërisë së Veriut. Megjithëse Profesor Shkurtaj veprën e tij e ka hapur me një parathënie gjithëpërfshirëse, studimi i Profesor Kryeziut mund të vendosej si një hyrje tipologjike brenda këtij vëllimi dhe të ishte me interes për përdoruesit e tij në kontekstin leksikografik, strukturor (morfologjik e sintaksor) dhe atë semantik.

Po kaq me interes janë edhe tekstet për dy fjalorët e homonimisë: “Fjalor i homonimeve në gjuhën shqipe” (2020) dhe “Fjalor i homonimeve leksikore në gjuhën shqipe” (2021), e që, derisa në të parin është bashkëpunëtor, në këtë të dytin edhe bashkautor. Brenda këtyre dy fjalorëve ai ka bërë kërkime dhe sinteza të karakterit morfo-leksikor dhe madje ka përfshirë edhe një tekst të Profesor Jani Thomajt, i cili, më parë se karakter recensional, ka karakter dëshmie të autorit të saj. Në vlerësimet e tij Profesor Kryeziu ka sjellë një pamje të strukturave morfologjike: emra, mbiemra, përemra, folje, si dhe çiftet homonimike të pjesëve të tjera të ligjëratës: ndajfolje, lidhëza, pjesëza, parafjalë e pasthirrma, të cilat “janë një prurje e rëndësishme për të zënë vendin e tyre në një fjalës normativ të mbarë shqipes, ngjashëm me ata të gjuhëve të mëdha”. Veçori domethënëse e tekstit të dytë është paraqitja e pasqyrës së kësaj lënde fjalësh (homonimeve) sipas rendit alfabetik dhe njësive leksikore e të dendurisë (frekuencës) së tyre.

Janë me interes brenda këtyre shqyrtimeve të fjalorëve edhe dy tekste me interes: Fjalori i Abdullah Zymberit, “Fjalor popullor – me rreth 20 000 fjalë” (2014) dhe fjalori i Qemal Muratit “Fjalor i fjalëve dhe shprehjeve të Kosovës”, (2018). Profesori Abdullah Zymberi shquhet për kërkimet e tij në terren prej rreth pesë dekadash, studiues i cili një jetë të tërë e ka kaluar andej nga nuk kanë shkelur shumë studiues të mëparshëm, shumë bashkëkohës të tij dhe shumë studiues të mëvonshëm. Ai mblodhi me përkushtim leksik të Kosovës, duke vënë theksin në leksikun blegtoral e bujqësor, por u shqua për mbledhjen e leksikut sidomos në zonat rurale të shqiptarëve në Mal të Zi. Do të kujtohet gjatë për përpjekjet e tij të palëkundura që të shkojë shtëpi për shtëpi dhe të vjelë gojë më gojë jo vetëm nga meshkujt (një praktikë kjo e theksuar e mbledhësve të trashëgimisë sonë në Kosovë), po edhe nga gratë. Kam dëgjuar shumë herë kujtimet e tij për atë përkushtim, ato përpjekje dhe sfidat që e ndiqnin nga sigurimi serb, por si për habinë time, dhimbja e tij përmbyllej me “krehjen” e pafundme që i bënë recensentët vëllimit të tij të parë në Institutin Albanologjik të Prishtinës, me shënimet shpesh arbitrare: “kjo fjalë dihet”, “kjo shprehje është e parëndësishme tashmë”, “kjo fjalë është turke”, ndonëse në gjuhën shqipe kishte marrë një ridimensionim tjetër semantik etj. Vëllimi i fundit i tij leksikor “Fjalor popullor – me rreth 20 000 fjalë” (2014), është një punë e bërë prej vitesh për të mos thënë prej dekadash, prej murgu për të përfshirë në një vëllim gjithë thesarin e tij prej leksikografi.

Ndryshe ka ndodhur me autorin tjetër Profesor Qemal Murati, i cili veprën e tij “Fjalor i fjalëve dhe shprehjeve të Kosovës” (2018) e ka kurorëzuar nga kërkimet e tij në terren, si punonjës i Institutit Albanologjik, por në një pjesë të madhe të saj ka përfshirë leksikun popullor të mbledhur nga bashkëkohësit e tij dhe të mbetura në Arkivin e këtij institucioni, nga mbledhës të përkushtuar në pesë dekadat e fundit dhe të botuara në shtypin ditor e shkencor etj.

Nëse shënimi për fjalorët me të cilët hapet ky vëllim ju takojnë kryesisht atyre normativ dhe të trashëgimisë popullore, dy vlerësimet e radhës merren me dy vëllime të një natyre tjetër. Fjalën e kemi për veprën e Begzad Baliut, “Dy dorëshkrime të Emanuel Krajinoviqit” (2022), të vitit 1961, të cilat autori i kishte gjetur në arkivin personal të Profesor Idriz Ajetit dhe pasi ka bërë përshkrimin e kujdesshëm, solli në një vëllim edhe tekstin e plotë të skanuar si dhe një studim mjaft shterues për vlerat morfo-leksikore e semantike të fjalorthëve dygjuhësh shqip-serbokroatisht dhe serbokroatisht-shqipe. Ky botim është një nga të rrallët që plotëson ndjeshëm leksikografinë historike të shqipes, jo vetëm për shkak se ky dorëshkrim është përgatitur rreth shtatë dekada më parë, por sepse ky fjalor dygjuhësh është mbështetur kryesisht në të folmen e Kosovës.

Me mjaft interes në këtë rrjedhë është edhe vlerësimi për fjalorin e studiuesit Ragip Kçiku, “Fjalor i termave dhe i noci¬¬oneve lin¬guistike” (2009), për të cilin është theksuar interesi i botimit të tij në interes të terminologjisë së shqipes në një kohë që terminologjia e të gjitha fushave po zë vend gjithnjë e më shumë nga gjuha angleze dhe jo vetëm ajo,

Pjesa e parë e këtij vëllimi, i cili vë në teh të punës leksikografinë, përkatësisht botimet e saj, përmbyllet me shënimet e gjera për tri vëllime, në të cilat roli i tij prej bashkautori, redaktori a recensuesi është dukshëm i rëndësishëm, për të mos thënë parësor. Fjala është për veprat e bashkautorëve Begzad Baliut, Faton Krasniqit, “Kërkime në fjalësin e veprës letrare të Beqir Musliut” (2021); Begzad Baliu, Bahtijar Kryeziu, Petrit Kotrri, “Fjalor i veprës letrare të Martin Camajt” (2021), Begzad Baliu, Bahtijar Kryeziu, “Fjalor i veprës letrare të Ymer Elshanit”, (2021) etj.

Veprat në fjalë i bashkon jo vetëm përkushtimi i autorëve ndaj leksikografisë, por edhe synimi i tyre që për herë të parë në leksikografinë shqiptare të sjellin fjalorë mjaft të vëllimshëm të shkrimtarëve të përzgjedhur të letërsisë. Në radhë të parë këtu kemi fjalorin e veprës letrare të shkrimtarit Ymer Elshanit, i cili përfaqëson njërin prej shkrimtarëve më të rëndësishëm të letërsisë për fëmijë. Më tej vjen një autor po kaq i përzgjedhur i letërsisë bashkëkohore, prijës i letërsisë moderne në Kosovë, Beqir Musliu. Prej poezisë, prozës dhe dramës së tij është përzgjedhur fjalësi i tij ndërsa në parathënien shkencore që e hap vëllimin, jo rastësisht është konstatuar se shkrimtari Beqir Musliu, si asnjë tjetër bashkëkohës i tij, e ka pasuruar leksikografinë shqiptare me fjalë dialektore të qytetit të Gjilanit, e ka sjellë një thesar të pasur fjalësh nga ligjërimi artistik i teksteve orientale e oksidentale dhe, si rrallë shkrimtarë të tjerë, e ka përdorur gjithanshëm ligjërimin në teatër në letrat shqipe, duke i dhënë asaj përmasa të reja semantike. Së fundi, në këtë seri është përzgjedhur leksiku i poezisë, prozës dhe dramave të shkrimtarit e studiuesit Martin Camaj, i cili me ligjërimin artistik në veprën e tij e ka ridimensionuar fjalën shqipe (qoftë ajo bashkëkohore, dialektore apo historike) dhe e ka resemantizuar atë në vargun artistik si asnjë shkrimtarë tjetër. Si i tillë ky leksik ka marrë vlera të veçanta artistike.

Ndoshta me këtë rast është me rendis të theksohet edhe një veçori e përgatitjes së këtyre vëllimeve. Në vëllimin e parë (Fjalësit të Ymer Elshanit) i është kushtuar rëndësi leksikut për fëmijë, leksikut dialektor, neologjizmave apo fjalëve të cilat brenda strukturës gramatikore kanë marrë trajta të reja, fjalëve të cilat brenda një togfjalëshi kanë sjellë vlera të caktuara artistike e semantike të vargut poetik.

Në vëllimin e dytë (Fjalësit të Beqir Musliut) kemi një kërkim dhe një përzgjedhje të një natyre më tjetër. Kërkimi është përqendruar fillimisht në leksikun dialektor të qytetit të Gjilanit me rrethinë, pastaj në neologjizma dhe sidomos togfjalësh të pafundmë, në terminologjinë e literaturës orientale dhe oksidentale dhe së fundi në terminologjinë e teatrit. Krijimtaria moderne e tij në poezi, në prozë e në dramë i kanë dhënë mundësi Beqir Musliut të sjellë fjalë të vjetra në një ridimensionimi tjetër semantik, të krijojë togfjalësha të panjohur në letrat shqipe, si dhe të sjellë edhe neologjizma të rij në letrat shqipe. Megjithëse një pjesë e leksikut të tij mbase kishin nevojë për një shpjegim, kjo nuk u bë me arsye se kufiri ndërmjet leksikut dialektor e atij të krijuar ka një kufi të papërfillshëm. Le të thuhet këtu se përzgjedhja e leksikut të Beqir Musliut nuk është shumë i thelluar. Qëllimi i autorëve të këtij vëllimi nuk ishte vjelja e plotë e leksikut të tij, por i leksikut karakteristik të veprës së tij.

Vëllimi i tretë (Fjalësi i Martin Camajt) ka një qasje, jo vetëm më të hapur, po edhe më të thelluar, për të mos thënë vjelja e leksikut të veprës letrare të Martin Camajt ka karakter letrar e dialektor, semantik e ligjërimor, sinkronik e diakronik. Nuk është e rastit që fjalësi i tij i poezisë, prozës dhe dramës është parë si njësi më vete dhe në tekstin pasues të tij janë bërë shpjegime, jo vetëm të karakterit gramatikor, po edhe dialektor, historik e etimologjik. Martin Camaj i njohur si shkrimtar i një gjuhe të gdhendur, ishte njohës dhe studiues i madh i veprave klasike në gjuhësinë shqiptare të shekujve XV-XIX, i leksikut historik të tyre, i pasurisë leksikore të dialektit të gegërishtes dhe sidomos i pasurisë leksikore të arbëreshëve të Italisë. Martin Camaj ishte studiues i pazakonshëm i strukturave gramatikore të shqipes, prandaj nuk është e rastit që gjuha e krijimtarisë letrare të tij ishte gjuhë e përmasave të mëdha ligjërimore dhe semantike në letërsinë shqipe. Proza e shkurtër, madje, më parë se poezia, u bë shkalla më e lartë e Majës së Ajsbergut në kulturën e komunikimit, monumenti i ligjërimit artistik në veprën letrare të tij. Nuk është e rastit prandaj pse në këtë vëllim leksikor të përzgjedhur mund të vërehen tri rrafshe të kërkimit të tij: leksiku përfaqësues i veprës së tij – me synim neologjizmat dhe strukturat e reja fjalëformuese; leksiku dialektor – me synim ridimensionimin i këtyre fjalëve brenda tekstit letrar, dhe leksiku historik – përkatësisht përmbajtja etimologjike i tij.

Le të thuhet në këtë rast se, kontributet e Profesor Bahtijar Kryeziut në kurorëzimin e tyre është qoftë i ndërmjetshëm, duke i parë ato në rolin e redaktorit a recensentit (Fjalësi i Beqir Musliut), qoftë në formën e drejtpërdrejtë si bashkautor i tyre (Fjalësi i veprës letrare të Ymer Elshanit dhe Martin Camajt). Në këtë rrjedhë do theksuar edhe faktin tjetër se autori, redaktori a recensuesi i këtyre veprave, Profesor Bahtijar Kryeziu, vazhdon të merret me kërkime, redaktime e recensione të kësaj natyre. Njëri prej tyre në proces është vëllimi i madh “Fjalori i përrallës shqipe”, në të cilin po punohet në bashkautorësi edhe me kolegë të tjerë.

Veprat e përzgjedhura në fushë të onomastikës

Nëse jetën arsimore dhe shkencore të Profesor Bahtijar Kryeziut e kanë përvijuar dy fusha: mësimdhënia dhe kërkimet shkencore, kontributet shkencore të tij gjithashtu shquhen në dy rrafshe kryesore: onomastika dhe leksikografia. Ai ka diplomuar, magjistruar e doktoruar në fushë të onomastikës, por kontributet në fushë të leksikografisë gjithashtu po shquhen gjithnjë e më shumë. Nuk është e rastit që edhe vlerësimet e tij në këto dy rrafshe dalin në pah edhe në këtë vëllim.

Pjesën e dytë të këtij vëllimi e përbëjnë tekstet për vlerësimet e bërë ndër vite kushtuar veprave në fushë të onomastikës të studiuesve: Akademik Gjovalin Shkurtajt, “Onomastikë dhe etnolinguistikë” (2015); Begzad Baliut, “Demitizimi dhe standardizimi i onomastikës së Kosovës” (2006); Begzad Baliut, “Onomastikë dhe identitet” (2012); Rexhep Doçit, “Onomastika e Drenicës I”, (2005); Qemal Muratit, “Fjalor toponomastik i tërthoreve shqiptare të Maqedonisë”, (2008); Halit Sylejmani – Maliqit, “Onomastika e Busavatës” (2008); si dhe autorecensionit për veprën e tij “Fjalor emrash “modernë” te shqiptarët sot” (2023).

Kontributeve të tij në këtë fushë i prin vlerësimi shterues për librin e dialektologut, sociolinguistit, standardologut, kulturologut, onomasticientit e leksikologut të shquar Profesor Gjovalin Shkurtajt, “Onomastikë dhe etnolinguistikë” (2015). Ligjëruesi që disa dekada me radhë ka njohur fondin e trashëgimisë së gjuhës shqipe me theks të veçantë leksikun dialektor të hapësirës shqiptare, duke përfshirë këtu edhe atë të arbëreshëve të Italisë, studiuesi i përkushtuar i teksteve të vjetra, me synim leksikun historik, si dhe studiuesi që ka bërë hulumtime pothuajse në çdo cep të hartës etnike, nuk është e rastit që një ditë të sjellë edhe një sintezë të jashtëzakonshme në fushë të onomastikës. Dhe, ta sjellë gati si asnjë tjetër: antroponiminë e patroniminë, mikrotoponiminë e ojkoniminë; antroponiminë e toponiminë e teksteve popullore dhe antroponiminë e toponiminë e teksteve letrare (shembulli i romanit të Rexhep Qosjes).

Mbështetur në këtë trashëgimi të ligjërimit popullor e të shkruar, e materiale shpirtërore, Profesor Kryeziu ka identifikuar gjetjet e Profesor Shkurtajt në strukturën fonetike e gramatikore të antroponimeve, emrat e vendeve dhe emrat e njerëzve, si trajta vijimësie, bigëzimi e ndikimi; ka dëshmuar për rëndësinë e onomastikës në historinë e popullit e të kulturës shqiptare; ka veçuar rëndësinë e përmbajtjes kuptimore dhe gramatikore të toponimisë shqiptare, si një prej aspekteve që dëshmojnë homogjenitetin shekullor të saj; natyrën historike, gjeografike, etno-kulturore dhe shpirtërore të etnonimisë shqiptare: Albania / Shqipëria, arbën / arbër – shqiptar; Gegëria, Toskëria, duke e parë këtë edhe brenda hapësirës arbëreshe; trajtat popullore dhe zyrtare të antroponimisë dhe patronimisë shqiptare; prirjet sociolinguistike të emrave të farefisnisë; emrat e kafshëve në nomenklaturën e onomastikës shqiptare etj.

Në vazhdim të vëllimit janë botuar dy analiza për të mos thënë më saktë përsiatje mbi dy veprat tona: “Demitizimi dhe standardizimi i onomastikës së Kosovës” (2006), si dhe “Onomastikë dhe identitet” (2012). E para është një përmbledhje kryekëput për punën e bërë nga Këshilli për standardizimin e Onomastikës së Kosovës gjatë viteve 1999-2006, ndërsa e dyta një përmbledhje artikujsh shkencorë të lexuar ndër konferenca shkencore. Në vëllimin e parë janë botuar artikuj me karakter shkencorë, kulturorë, analitikë e pse jo, edhe politikë, për kohën. Ata janë artikuj të një përpjekjeje të një grupi studiuesish profesionistë të kësaj fushe, për të sendërtuar idealet e brezit të shekullit XX: që në tokat etnike shqiptare, në gjuhën shqipe të flasin jo vetëm qytetarët e saj, po edhe institucionet politike, shkencore e arsimore, jo vetëm emrat e njerëzve po edhe emrat e vendeve. Nëse synimet e disa prej tyre qenë realizuar në fillim të shekullit XX, në gjysmën e saj të dytë pati filluar të realizohet edhe synimi i dytë: albanizimi i antroponimeve në Shqipëri e pak më vonë (në vitet e ’70-ta) edhe në Kosovë. Koha është që shqip të flasin edhe emrat e vendeve në Kosovë e Maqedoni dhe koha është, por jo gjithnjë politikanët dhe intelektualët, ndryshe nga luftëtarët, ditën të gjenden në betejën e tyre profesionale. Në rrethet shkencore ashtu sikur në qarqet politike nuk munguan nostalgjikët, e kjo do të thotë, nuk munguan studiuesit, të cilët toponiminë e sidomos ojkoniminë e shihnin vetëm si shenjë gjuhësore, po jo edhe sociolinguistike e kulturore. Studiuesit si ata nuk ishin të informuar me parimet ndërkombëtare të përdorimit të tyre, si dhe përvojën e shteteve me demokraci planetare.

Në këto rrethana Komisioni shtetëror, komisionet komunale si dhe individët që i përkrahen ata me fjalën dhe mendimin shkencor e kulturor, nuk arritën ta kryejnë misionin e tyre, në radhë të parë, për të vendosur emrat e ri për qytetet me emra tipik të administratës serbe të shekullit XX, si: Gllogovc (Besianë), Podujevë (Besianë) etj., ose emrat e vendbanimeve të emërtuara me Mitin e Kosovës, të cilat nxitën disa luftëra dhe u bënë sinonim i krimit serb në Kosovë: Kaliçan (Istog), Serbovec (Zveçan), Milloshevë, Llazarevë e Obiliq (Obiliq), Devet Jugoviq e Orlloviq (Prishtinë), Gjeneral Jankoviq (Hani i Elezit) etj. Vështirë të besohet që studiuesit, intelektualët dhe shtetëbërësit në Kosovë, pas luftës, kishin detyrë më të rëndësishme se sa pastrimin e Kosovës nga referencat mitike, politike e ideologjike serbe. E kanë bërë këtë kolegët e tyre në Lindje e në Perëndim, në Rusi e në Amerikë. Është në natyrën e të gjithë popujve dhe të të gjitha shoqërive që të identifikojnë kohën e tyre me veshjen dhe ushqimin, jetën dhe kulturën, prandaj edhe me antroponiminë e toponiminë. Për fat të keq brezi ynë në këtë rast nuk e dha provimin.

Në veprën e parë ashtu si edhe në vëllimin e dytë kemi edhe tekste të cilat e tejkalojnë natyrën e kërkimit për gjendjen e sotme në fushë të studimit të onomastikës, duke e parë atë edhe në kontekst historik dhe etimologjik, në kontekstin ballkanik dhe në kontekstin krahasues, në raportet e shkruara dhe ato dokumentare; për konceptet shkencore të Profesor Çabejt dhe bashkëkohësit e tij, për etnoniminë shqiptare e ojkoniminë e saj në botimet enciklopedike etj.

Tri vlerësimet për tri veprat e Profesor Rexhep Doçit, Qemal Muratit dhe Halit Sylejmani – Maliqit, sikur përplotësojnë njëra tjetrën. E para, vepër shkencore monografike për krahinën etnografike të Drenicës, e dyta një fjalor i përzgjedhur për mikrotoponiminë dhe sidomos ojkoniminë e Maqedonisë dhe e treta një vepër modeste për mikrotoponiminë e fshatit Busavatë të Kamenicës, sikur janë përzgjedhur për të dëshmuar për rëndësinë e metodologjisë së kërkimit shkencor në këtë fushë. Vepra e Profesor Rexhep Doçit është një vepër e modelit të kërkimit gjatë gjithë shekullit XX në Kosovë (metoda e kërkimit historikografik e shkollës së Jovan Cvijiçit) dhe model i pothuajse të gjitha botimeve të kësaj natyre, të cilat në studimet e magjistraturës dhe doktoratës i kanë udhëhequr mentorët Prof. dr. Idriz Ajeti dhe Prof. dr. Latif Mulaku; vepra e Qemal Muratit është një kërkim tjetër i bërë në një hapësirë etnike shqiptare, asaj të Maqedonisë së Veirut, dhe e treta, vepra e Halit Sylejmani – Maliqit, punë modeste, por shumë e përkushtuar e një mësuesi shembullor në një vendbanim ku e ka bërë një jetë të tërë.

Duke e mbyllur vlerësimin për veprën e Prof. Rexhep Doçit, Profesor Bahtijar Kryeziu konstaton: “vepra (mono¬grafike) “Onomastika e Drenicës” ofron një lëndë shumë të pasur e autentike dhe, si e tillë, përveç dobisë që mund t`i sjellë gjuhësisë e shkencave të tjera si një mbështetje e mirë për hulumtime të mëtejshme, mund të ndihmojë edhe për hartimin e një fjalori onomastik të Kosovës ose të trevave mbarëshqiptare”. Le të thuhet se një konstatim si ky vlen edhe për veprën e Halit Sylejmani – Maliqit në njërën anë dhe Fjalorthin e Qemal Muratit. E para i jep modelin e sintezës, ndërsa e treta modelin e përkushtimit. Kërkimi i Sylejmanit dhe serioziteti i Doçit, me Fjalorthin e Muratit do ta bënin një pasuri të madhe të popullit shqiptar, jo vetëm në kontekstin gjuhësor po edhe etnik e kulturor, material e shpirtëror, historik e sedentar në Maqedoni.

Ky vëllim tekstesh të zgjedhura recensionale, hyrëse e parathënëse, për disa vepra të botuara gjatë më shumë se një dekade, përmbyllet me një autorecension për veprën e tij Fjalor emrash “modernë” te shqiptarët sot, (2023). Dhe është mirë që e ka bërë këtë. Vepra e tij e fundit sjell një kërkim dhe sintezë të re në studimet shqiptare. Në këtë kohë mungese të politikave gjuhësore, kulturore dhe madje politike për të krijuar një korpus emrash në nomenklaturën e sistemit etnik të shqiptarëve, reagimi përkatësisht hulumtimi i Profesor Bahtijar Kryeziut në sistemin e emërtimit të fëmijëve shqiptarë gjatë dy dekadave të fundit, paraqet një kontribut të rëndësishëm edhe për studimet gjuhësore shqiptare. “Fjalor emrash “modernë” te shqiptarët sot” (2023), është vepër e shqetësimeve të tij dhe e shqetësimeve intelektuale e kombëtare sot, vepër e vërejtjeve për kujdesin që do të duhej ta kemi për antroponiminë e shekullit XXI dhe vepër e vërejtjeve për moskujdesin që kemi gjatë emërtimit të fëmijëve; vepër e gjyshit pasionant dhe specialistit të fushës që kujdeset jo vetëm për emrat e nipave dhe të mbesave të tij, po për të gjithë nipat dhe mbesat e botës shqiptare. Universi intelektual dhe përgatitja shkencore tij këtu bashkohen në një projekt dhe me një qëllim të vetëm. Në plan të parë ato funksionojnë si analiza komplementare, ndërsa në plan të fundit si sinteza dhe mesazhe për bashkëkohësit. Si e tillë, kjo vepër, si rrallë vepra të tjera të kësaj natyre, përplotëson kërkesat shkencore dhe porosinë bashkëkohore qytetare.

Pasfjala

Pa dashur që këtij vëllimi t’i japim vlerat e ndonjë sinteze a monografie të caktuar, mund të themi se përmbledhja e Profesor Bahtijar Kryeziut “Vepra përfaqësuese në fushën e leksikografisë dhe onomastikës”, sjellë një korpus të pasur tekstesh për bibliografinë shkencore të tij dhe për dijen kërkimore në jetën tonë shkencore. Ajo është përzgjedhje veprash dhe përzgjedhje tekstesh në interes të lexuesit akademik dhe lexuesit të specializuar. Ajo na shërben për të përzgjedhur tekstet e caktuara për lexim po edhe për të kuptuar peshën e tyre në jetën shkencore. Le ta përmbyllim edhe fjalën tonë se shumë herë pesha e vlerësimeve të tij është përcaktuar edhe nga pesha e vlerave të veprave të cilat i ka bërë objekt studimi.

Prishtinë, nëntor 2023

(Prof. dr. Begzad Baliu, PARATHËNIE e librit të Prof. dr. Bahtijar Kryeziut, Vepra përfaqësuese në fushën e leksikografisë dhe onomastikës, Prishtinë, 2023, f. 276)