Archives for May 2024

ASPEKTE TË MARRËDHËNIEVE NDËRFETARE NË TREVËN E ELBASANIT

May 2, 2024 by s p

Prof.dr. Roland Gjini

Universiteti “A. Xhuvani”, Elbasan/

Ka kohë që shqiptarët, cilësohen si tolerantë ndaj besime të ndryshme fetare, apo akoma më tej, ata bashkëjetojnë bukur mirë mes tyre, pavarësisht nga lloji i besimit. Vlerësime të tilla i ndeshim që herët, por në kohët aktuale, kur në rajone të ndryshme të botës po shtohen konfliktet me bazë fetare, qëndrimi i shqiptarëve ndaj besimtarëve të feve të ndryshme merr rëndësi të veçantë. Toleranca dhe bashkejetesa e shqiptarëve të besimeve të ndryshme është vlerësuar në kohët e tanishme edhe nga drejtues të lartë të feve, sic është rasti i Papa Gjon Pali II, në vizitën në Shqipëri të prillit 1993 dhe papa Franceskut, në vizitën e shtatorit 2014, të cilët theksuan se harmonia fetare shqiptare shërben si një shembull për të gjithë opinionin fetar botëror.

Në mënyrë të veçantë, ndër shqiptarët, për tolerancë e bashkëjetesë fetare janë shquar e shquhen banorët e Elbasanit dhe të trevave përreth. Pa rënë në pozitat e determinizmit gjeografik, është fakt që Elbasani dhe trevat e tij ndodhen në mesin e Shqipërisë, atje ku kryqëzohen arteriet kryesore të rrugëve nga perëndimi në lindje e nga veriu në jug, e bashkë me to edhe kulturat, idetë e besimet e të gjithë shqiptarëve. Ky pozicion i mesëm gjeografik përkon edhe me natyrën dhe karakterin e elbasanasve. Nuk ka përfaqësues të çdo besimi apo feje, ashtu si edhe pjesëtarë të etnive dhe komuniteteve të ndryshme etnokulturore, të ndodhur prezent në Shqipëri, që të mos jenë vendosur gjatë rrjedhës së kohës në Elbasan. Në Elbasan jetojnë shqiptarë vendës, kosovarë, çamë, shqiptarë të Veriut, shqiptarë të Jugut, minoritarë grekë, gollobordas, pakica bullgare, pakica malazeze, vllahë, egjiptianë, romë. Ndërsa për nga besimi fetar në këtë qytet e trevat përreth kemi muslimanë synitë, muslimanë bektashinj, të krishterë ortodoksë, të krishterë katolikë, besimtarë protestantë, por edhe të besimeve e feve të tjera, të konvertuar viteve të fundit. Këtu ata gjetën një terren e ambient të përshtatshëm të banorëve vendas, mbi të gjitha butësinë, mikpritjen dhe bashkëjetesën pa probleme, madje të ngrohtë e bashkëpunuese. Pra, në Elbasan e trevat përreth gjenden besimtarë apo banorë të përkatësisë fetare pothuaj të të gjitha feve që gjenden në Shqipëri e më gjerë. Në rrjedhën e historisë, të paktën nga fillimet e Rilindjes Kombëtare (shek XIX) e këtej, në marrëdhëniet mes feve të ndryshme në këtë qytet e trevat përreth spikaten këto karakteristika:

1. Tolerancë fetare

Toleranca fetare jo vetëm e Elbasanit, por e të gjithë shqiptarëve, është një ndër cilësitë që është theksuar që herët dhe që ka hapur shumë diskutime në gjirin e studiuesve të ndryshëm, sa i takon shkaqeve të kësaj dukurie. Disa e gjykojnë si pasojë e mungesës së ndërgjegjes fetare te shumica e shqiptarëve, madje te ky grup ka të tillë që thonë se shumica e shqiptarëve janë ateistë, ka të tjerë e që gjykojnë tolerancën fetare si dukuri që shfaqet rëndom te popujve të Ballkanit. Si do që të jenë interpretimet, fakti është fakt: Shqiptarët dallojnë mbi të gjithë për tolerancën fetare. Këtë fakt e pranon madje edhe historiani austriak, Oliver Shmid, i cili nuk dallohet për simpati të madhe ndaj shqiptarëve, që shkruan se mendimtarët e Rilindjes Kombëtare Shqiptare arritën të zbatonin me sukses idenë e një kombi që ngrihet mbi fetë. (O. Schmitt, Shqiptarët, Tiranë 2012)Dukshëm, siç theksuam edhe me lart, kjo tolerancë shfaqet edhe në Elbasan dhe në trevat përreth. Këtu nuk ka patur e nuk ka asnjë rast të konflikteve apo të luftërave mbi baza fetare, përkundrazi është respektuar besimi i tjetrit edhe kur ai është ndryshe. Po kështu, në këtë vend, nuk ka as edhe një rast të dhunimit, djegies apo shkatërrimit të godinave të kultit nga besimtarë të feve të tjera. Përkundrazi, ka raste që besimtarë të një feje ruajtën me fanatizëm objektet e kultit të fesë tjetër, sidomos pas vitit 1967, kur regjimi i asaj kohe ndaloi besimet dhe shkatërroi mjaft objekte fetare. Kështu, në fshatin Dragot të Dumresë ishin besimtarët muslimanë që ruajtën kishën e vjetër që ndodhej në këtë fshat, apo në lagjen Kala besimtarët myslimanë ruajtën kishën e Shën Marisë si dhe ata të krishterë Xhaminë Mbret.

Elbasanasit kanë qenë të kujdesshëm edhe në drejtim të respektimit të riteve fetare të besimeve të tjera. Një fakt, të moshuarit tregojnë se që dekada më parë, në ditët e Ramazanit, të krishterët zejtarë, që drekonin në dyqanet apo zejet e tyre, bënin kujdes që të mos hanin në sy të ndonjë besimtari mysliman, meqenëse ai ishte në agjerim.

Treguesi më sinjifikativ i tolerancës fetare te banorët e trevës është shfaqja e kriptokristianizmit te banorët e krishterë. Fillesat e veta kriptokristianizmi, në kuptimin e laramanisë, i ka në zonën e Shpatit që në kohën e hershme të pushtimit osman, madje sipas Han-it (George fon Hahn, 1811-1869), edhe më tej, i cili thotë se shpatarakët u bënë kriptokristianë që nga kohëra që s’mbahen mend (Elbasani enciklopedi, Elbasan 2003). Rreth mesit të shekullit XIX, çështja e regjistrimit zyrtar të përkatësisë fetare u bë më e mprehtë, sidomos pas vitit 1846, kur në trevat shqiptare Porta e Lartë po zbatonte ligjin e detyrimit ushtarak. Në këto kushte, shpatarakët filluan në masë të praktikonin kriptokristianizmin, domethënë rregjistroheshin si myslimanë në administratën turke ndërsa, në fakt, në jetën e përditshme, praktikonin ritet ortodokse. Këtë e pohon edhe studiuesja Edit Durham kur shkruan se në Shpat, “… për të qenë në rregull me çështjen e fesë, çdo njeri mbante dy emra. Kur e pyeste një mysliman ai përgjigjej se quhej Sulejman, kur e pyeste një i krishterë ai përgjigjej se quhej Kostandin. Kur u kërkohej të paguanin taksën, të cilën të krishterët e jepnin në vend të shërbimit ushtarak, banorët e këtyre zonave nuk pranonin ta jepnin, duke thënë se ishin myslimanë dhe … nga ana tjetër, kur thirreshin për shërbim ushtarak, ata kundërshtonin duke thënë se ishin të krishterë.” (Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera, Tiranë 1991) Arsyet e dukurisë së kriptokristianizmit janë të shumta, por më kryesoren do të veçonim atë që përcakton studiuesi italian Roberto Moroco dela Roka, i cili thotë se në territoret nën kontrollin osman Islami pranohej për shkak të përfitimeve që vinin prej tij, ose për konformizëm, në një shoqëri ku shtohej mbizotërimi mysliman, por fshehurazi mbeteshin të krishterë (Roberto Moroco dela Roka, Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920-1944, Tiranë 1994).

Dëshmi tjetër e tolerancës mes besimtarëve elbasanas është edhe fakti interesant, që mjaf besimtarë të krishterë kanë vizituar vendet e shenjta të besimit mysliman, Mekën apo Jerusalemin, që herët, më tepër se një shekull më parë. Kjo dëshmohet nga prania, në këtë qytet, e mbiemrave të tillë si Haxhimihali, Haxhimima, Haxhijorgji, Haxhinikolla, Haxhillazi, Haxhistasi etj.

Dekadat e fundit, pavarësisht nga rrethanat dhe arësyet, si në tërë Shqipërinë, në Elbasan e trevat përreth, vihen re raste të shumta të konvertimit të mjaft besimtarëve e jo besimtarëve të dikurshëm nga një fe apo përkatësi fetare, në tjetrën, fakt ky që dëshmon jo vetëm për mungesën e fanatizmit fetar, por përkundrazi, për tolerancë të dukshme fetare.

2. Bashkëjetesë dhe harmoni fetare

Bashkejetesa e feve dhe harmonia mes besimtarëve të besimeve të ndryshme është cilësia më e spikatur e banorëve të Elbasanit. Jo vetëm sot, por edhe vite, dekada e shekuj më parë, nuk ka patur kufizime apo paragjykime për vendin ku do të ndërtojmë shtëpinë apo ku do të banojmë. Në pjesën më të madhe nëpër lagjet e Elbasanit, madje edhe në disa fshatra, fqinjët janë të besimeve të ndryshme. Më tej akoma, jo vetëm në lagjen Kala, por edhe në lagje të tjera, si edhe në disa fshatra, xhamitë, kishat e teqetë gjenden pranë njëra tjetrës.

Gjatë një interviste, një banor i moshuar nga Shpati, tregonte se nuk kishte familje të krishterë të kësaj zone që të mos kishte lidhur miqësi me një familje muslimane të qytetit të Elbasanit. (Intervistë e vitit 1991 me S.Q.) Është i njohur tashmë fakti që gjatë ditëve të festave fetare si bajram, pashkë, dita e Novruzit, etj. besimtarët e krishterë bënin vizita te ata myslimanë apo bektashianë dhe anasjelltas. Po kështu, është i njohur edhe fakti tjetër, që jo vetëm në Elbasan, por edhe në fshatra, ka me dhjetëra e qindra martesa mes besimeve të ndryshme, dukuri kjo e shfaqur shumë vite më parë, ndërsa sot është intensifikuar.

Bashkëjetesa e feve në Shqipëri, ashtu si toleranca, është bërë objekt diskutimi mes studiuesve të ndryshëm. Që nga Rilindja Kombëtare, kur fjalët lapidar të Pashko Vasës, apo Vaso Pashës, se “feja e shqiptarit është shqiptaria”, në këto diskutime janë përfshirë edhe studiues të huaj. Kështu, njeri prej tyre, italiani Roberto M. dela Roka, shpjegon se thelbi i nacionalizmit del në dritë si identitet parësor i çdo shqiptari, pavarësisht nga besimi fetar (Roberto Moroco dela Roka, Kombësia dhe feja në Shqipëri 1920-1944, Tiranë 1994).

3. Bashkëpunim mes besimtarëve të feve të ndryshme

Populli dhe patriotët e Elbasanit dhe të trevave përreth kanë gjetur gjuhën e bashkëpunimit mes tyre për çështje të rëndësishme të përparimit, të lirisë e pavarësisë së vendit, pavarësisht nga besimi fetar që ata i përkisnin. Në ngjarjet e mëdha historike të trevës, përreth vitit 1912, shohim të rreshtuar krah për krah muslimanë, bektashianë e të krishterë në lëvizjet e armatosuara kundër osmanëve, në përhapjen e shkollave dhe të arsimit shqip, në pjesëmarren në klube patriotike, etj. Në 25 nëntor 1912, ditën e shpalljes së pavarësisë në Elbasan, firmëtarët i përkasin gjithashtu besimeve të ndryshme, të pranishme në këtë trevë. Kështu, nga 35 firmëtarë të këtij akti, 25 ishin muslimanë dhe 10 të krishterë, raport ky që përputhej pak a shumë edhe me raportin aktual mes popullsisë muslimane me atë kristiane në Elbasan.

Më tej, kërkesën e shpatarakëve për shkollën shqipe dhe kishën unite e kanë nënshkruar jo vetëm besimtarë ortodoksë, por edhe mjaft krerë të njohur të lëvizjes patriotike dhe intelektualë me përkatësi fetare myslimane apo bektashiane, si Dervish Bej Biçaku, Ismail bej Vërlaci, Aqif Pashë Elbasani, etj. Prej këtej del përfundimi që elbasanasit, ashtu si gjithë shqiptarët, gjatë Rilindjes e më pas, çështjen e pavarësisë fesë dhe të shkëputjes së saj nga qendra jashtë vendit, të cilat e përdorin atë për qëllime antishqiptare, e kanë parë si të pandashme nga çështja e pavarësië kombtare. Madje, patriotët elbasanas, pavarësisht nga përkatësia fetare, gjykonin se pavarësia e feve i shërben edhe pavarësisë kombëtare. Prandaj, në vitet ’20-të e ’30-të të shekullit të kaluar besimtarët e feve të ndryshme mbështetën bashkarisht përpjekjet për pavarësitë e feve dhe për t’u shkëputur nga qendrat përkatëse jashtë vendit. Në mënyrë të veçantë përmendim rastin e figurave të njohura myslimane apo bektashiane që i dolën në krah At Germanos, në luftën e tij për kishën unite, apo më pas mbështetja që iu bë nga figura të njohura muslimane përpjekjeve të Atë Visarion Xhuvanit për autoqefalinë e kishës ortodokse.

Po kështu, në vitet në vazhdim, si p.sh. gjatë Luftës Antifashiste, forca të gjitha fronteve e organizatave, rreshtoheshin përkrah njeri tjetrit pavarësisht nga dallimi fetar. Është i njohur slogani i këtyre viteve: të bashkohemi pa dallim krahine, ideje apo feje. Në kushtet e sotme të demokracisë bashkëjetesa dhe bashkëpunimi ndër fetar është rritur në një shkallë më të lartë, aq sa lë përshtypje të mirë edhe në opinionin ndërkombëtar.

Hajdutët e kombit

May 2, 2024 by s p

Nga Mimoza Dajçi/

Përtej ekranit televiziv, por edhe sipas ekspertëve të kriminalistikës shikojmë se çdo ditë nëpër dyert e SPAK-ut në Kryeqytet “parakalojnë” si në parradë – horror qeveritarë, ish qeveritarë, politikanë dhe ish politikanë. Së fundmi janë kontrolluar nga SPAK edhe banesat e dy personazheve të ekranit, ku i janë sekuestruar telefona dhe pajisje të tjera komunikimi.

Jo vetëm disa politikanë të lartë janë nën hetim për transaksionet dhe pasuritë që ata zotërojnë, por aktualisht është duke u zhvilluar një kontroll i madh edhe në banesat e disa bashkëpunëtorëve ose “zarave” te tyre. Sipas ekspertit Karamuço: Janë njerëz të ekranit që dyshohet se janë të lidhur me politikanë shumë të lartë të vendit dhe mendohet që mund të jenë bërë bashkëpunëtorë për pastrimin e produkteve të veprave penale.

Është për të ardhur keq, por kësaj tymnaje i ështe bashkuar edhe një grua e moshuar e cila po hetohet si latifondistja më e madhe e rrethinave të Tiranës mbas Toptanësve, por e viteve të fundit që ka toka pafund deri në Rinas. E cila akuzohet për pastrim të produkteve të veprës penale edhe transaksione në emrin e saj.

Pas kontrelleve nëpër banesat e tyre drejtues e punonjës të SPAK qenkan llahtarisur nga gjërat që po ju vijnë nga burime të ndryshme, nga institucionet shqiptare, lidhur me pasuritë se si janë ngurtësuar, transferuar dhe pastaj janë munduar të fshihen gjurmët.

Hajdutët e kombit nuk paskan të mbaruar, popullli nuk ngop barkun me bukë, pensionistët nuk shtyjnë dot as muajin, nuk kanë as para për të blerë medikamente për shëndetin. Llafet nga financat shqiptare thonë se ekonomia nuk ka ecur mirë përgjatë dekadës së fundit dhe ritmet e rritjes kanë qenë të ngadalta. Për sa kohë kjo nuk ndryshon, nuk ka alternativë tjetër se nga mund të gjenden paratë, jo vetëm për rritje pensionesh, por as për të paguar pensionistët që pritet të shtohen tani së shpejti.

Nga Shqipëria janë larguar jo vetëm të rinj por edhe pensionistë, apo mosha mesatare që pleqëria i gjeti në emigracion. Sot ata kërkojnë të kthehen në atdhe. Me pensionet që do të marin s’do mund të paguajnë dot as qeratë e lartë të apartamenteve ku mund të jetojnë, qindra prej tyre banesat që kishin i humbën nëpër fajdet e skemat piramidale. Ndëkohë në Shqipëri hajdutllëku ka plasur hapur. Vetë qeveritarët e ligjëvënësit bëjnë kërdinë duke vjedhur xhepat e shtetit e të popullit. Kriminaliteti, vrasjet edhe tek pensionistët janë shtuar, si dhe emrat e politikanëve që merren me pastrimin e produkteve të veprave penale.

Lamtumirë Ali Lajçi, luftëtar i UÇK-së

May 2, 2024 by s p

Nga Kozeta Zylo/

Me hidhërim e morëm lajmin e ikjes së parakohshme të veprimtarit të çështjes kombëtare Ali Lajçi.

Kemi pasur nderin dhe fatin ta intervistojmë për TV Alba Life z.Ali Lajci, ish deputetin e Kosovës, luftëtarin e UÇK-së dhe ish i burgosur politik nen regjimin e kriminelit boteror, hitlerin, sllobodan milloshevic.

Shoqata “Rugova” me anëtaret përkatës dhe bashkatdhetarë nga të gjithë trevat shqiptare u mblodhën, më 14 nëntor, 2014, për të festuar 6 vjetorin e krijimit të saj si dhe për datën më të shenjtë të Kombit shqiptar, Ditën e Flamurit. Ne restorantin “Maestro” shoqata “Rugova” me kryetar z. Adem Murici kishte përgatitur sallën e mipkpritjes si për ditë feste, kuq e zi. Në krye të sallës qëndronin hijerëndë Flamuri Kombëtar, Flamuri i shtetit të Kosovës dhe Flamuri Amerikan.

Shoqata Rugova e vlerësoi me çmimin e mirënjohjes!

Z.Lajçi është njeriu që vuajti shumë nëpër burgjet serbe që Kosova ta gëzojë lirinë që ka sot. Ai është simboli i rezistencës dhe një ndër organizatorët kryesorë të demonstratave të vitit 1981, ish deputet i Republikës së Kosovës, ish kryetar i Komunës së Pejës dhe aktivist i palodhur i çështjes kombëtare.

Z.Ali Lajçi per TV “Alba Life” përshëndeti të gjithë të pranishmit, falënderoi shoqatën “Rugova” për ftesën dhe tha se ndihej shumë i emocionuar që ndodhej midis tyre në këtë festë të bukur dhe në Ditën e Flamurit. Nuk ka më bukur vazhdoi z.Lajçi midis të tjerash, që ju ruani me fanatizëm Gjuhën Shqipe, traditat dhe kulturën e mrekullueshme shqiptare. Ne duhet t’i jemi mirënjohës Amerikës për mundësitë e mëdha që i ka krijuar komuniteteve të ndryshme, si dhe kontributin e jashtëzakonshëm që dha për Pavarësinë e Kosovës, që siç thoshte Ibrahim Rugova ne duhet të kemi marrëdhënie me gjithë komunitetin ndërkombëtar, por më të ngushta me Amerikën për atë çfarë ka bërë për Kombin shqiptar.

Ngushëllime familjes!

Ngushëllime Kosovës!

Lamtumirë Ali Lajçi!

Vepra juaj do të kujtohet përjetësisht!

Kozeta dhe Qemal Zylo

1 maj, 2024

Staten Island, New York

PËRSE MASAKRA E TIVARIT MBAHET ENDE E FSHEHUR ?

May 2, 2024 by s p

Uran Butka/

Masakra e Tivarit, apo më gjerë, tragjedia e Tivarit, mars-prill 1945, është një nga plojat më të mëdha, më të përgjakshme dhe më të pabesa shtetërore, realizuar ndaj shqiptarëve, që mbahet ende e fshehur, që të mos zbardhet e vërteta dhe të mos dalin përgjegjësitë dhe përgjegjësit e këtij genocidi mbarështetëror ballkanik .

Masakra e Tivarit u projektua dhe u realizua nga shteti komunist jugosllav për spastrimin etnik të shqiptareve te Kosovës e te viseve të tjera shqiptare, zbrazjen nga forcat e gjalla të rezistencës kombëtare shqiptare.

Në këtë krim ndërshtetëror është implikuar edhe shteti komunist i Shqipërisë, që ka bashkëpunuar politikisht dhe ushtarakisht me shtetin komunist jugosllav.

Në radhë të parë është detyrë e shtetit të sotëm shqiptar, veçanërisht e institucioneve shkencore e studimore, që ta ndriçojnë dhe drejtpeshojnë këtë masakër, jo vetëm për të zbuluar të vërtetën, por edhe sepse akti i parë i kësaj tragjedie, ku u masakruan dhe u vranë me mijëra shqiptarë të pafajshëm, u luajt brenda territorit të Shqipërisë.

Platforma politike dhe ushtarake e këtij veprimi antishqiptar, ishte projekti famëkeq i Çubriloviçit i marsit 1937 dhe i nëntorit 1944: “Dy janë mënyrat për spastrimin etnik të shqiptarëve nga trojet e tyre: t’i zhdukim ose t’i shpërngulim qysh në kohën e luftës”. Kjo ishte vetëm njëra anë e medaljes. Ana tjetër ishte kolonizimi i trojeve shqiptare të zbrazura, me kolonë serbë, malazezë e maqedonas nëpërmjet ushtrisë dhe këshillave nacionalçlirimtare.

Këto projekte kriminale antishqiptare, u bënë program dhe veprim konkret i PKJ dhe i Lëvizjes NÇJ. Në fillim të nëntorit 1944, komandave të Ushtrisë NÇJ iu dha, nga ana e organeve më të larta partiake dhe ushtarake të Serbisë, direktiva që të “vrisnin së paku 50% të banorëve shqiptarë “

Ky genocid shpërfaqej hapur në formën e vrasjeve masive të shqiptarëve të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare nga forcat e Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë, të OZN-ës dhe nga detashmentet çetniko-drazhiste, si edhe të shpërnguljes masive të shqiptarëve nga trojet e tyre.

Këtë luftë kundër shqiptarëve, PKJ e propagandonte si luftë kundër “reaksionit shqiptaro-madh”, kundër “bashkëpunëtorëve” të nazifashizmit etj. Kosova u konsiderua dhe u trajtua si reaksionare, kundërrevolucionare, irredentiste, që duhej nënështruar dhe tjetërsuar etnikisht.

Por, në kushtet e Luftës së Dytë dhe menjëherë pas saj, ky nënshtrim e spastrim i plotë etnik, ishte tepër i vështirë për udhëheqjen politike dhe ushtarake të Jugosllavisë, sepse populli i Kosovës dhe i viseve të tjera shqiptare ishte i gjithë më këmbë, i ndërgjegjësuar dhe i armatosur për të mbrojtur qenien shqiptare dhe kufijtë kombëtarë. Titos dhe udhëheqësisë jugosllave nuk u interesonte edhe një luftë tjetër në Kosovë, për ripushtimin e dhunshëm të saj, pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore. Këtë gjë mund ta arrinin më lehtë e më tinëzisht, me ndihmën e propagandës dhe të armëve të Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Shqipërisë.

Këtë bashkëveprim ndërmjet Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë dhe Ushtrisë nacionalçlirimtare te Shqipërisë e kërkonte qysh në muajin mars 1944, komandanti i Korpusit II Sulmues të Jugosllavisë, gjeneral-leitnant Peko Dapçeviç.

Titoja, në cilësinë e komandantit të përgjithshëm të Ushtrisë NÇJ, i kërkonte E. Hoxhës kalimin e formacioneve të UNÇ të Shqipërisë në Kosovë e Jugosllavi, për të luftuar kundër “pushtuesve dhe reaksionit”. Kjo kërkesë e Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë NÇ Jugosllave u formulua në fund të muajit maj, u përsërit në korrik e gusht të vitit 1944. Misioni Ushtarak Jugosllav në Shqipëri prej shtatë ushtarakësh, me në krye kolonelin V. Stoiniç, i bashkërendonte veprimet e të dyja palëve. Kjo kërkesë u ribë edhe më 26 gusht 1944 nga Shtabi i UNÇJ për Kosovën e Rrafshin e Dukagjinit, firmosur nga komandanti i këtij shtabi, Fadil Hoxha dhe komisari Boshko Çakiç.

Pala shqiptare u tregua e gatshme. Më 12 shtator 1944 komandanti i përgjithshëm i UNÇSH, E. Hoxha, i dha urdhër Korparmatës I të përgatiste dhe të niste menjëherë dy brigada për në Kosovë.

Po në këtë datë, mentari i E. Hoxhës, Miladin Popoviç, i shkruante Liri Gegës, e plotfuqishme e KQ të PKSH për Korpusin I:

“Lajmëro Pavlen (Pavle Joviçeviç, shën.im UB) se dy brigadat shqiptare së shpejti do të marrin drejtim për Kosovë. Vetëm të mos dekonspirohet!”

Dërgimi i brigadave partizane të Shqipërisë në Kosovë u mbajt në konspirativitet edhe për britanikët, ndonëse ata ishin aleatë dhe ndihmonin Luftën Nacionalçlirimtare në Shqipëri dhe Jugosllavi. Enver Hoxha porosiste Dali Ndreun, komandantin e Korparmatës I:

“Të mos i tregohet Inglizëve objektivi i brigadave V dhe III, që do të shkojnë në Kosovë”

Në Kosovë ishin krijuar dhe vepronin organizata e të fuqishme politike dhe ushtarake kombëtariste si Balli Kombëtar, Lëvizja Irredentiste, Lidhja e Dytë e Prizrenit e më pas “Besa Kombëtare” dhe Organizata Nacional-Demokratike Shqiptare ( ONDSH ), që kishin me vete thuajse gjithë popullin shqiptar të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare.

Në këto kushte, Titoja thirri brigadat dhe divizionet e Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Shqipërisë “për të luftuar kundër armikut dhe reaksionit”, por i përdori kryesisht në luftën kundër “reaksionit shqiptar”.

Për të kuptuar më qartësisht, pse u thirrën Brigada III dhe V e Shqipërisë dhe sesi ato vepruan nën urdhrat e ushtrisë jugosllave për të shtypur rezistencën kombëtare të popullit shqptar dhe spastrimin etnik të Kosoves, po japim një fragment nga URDHER-VEPRIMI të shtabit operativ për Kosovë e Metohi të Armatës V të Jugosllavisë për këto brigada:

“Brigada V e Shqipërisë do të bajëspastrimin në terrenin që përfshin sektorin prej Prilluzhjes dhe shkon në veri drejt rrugës së Ferovisë për Mitrovicë deri te katundi Svinjare, në Bratonjiq e deri te Klina e Epërme. Prej andej në Ludeviq, Hamidije, Gllavishin etj. Brigada III e Shqipnis do të spastrojë rajonin qi përfshin prej Klinës së Epërme deri në Rudnik. Prej këtej shkon bregit të Drinit deri në Klinë. Manej ndërmjet kodrës 638 e 612 m. Për me dalë në Ludeviq, Skënderaj e deri në Klinën e Epërme”

Në këtë dokument jepen edhe udhëzimet konkrete nga shtabi operativ jugosllav për veprimet ushtarake të këtyre brigadave: “Të gjitha forcat reaksionare që do të takoni, të rrethohen dhe të shpartallohen me çdo kusht…Të çarmatosen njerëzit e dyshimtë dhe ata që nuk duan të mobilizohen me dëshirë, të digjen shtëpitë e tradhtarëve që rezistojnë dhe bëjnë fortesë… Të sekuestroni mallin e kriminelëve të arratisur. T’u theksohet katundeve që përshkoni se ai katund që bëhet strehë i gjaktorëve, do të dënohet..”

Siç shihet nga ky dokument, ishte fjala për spastrimin etnik tӕ trevave shqiptare, gjë që e realizoi me shumë zell komandanti i Brigadës V Shefqet Peçi.

E. Hoxha e dinte mirë pse thirreshin brigadat nacionalçlirimtare të Shqipërisë në Kosovë, ndaj si një vasal i bindur dhe i ndërgjegjshëm për çka bënte, urdhëronte brigadat e Divizionit I : “ Të asgjësohen pa mëshirë nacionalistët dhe reaksionarët shqiptarë brenda dhe jashtë kufijve pa treguar as më të voglën tolerancë.”

Në muajin nëntor 1944, u angazhuan në këtë luftë edhe Divizioni V, që përfshiu Brigadat III, V me komandant Rahman Perllakun dhe komisar Ramiy Alinë dhe XXV, dhe Divizioni VI (brigadat VI, VII, VIII dhe XXII), pasi u kthyen nga Sanxhaku e Bosnja, ku luftuan kundër gjermanëve. Por Tito i ktheu në Kosovë, për të bashkërenduar me ushtrinë Jugosllave veprimet nënshtrimin, spastrimin etnik dhe aneksimin e Kosovës e të trevave shqiptare.

Më 8 shkurt 1945, u shpall me urdhër të komandantit suprem të UNÇ të Jugosllavisë, J.B.Tito, pushteti ushtarak .

Divizionet V dhe VI të Shqipërisë u vunë nën vartësinë e Armatës V të Ushtrisë NÇ Jugosllave. Në URDHËRVEPRIMIN e Armatës V të Jugosllavisë .përfshiheshin edhe divizionet e Shqipërisë, që morën pjesë për shtypjen e rezistencës kosovare dhe forcimin e pushtetit jugosllav.

Shtabi Suprem i UNÇ Jugosllave me urdhër sekret nr.57, datë 9 mars 1945, urdhëronte:

“Me urdhër të Shtabit të Përgjithshëm të Armatës Jugosllave, Divizioni V dhe VI i UNÇ të Shqipërisë do të vendosen në hapësirat Novi Pazar- Mitrovicë e Kosovës-Vushtri. Detyrë e këtyre forcave është, që me të arritur në zonën e lartpërmendur, të realizojnë organizimin dhe rregullimin e njësive të tyre dhe spastrimin e territorit nga bandat reaksionare”.

Ndihmesën më të madhe për rekrutimin e shqiptarëve, por edhe për dorëzimin e qindra dezertorëve, që iknin nga ushtria jugosllave dhe dorëzoheshin në mirëbesim tek brigadat e batalionet e Divizioneve V dhe VI të Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Shqipërisë, e dhanë komandat e këtyre divizioneve e brigadave të ushtrisë shqiptare, që ishin nën urdhrat e Komandës së Përgjithshme Jugosllave. Siç është zbuluar tanimë nga dokumentet arkivorë, Divizionet V dhe VI të Shqipërisë ndodheshin në Kosovë përgjatë muajve mars dhe prill të vitit 1945, kur u bë mobilizimi i dhunshëm i popullsisë shqiptare në Kosovë e trevat e tjera shqiptare dhe kur u nisën tri kolonat (eshalonet) me rekrutët shqiptarë për në Tivar më 24-27 mars 1945 dhe tri kolonat e tjera më 19-24 prill 1945. Bashkëpunimi i ngushtë dhe implikimi i divizioneve dhe brigadave të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë për mobilizimin e rekrutëve shqiptarë dhe dorëzimin e tyre tek ushtria jugosllave, është i dokumentuar.

Kemi në dorë radiogramet e shtabit të Divizionit V dhe VI dërguar Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë gjatë muajve mars-prill 1945 e në vazhdim si edhe listat emërore të të arratisurve dhe vullnetarëve shqiptarë të Kosovës, që dorëzoheshin nga shtabet e diviz. V dhe VI te ushtria jugosllave. Këto lista i dërgoheshin edhe UNÇSH.

Ja edhe përgjigjja e Enver Hoxhës:

“T’arratisurit e dorëzuar në Divizionin tuaj, dërgojani Divizionit 52 të Serbisë”(radiogram)

Si rezultat i këtij bashkëveprimi të ndërvarur ushtarak, vullnetarët dhe të mobilizuarit shqiptarë të Kosovës, që bashkoheshin me brigadat dhe divizionet e ushtrisë shqiptare, duke besuar kështu se do të gjenin shpëtim për Kosovën dhe për vete, përfundonin si robër lufte te ushtria jugosllave, me të cilët komanda e ushtrisë jugosllave mbushte kolonat ushtarake, që i dërgonte në Srem apo në Tivar për të zbrazur Kosovën.

Grumbullimi dhe përpunimi i rekruteve nga gjite trevat e Kosovës u bë në Prizren….

Për shoqërimin e tyre ishin caktuar disa batalione të Divizionit të 46-të dhe një batalion i Brigadës 27-të të Serbisë, si edhe një grup prej 50 ushtarakësh nga Armata IV, mandej nga Brigada X malazeze, tregonte sesa rëndësi i kishin kushtuar autoritetet jugosllave këtij marshimi, që duhet të përfundonte në një kasaphanë, ku do të merrnin pjesë pritësit dhe vetë shoqëruesit.

Të dhënat burimore ushtarake jugosllave, tregojnë se u mobilizuan dhe u dërguan për në frontin e Adriatikut, ishin 13.323 rekrutë shqiptarë. Qeveria shqiptare, së pari, lejoi që kolonat e ushtrisë jugosllave të hynin e të kalonin nëpër territorin e Shqipërisë, jashtë çdo kontrolli dhe të vepronin si t’ua donte interesi.

“Shkaktare e masakrës së parapërgatitur të Tivarit, është edhe udhëheqja partiake dhe shtetërore e Shqipërisë, me në krye Enver Hoxhën. Ajo lejoi që shqiptarët e mobilizuar, pa asnjë armë në dorë, të kalojnë nëpër territorin shqiptar, nëpër rrugën e vdekjes, të quajtur “Golgota e madhe Shqiptare”- konstatonte historiani Zekeria Cana.

Nga raporti i shtabit të Kolonës IV të Armatës së Jugosllavisë, datë 8 prill 1945 lexojmë:

“Eshaloni shkoi mirë deri në Kukës. Në afërsi të Kukësit ndodhi një incident, kur njëri nga grupi i kolonës gjuajti një bombë mbi rojën tonë. Me ç’rast u shkaktua rrëmujë dhe, në këtë rrëmujë, arriti të arratisej një grup prej 10 vetësh. Kështu, duke ikur, hasi në patrullën e ushtrisë shqiptare, e cila i ndaloi dhe iu bëri thirrje që të dorëzohen. Ndaj kësaj thirrjeje, ata nuk u përgjigjën, por vazhduan të iknin. Ushtarët shqiptarë hapën zjarr mbi ta dhe vranë në vend dy persona, dy të tjerë i plagosën, të cilët më vonë edhe ata vdiqën.

Siç shihet qartësisht nga ky dokument, asgjësimi i rekrutëve shqiptarë të Kosovës, që u arratisën kur hynë në territorin e Shqipërisë , u krye nga brigadat e Mbrojtjes së Popullit të Shqipërisë (të Sigurimit të shtetit), që E.Hoxha i kishte krijuar 7 brigada dhe dy divizione speciale me urdhër te tij pa asnjë bazë ligjore për të mbrojtut pushtetin e tij dhe jo te popullit.

Këto brigada e divizione , kapnin dhe arrestonin shqiptarët e Kosovës, që arratiseshin nga kolonat dhe ia dorëzonin ushtrisë jugosllave që shoqëronte eshalonët për në Tivar.

Në një dokument të Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë lexojmë:

“Me mijëra kosovarë të pafajshëm janë pushkatuar në masë, ilegalisht dhe pa gjyq, nga organet e UDB-ë . Në këto masakra të pashembullta ndaj popullsisë së Kosovës, ka marrë pjesë Koci Xoxe, në fillim të vitit 1945, kur në cilësinë si ministër i Brendshëm i Shqipërisë, ai autorizoi oficerët e UDB-së që të pushkatonin ilegalisht dhe pa gjyq , në tokën shqiptare, më tepër se 1000 kosovarë të pafajshëm”

Koci Xoxe ishte drejtor i Drejtorisë së Brigadave të Mbrojtjes së Popullit që përndiqte dhe dorëzonte te ushtria jugollave të arratisurit shqiptarë nga kolonat me rekrutë të Kosovës, ndërsa Haxhi Lleshi ishte ministër i Brendshëm, i cili lejoi te futeshin në teritorin e Shqipërisë kontigjentet e ushtrisë Jugosllave, që shoqëronin me armë e vrisnin rekrutët shqiptarët.

Këtë masakër brenda kufijve të Shqipërisë, e konfirmon edhe prokurori i përgjithshëm ushtarak, Bedri Spahiu: “Xhelatët e Rankoviçit, që janë shquar për krimet e tyre alla-fashiste kundër popullit të thjeshtë të Kosovës, i kanë vazhduar këto masakra kundra tyre nëpërmjet rrugës prej kufirit tonë në Kukës e deri në Ulqin, duke vrarë me qindra prej tyre. Ishte kjo një rrugë e përgjakshme e fshatarëve të thjeshtë kosovarë brenda dhe jashtë tokës sonë deri në Ulqin”

Natyrisht, ky është akti më antikombëtar dhe më i turpshëm i qeverisë komuniste shqiptare, jo vetëm në atë kohë kur u krye kjo masakër, por edhe për gjysmë shekulli, kur u hesht plotësisht për shkak të bashkëfajësisë.

Këtë na e dëshmon edhe deklarata e Zoi Themelit, shef i Mbrojtjes së Popullit të krahinës III (Shkodër), i cili pranon se rekrutët e mobilizuar kosovarë , jugosllavët “i vrisnin në masë rrugës, në Shqipëri, pa pasur faj”, se rekrutët shqiptarë që iknin nga kolonat për të shpëtuar kokën dhe u dorëzoheshin organeve të shtetit shqiptar, u ktheheshin, nga organet shtetit shqiptar, komandove jugosllave, prej të cilëve ata gjenin vdekjen. Zoi Themeli, gjithashtu, pohon se dorëzimi i rekrutëve kosovarë tek autoritetet jugosllave, bëhej me urdhër të krerëve më të lartë të shtetit shqiptar, pa marrë parasysh faktin se rekrutët ishin shqiptarë dhe nuk kishin bërë asnjë faj. Qeveritarët e Shqipërisë, jo vetëm që nuk bënë asgjë për të mbrojtur dhe siguruar jetën e tyre, jo vetëm që nuk protestuan për keqtrajtimin dhe vrasjet masive të shqiptarëve brenda kufijve të shtetit shqiptar, por i dorëzuan te jugosllavët edhe ata bashkëkombas që përpiqeshin të iknin nga kolonat e vdekjes.

Po tragjedia më e madhe ndodhi me kolonan e dytë, pjesë e së cilës ishte edhe rekruti Azem Hajdini – Xani, i cili përjetoi tmerret e Masakrës së Tivarit, por rastësisht shpëtoi nga vdekja dhe dëshmoi për këtë tragjedi kombëtare.

“Kur hymë në territorin e Shqipërisë, u gëzuam pa masë, – parashtron Azem Hajdini – duke menduar se tash e tutje do të jemi nën përcjelljen e ushtarëve të shtetit tonë, Shqipërisë dhe se nuk do të përjetonim mizoritë, siç i kishim përjetuar vazhdimisht në Kosovë nga serbët, malazezët dhe maqedonasit. Shumë shpejt, pra, u bindëm se as këtu nuk kishte vend për gëzim, sepse skenari i parapërgatitur vazhdonte të realizohej me përpikmëri dhe ngase gjatë rrugës nëpër territorin e Shqipërisë, përcjellësit i shtonin torturat e vrasjet ndaj nesh. Ata nuk na konsideronin më si bashkëluftëtarë të tyre, madje as si robër të luftës… Neve nuk na konsideronin as si kope bagëtish.”

Sipas të dhënave të arkivave jugosllave, në Fushë Arrëz u vranë 126 rekrutë shqiptarë në gjendje agonie. Kur ishin në gjumë. Masakër dinake, jonjerëzore, në kundërshtim me çdo moral, fe dhe ligj.

“Kur kaluam Pukën, i nxorrën nga kolona tre të rinj shqiptarë, të veshur me rroba kombëtare dhe i pushkatuan para syve të kolonës si edhe para një skuadre ushtarësh të Shqipërisë. Dhe, për çudi, deri sa ne qanim me dënesje, ushtarët e skuadrës së Shqipërisë e përcollën pushkatimin e tyre me duartrokitje!”

Në Gomsiqe ranë në kanionin e thellë dhe gjetën vdekjen 36 rekrutë dhe 14 u plagosën.

E njëjta gjë ndodhi edhe në Vaun e Dejës, në lumin Drin dhe në lumin Buna dhe në Shkodër, gjetën vdekjen qindra rekrutë shqiptarë dhe u lënduan një numër i madh të plagosurish.

Në mesditën e datës 31 marsit 1945 në qytetin e vogël të Tivarit, ku ishte ngritur kurthi, sipas një plani të parapërgatitur për asgjësimin e gjithë rekrutëve shqiptarë.

Masakrën ishte ngarkuar ta kryente Brigada X malazeze, pikërisht në Tivar, qytet shqiptar, që përfshihej në Malin e Zi.

Kasaphana nisi në hyrje të Tivarit të Ri, mandej arriti pikun e saj në oborrin dhe në mjediset e ndërtesës së Monopolit të Duhanit. Sipas përllogaritjeve rezulton se vetëm në Tivar u vranë 1560 shqiptarë nga kolona e dytë.

Ata rekrutë shqiptarë që shpëtuan gjallë nga masakra në Tivar, u asgjësuan rrugës për në “Frontin e Perëndimit”, si në Trogil ku u mbyten me dhjetra prej tyre, nga që anija e ngarkuar përplot u ça më dydh dhe deti u mbush me plisa (qeleshe) të bardha. Po ashtu edhe në Dubrovnik gjetën vdekjen 250-300 vetë në një ish-magazinë helmesh, ku u mbyllën nga autoritetet ushtarake të Malit të Zi.

Edhe nga Kolonat e tjera me rekrutë shqiptarë të mobilizuar kryesisht në viset shqiptare të Gostivarit, Tetovës, Kumanovës, Kërçovës dhe Shkupit, gjatë marshimit nëpër Shqipëri, të njëjtin fat patën.

Luftëtari i Brigades IV, mandej ushtarak i lartë i ushtrisë Jugosllave në Shkup, Bajram Gola, i cili u mor me kurajo me studimin dhe denoncimin e masakres së Tivarit, sjell fakte dhe dëshmi nga kjo plojë e përgjakshme: “Përgjatë rrugës Prizren, Kukës,Shkodër, Ulqin Tivar do të mbesin gjurmët e përgjakshme të gjakut. Të lodhur e të raskapitur nga udha e gjatë, të urritur, të djegur e të përvëluar nga etja, për shkak se nuk ilinin as të pinin ujë as t’i kryenin nevojat fiziologjike. Pasi arritën në Tivar i vendosën në mes të detit dhe mitrolozave të Brigadës X malazeze rekrutët shqiptarë, që i kishin përcjellë nënat shqiptare të luftonin për çlirimin e Jugosllavisë”

Nëse përpiqemi të konkludojmë për numrin e të vrarëve në këtë tragjedi të përmasave ballkanike, sipas dokumenteve jugosllave të Arkivit Historik të Beogradit dhe arkivave të Kosovës e të Shqipërisë dhe dëshmive të asaj kohe, rezulton shuma prej 3447-4000 shqiptarësh të vrarë, të mbytur, të helmuar e të zhdukur në tragjedinë e quajtur të Tivarit.

Abdyl Frashëri, ideolog dhe protagonist i Rilindjes Kombëtare

May 2, 2024 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Abdyl Frashëri hyri si protagonist politik në skenën e historisë së Shqipërisë në pranverën e vitit 1877, sapo u duk se vorbulla e Krizës Lindore po i turrej me tërë peshën e saj shkatërrimtare ardheut të vet të robëruar. U tërhoq prej saj jashtë vullnetit të vet, në pranverën e vtit 1881, kur me shtypjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, autoritetet osmane e mbajtën të burgosur, pastaj të internuar dhe më vonë të izoluar, derisa mbylli sytë më 1892.

Abdyl Frashëri lindi më 29 gusht 1839 në fshatin Frashër, kryeqendër e krahinë së Dangëllisë, në rrethin e Përmetit. Ai u rrit nën kujdesin e prindërve të tij shqiptarë, të cilët i edukuan fëmijët e tyre të shumtë, gjashtë djem dhe dy vajza, me dashurinë për atdheun, për lirinë, për punën, për gjuhën, për shkollën. I ardhur nga një familje bektashiane, Abdyli e kaloi fëmijërinë e tij në fshatin e tij të lindjes, ku, si vëllezërit e tij më të vegjël, u shkollua pjesërisht nga Baba Alushi në teqen bektashiane, ndoshta ndoqi edhe mejtepin atje Sipas shënimit enciklopedik të vëllait të tij Samiut mbi Abdylin, ky sapo i mbushi katërmbëdhjetë vjeç (1853), së bashku me të atin mori pjesë në fushatat ushtarake në kufirin osmano-grek. Së bashku me familjen e vet, ai e kaloi pjesën e parë të jetës, derisa u bë 18 vjeç, në fshatin e lindjes, midis bashkfshatarëve gjithashtu shqiptarë, nga të cilët disa gëzonin privilegje dhe pasuri, disa vuanin nga shtypja dhe skamja, disa krenoheshin me të kaluarën feudale, disa përpiqeshin të hynin në rrugën e qytetërimit. Mosha e rinisë së tij përkoi me bubullimat e kryengritjeve antitanzimatiste që ushtuan në katër anët e atdheut dhe me përhapjen në Shqipëri të ideve të reja patriotike, demokratike, iluministe, me të cilat po hidhte hapat e saj të parë Rilindja Kombëtare Shqiptare.

Nuk ka dyshim se të tre këta faktorë të marrë bashkërisht – vatra e shëndoshë familjare, mjedisi jetsor i fshatit dhe ngjarjet tronditëse bashkëkohore – ndikuan në formimin moral, kulturor dhe politik të Abdyl Frashërit. Ai rridhte nga një familje bejlerësh që në atë kohe qëndronin në një pozitë të mirë financiare pasi që kishin pozitë të mirë në hierarkinë ekonomike të Perandorisë Osmane. Pas vdekjës së babait të tij në vitin 1859, ai u kthye nga Janina ku kishte shkuar në moshën 18 vjecare për të studiuar ne gjimnazin Zosimea. Pas dy vitesh vdiq edhe nëna e tij Emine Minahori. Pas kësaj ngjarjeje në familjen Frashëri ai u largua nga Shqipëria për tu zhvendosur në Janinë, ku pati mundësi të studionte dhe mësontë nga mësuesi i tij, myderriz Hasan Tahsini, i cili i mësoi gjuhën arabe, persiane, greke dhe frenge. Abdyli po ashtu studioi edhe filozofinë, shkencën dhe matematikën. Familja Frashëri njihej për zotësinë e saj në luftë dhe për kontributin e pashoq në çështjen kombëtare. Është e veçantë në historiografinë botërore dhe shqiptare se si një familje mund ti jepte vendit tre heronjë të cilët luajtën rol mjaft të madh në edukimin, vetëdijësimin dhe çlirimin e popullatës shqiptare të okupuar nga Perandoria e Osmane.

Abdyli pati mundësinë si sipërmarrës të udhëtonte në rajon dhe të mësonte marrëdhëniet politike, kulturore dhe ekonomike në vendet e tjera gjatë aktiviteteve të tij në biznes. Sipas gazetës së përditshme të Stambollit Tercüman-ı Şark u emërua shef i Zyrës Doganore në Janinë. Si sipwrmarrws, hyri në parlament si deputet i Janninës me shpalljen e Monarkisë Kushtetuese në vitin 1876. Kur Abdyli u zgjodh deputet, në nëntor 1877, ai kishte qenë tashmë

aktiv në qarqet elitare shqiptare në Stamboll dhe Janinë, fillimisht si një sipërmarrës modern dhe më pas si një aktivist politik. Prof. Skënder Rizaj hyrjen e Abdyl Frashërit në politikë e sheh si shumë të nevojshme për kohën kur ndodhi “ Abdyl Frashëri hyri në skenën e historisë në vitet e Krizës Lindore atëherë kur atdheu kishte më tepër se kurdoherë nevojë për të”. Frashëri për shumë vite do ti shërbente popullit si arkitekt i historisë së tij të ardhme dhe do të shërbente si pikë referimi për cdo ndodhi të mëtejmë të popullit shqiptar, bashkë me Hasan Prishtinën, ai do të bëhej nja nga pishtarët e formimit të shtetit shqiptar që nisi së krijuari pikërisht në periudhën e veprimtarisë së tij.

Pas zgjedhjeve në Janinë, në nëntor 1877, Abdyl erdhi në Stamboll për të marrë pjesë në sesionin e dytë të Parlamentit qw filloi me 13 dhjetor 1877. Ndërsa ishte në Stamboll, ai mori pjesë në mbledhjen e themelimit të Komiteti Qendror për Mbrojtjen e tw Drejtave të Kombësisë Shqiptare, qw u mbajt nw dhjetor tw vitit 1877. Thuhet në historiografi se Abdyli dhe vëllai i tij më i vogël Samiu ishin ndër themeluesit e kësaj shoqërie. Populli e identifikon Frashërin si udhëheqës të Shqipërisë moderne që po krijohej, në fillet e karierës së tij ai u njoht si jo vetëm zyrtarë për punë të jashtme por edhe si aktivist i Lidhjës Shqiptare të Prizrenit, më vonë ai u bë udhërrëfyes i rrugës politike të shqiptarëve drejt shtetformimit.

Më 14 janar 1878, në mes të një krize ushtarake kërcënuese në kryeqytet, Abdyl Frashëri paraqiti një fjalim provokues në Parlament. Deputeti shqiptar nga Janina ngriti pyetjen: Pse ka munguar progresi kuptimplotë në “shtet dhe komb” (devlet ve millet). Ai kishte identifikuar tri arsye kryesore: “injoranca (cehalet), “despotizmi” (istibdad), dhe një burokraci e mbushur me zyrtarë, të cilëve u mungonte inteligjenca ose ishin të preokupuar me shpërdorimet me pushtetin. Sipas tij, shtetit dhe kombit i mungonte arsimi solid, rendi i drejtë dhe zyrtarët kompetentë. Sipas Gawrych, pjesa më e madhe e fjalimit të Abdyl Frashërit kishte të bënte me problemin e përçarjes në arsim. Sipas tij, nga shkollat shtetërore, vetëm shkollat ushtarake ishin cilësore; në shumicën e fshatrave mungonin shkolla fillore për djem dhe asnjë shkollë për vajza nuk ekzistonte fare në rajonet shqiptare. Më tej ai pyeti: “Si mund të civilizohemi me këtë injorancë !? Si mund të arrijmë përparim !?” Kjo pyetje në lidhje me shkollimin dukej infektive dhe delegatët sirianë e të tjerë filluan të ngrinin pika të ngjashme, për mungesën e arsimit në të gjithë Perandorinë gjatë javëve të ardhshme. Në mes të kritikave të tilla, që vazhduan deri me 14 shkurt 1878, Sulltani i shpërndau të dy dhomat e Parlamentit.

Duke parë që tokat shqiptare u copëtuan mes bullgarëve, serbëve, malazezëve dhe të krishterëve të tjerë në prag të luftës së viteve 1877-1878, Abdullah Hüsnü Fraşheri mbajti një mbledhje të fshehtë në Janinë në vitin 1877. Ai deklaroi se nëse tokat shqiptare nuk do të mbroheshin nga osmanët, do të krijohej një administratë autonome shqiptare dhe do të mbrohej nga shqiptarët. Krahas programit pro autonomisë në këtë memorandum, dërguar Sulltanit ai kërkoi bashkimin e vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm, hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe kufizimin e shërbimit ushtarak brenda territorit të kësaj krahine.

Abdyl Frashwri zhvilloi bisedime me autoritetet greke. Palën shqiptare e përfaqsoi vetëm ai, mbasi Mehmet Ali Vrioni u pengua nga një mbledhje që kishte organizuar valiu. Përfaqsuesi grek, Mavromati kishte marrë me vete edhe Kosta Aravantinonë. Abdyli hodhi idenë e fillimit të një kryengritjeje të përbashkët greko-shqiptare, por donin t’i bënin shqiptarët nënshtetas grekë, gjw qw u kundwrshtua, pasi Abdyli ishte i vendosur që shqiptarët të krijonin administratën e tyre në tokat e tyre.

Përfshirja e Abdylit në lëvizjen e rezistencës kundër zbatimit i vendimeve të Traktatit të San Stefanit u ekspozua fillimisht përmes botimit të disa artikujve në osmanisht dhe gazeta të tjera, duke reflektuar kundërshtimin kundër aneksimit të territoreve në fjalë nga Perandoria Osmane. Ai diskutoi zhvillimet e fundit në vilajetet “shqiptare” dhe mbrojti të drejtat e shqiptarëve në letrën e tij (memorandum) të botuar në Stamboll e përditshme Basiret më 21 prill 1878, dy muaj pas mbylljes së parlamentit, ku nënshkroi si “Përfaqësues i Janinës Abdyl.” Ai arrin në përfundimin se askush, pra as Perandoria Osmane nuk kishte të drejtë t’i ndalonte shqiptarët të mbronin territoret e tyre. Ai botoi shtatë artikuj në gazetën periodike në gjuhën franceze “Messager de Vienne” qw dilte në Vjenë, duke mbrojtur çështjen shqiptare. Në të njëjtën periudhë ai botoi një artikull në gazetën “Kleio” që dilte në gjuhën greke në Trieste. Në një artikull të botuar në Gazetën Basiret më 21 prill 1878, tha në mënyrë të përmbledhur: “Kufiri i vërtetë i Shqipërisë fillon në veri, në Dalmaci, Mal të Zi, Bosnje, Serbi dhe Vronja, përfshin Köprülü, Prilep, Manastir dhe Castorya. Në jug, Kosturi shtrihet nga Kastoria në rajonin e Ambrakia, Deti Jon dhe Adriatik janë brenda këtyre kufijve dhe nuk ka zgjidhje tjetër veçse të krijojmë një Shqipëri të madhe të forte ku jetojnë dy milionë shqiptarë”. Pas nënshkrimit të Traktatit ruso-turk të Shën Stefanit që parashikonte ndarjen e trojeve shqiptare midis Serbissë, Malit të Zi e Bullgarisë, kur shtetet evropiane po përgatinin një copëtim të ri të tokave shqiptare në Kongresin që do të mbahej në Berlin, Abdyl Frashëri, nëpërmjet artikujve që botoi në shtypin e kohës, ngriti zërin e tij të protestës për të mbrojtur çështjen shqiptare. Në artikullin që botoi në gazetën e Stambollit «Basiret» në prill 1878, me titull « Letër nga Janina», ai dënoi si një akt të pa drejtë dhe antishqiptar traktatin ruso-turk të Shën-Stefanit që parashikonte copëtimin e viseve shqiptare. “Shqiptarë, – vinte në dukje Abdyli, – e konsiderojnë Traktatin e Shën Stefanit si një akt që është në kundërshtim të hapët me të drejtat e tyre kombëtare dhe nuk kanë për të pranuar kurrë që t’i jepet Malit të Zi, Serbisë dhe Bullgarisë as edhe një pëllëmbë tokë nga Shqipëria”.

Sipas historigrafisë turke, konstatojmë se pas Traktatit të Shën Stefanit dhe atij të Berlinit, Abdyl Frashëri bëhet prijësi ideor dhe kryesor i shqiptarëve, i cili menjëherë filloi t’ua shpjegonte rëndësinë e organizimit në një organizatë politike të gjithmbarshme shqiptare me qëllim të mbrojtjes së viseve të tyre, ]nismën për thirjen e kuvendit të përgjithshëm e mori Komiteti i Stambollit. Historiani Serb J.Haxhivasiljeviçi, i cili jep në punimin vet të vitit 1909 mjaft njftime të hollësishme rreth themelimit të Lidhjes Shqiptare, thotë se shqiptarët që punuan më aktivisht për mbledhjen e kuvendit të përgjithshëm apo të Kongresit Shqiptar, siç e quan ai, qenë partizanët e komitetit të Stambollit. Madje shton ai, puntorët më aktivë jo vetëm për thirjen e Kongresit të Prizrenit, por edhe për formimin e komteteve më energjikë të Lidhjes Shqiptare, qenë shqiptarët e Kosovës dhe të Toskërisë, «mbasi këta – thekson ai – pranuan që lidhja të formohej sipas programit të Abdyl Frashëri dhe të Komitetit të Stambollit.

Si një nga autorët kryesorë të platformës politike të Komitetit Qendror të Stambollit, të cilën Abdyl Frashëri e parashtroi publikisht edhe me anën e artikujve që botoi në disa organe të shtypit evropian gjatë pranverës së vitit 1878, ai mori pjesë aktivisht në themelimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Pas themelimit të Lidhjes, e cila e adoptoi këtë platformë, Abdyl Frashëri. u shqua si udhëheqës, organizator, diplomat dhe aktivist i saj. Veprimtarinë e tij kryesore e zhvilloi sidomos në viset e vilajetit të Janinës dhe të Kosovës. Nuk e shkëputi asnjëherë luftën për mbrojtjen e tërësisë tokësore të atdheut nga lufta për autonominë e Shqipërisë. Mori pjesë pothuajse në të gjitha kuvendet kryesore që u organizuan nga Këshilli i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare ose nga komitetet ndërkrahinore të saj. Kudo udhëhoqi krahun autonomist të lëvizjes. Në Kuvendin themelues të Lidhjes së Prizrenit u zgjodh kryetar i koinisionit të punëve të jashtme të saj. Ai përfaqësoi Toskërinë në Kuvendin e Parë të Dibrës (1 nëntor 1878), ku u miratua rezoluta me të cilën kërkohej zyrtarisht nga Porta e Lartë krijimi i vilajetit të bashkuar autonom të Shqipërisë. Ai qe organizatori kryesor i Kuvendit të Prevezës (janar 1879), i cili arriti ta pengonte lëshimin e Çamërisë në favor të Greqisë. Në pranverën e vitit 1879 kryesoi delegacionin e Lidhjes që vizitoi kryeqytetet e Fuqive të Mëdha për të mbrojtur nga afër tërësinë territoriale dhe të drejtat për autonomi të Shqipërisë. Abdyl Frashëri, ishte promotori i projektit që miratoi Kuvendi i Dytë i Frashërit për të formuar qeverinë e përkohshme. Ai udhëhoqi gjithashtu Kuvendin Kombëtar të Gjirokastrës që u shpreh për krijimin e shtetit autonom shqiptar me anën e lëvizjes së armatosur.

Abdyl Frashëri, e mbrojti programin e Gjirokastrës në Kuvendin e Dytë të Dibrës ku udhëhoqi si gjithnjë krahun radikal të lëvizjes. Edhe pse programi i autonomisë nuk u pranua nga përfaqësuesit e rrymës së moderuar, ai kaloi në Kosovë dhe aty së bashku me bashkëluftëtarët e vet kosovarë, vuri në jetë vendimet e Gjirokastrës. U bë anëtar i qeverisë së përkohshme që u formua në Prizren në fillim të vint 1881 dhe dha një kontribut të rëndësishëm né përgatitjet politike dhe ushtarake që u morën për mbrojtjen e autonomisë kundër ekspeditës ushtarake osmane.

Pas shtypjes së Lidhjes, më 2 maj 1881 mbërriti në Manastir i përcjellur prej një oficeri të xhandarmërisë dhe shtatë xhandarëve kalorës. Mbasi qe arrestuar duke shkuar nga Dibra në Elbasan tek Mahmud bej Biçakçiu. Prej aty iu dërgua Dervish Pashës në Prizren, i cili e burgosi në kalanë e qytetit ku qëndroi tre vjet që ia rrënoi shëndetin kryekëput. Më tej u internua së bashku me familjen e tij në Balliqeser e në Bandërma të Anadollit për afro dy vjet të tjera. Në fund u amnistua me ndërhyrjen e Gazi Osman Pashës, u kthye në Stamboll,ku dhe vdiq në vitin 1892. Trupi i tij, i cili u varros në varrezat në Merdivenköy-İçerenköy, dhe më 16 mars 1978 u rivarros në fshatin Frashër.

Foto: wikipedia.org