Archives for August 2024

ALEATI DHE FJALËT QË PESHOJNË

August 16, 2024 by s p

Nga PAOLO MIELI – “Corriere della Sera”, 12 gusht 2024 – Përktheu: Eugjen Merlika/

Ec e beso në Italinë si aleate. Kundrejt kalimit të kufirit ukrainas në territorin rus, Evropa me një deklaratë zyrtare ka gjykuar : “Ukraina ka të drejtë të sulmojë armikun kudo që ajo t’a quajë të nevojshme”. Shtetet e Bashkuar, nëpërmjet zëdhënësit të departamentit të shtetit, Matthew Miller, ka thënë pak a shumë të njëjtën gjë: “I takon Ukrainës të vendosë sa i takon kësaj mësyemje”. Edhe se nuk e ka nxitur të shtyhet shumë “përtej kufirit”. Italia është shkëputur haptas e është hera e parë që kjo ndodh që nga fillimi i luftës. Së pari ministri i ynë i Mbrojtjes Guido Crosetto ka theksuar se kurrë arma italiane nuk do të duhej të kishte shtënë edhe një plumb të vetëm përtej kufirit që ndan Ukrainën me Vendin pushtues. Deri këtu asgjë e re, mbetemi në dallimin tradicional hipokrit ndërmjet përdorimit “mbrojtës” e përdorimit “sulmues” të armëve të dhëna qëndresës ukrainase. Ndërmjet të tjerash dhuratat tona, nga sa dihet, nuk janë të tilla për t’u mbajtur në konsideratë për një mësymje të llojit t’asaj të kryer nga Zelenski në truallin rus. Aq është e vërtetë sa që Shtatmadhoria e Kievit, gjithnji simbas asaj që del, nuk ka parashikuar përdorimin.

Ministri mund të ndalohej këtu. Por, madje ka menduar të shtojë se “asnjë Vend nuk duhet të mësyjë një tjetër Vend”, duke vënë kështu në heshtje, në të njëjtin rrafsh “dy mësyemjet”, atë ruse dhe atë ukrainase. Ka shtuar pastaj se me qenë se, simbas mendimit të tij, “lufta do të bëhej akoma më e ashpër po të zhvendosej në territorin rus”, sulmi në drejtim të Kurskut “do të largojë gjithënjë e më tepër mundësinë e një armëpushimi”. Me fjalë të tjera, Ukraina nuk ka aspak të drejtë të sulmojë armikun (siç pohojnë SHBA dhe Evropa) “kudo që e quan të nevojshme”, por duhet të luftojë vetëm brënda kufijve të saj. Përndryshe ajo bëhet fajtore sepse ka ndaluar pritmërinë e paqës. Herën tjetër do të thuhet se Zelenski, për të mbajtur pushtetin, dëshëron t’a zgjasë luftën në përjetësi.

Ministri i Jashtëm Antonio Tajani me zë të përvajshëm u vu në rradhë me të. Matteo Salvini, siç ishte e parashikueshme u ngazëllua duke ripropozuar vënien në diskutim të gjithë politikës së dërgimit të armëve në Kiev. Një pjesë e vogël e Pd – Quartapelle, Guerini, Sensi – u alarmua për këtë ndryshim petku të ministrit. Me ironinë që nuk i mungon, kushtetuetari Michele Ainis e ka këshilluar Crosetton (tek Fakti i Përditshëm) të bëjë edhe një hap të mëtejshëm e t’i propozojë NATO-s dërgimin e F16 Rusisë së “mësyer” nga Ukraina, në funksion mbrojtës, kuptohet. E në respektimin e nenit 11 të Kushtetutës.

Në të gjithë këtë, Giorgia Meloni, ka lënë të nënkuptohet, ndërmjet shënimeve të zakonshme jo zyrtare, një murmurimë mos miratimi kundrejt ministrit. Por shënimet e Melonit janë jo zyrtare deri n’atë pikë sa të mos kuptohet se mendimi ndryshe i kryeministres dhe ministrit është apo jo një lojë palësh.

Në të vërtetë, për të dalë nga e gjithë kjo që mban një erë hipokrizie, duhet thënë se misioni i Zelenskit në tokën ruse duket sheshit se shëmbëllen me diçka më shumë se një kundërsulm për të goditur bazat nga nisen raketat vdekjeprurëse që godasin tregjet, centralet elektrike e spitalet ukrainase. Duket se priret më shumë në pushtimin e një zone (në brëndësi të së cilës ka një çentral bërthamor) që të mund të shkëmbehet pikërisht për të krijuar kushtet e një armëpushimi. Për shembull me atë të Zaporizhias, çentralit bërthamor me të cilin rusët ende këmbëngulin. E mundëshme por jo e sigurtë që ukrainasit të arrijnë në synimin, shumë të qartë për Putinin, veprimi i Kurskut – në ndryshim nga ajo që thotë Crosetto – mund t’a bëjë të mundur një traktativë paqeje. Prandaj Evropa dhe Shtetet e Bashkuar, edhe se parandjejnë rreziqet, nga çasti që nuk kanë harruar përfundimet e kundër mësymjes së verës së shkuar, nuk e kanë penguar.

Në këtë pikë duhet thënë, edhe këtu pa hipokrizi, që një dinjitar i lartë i Shtetit siç është ministri i Mbrojtjes do të duhej të kishte kujdes, kujdes të madh në përdorimin e foljeve e të fjalëve. Ka një ndryshim të madh ndërmjet atij që “mësyn” një Vend për t’a pushtuar ose, gjithsesi për të mbajtur një pjesë të mirë të tij për një kohë të pacaktuar) dhe atij që kalon kufirin për të goditur sheshet nga nisen raketat që, prej dy vite e gjysëm, shkaktojnë shkatërrime e vdekje. Apo – nëse është me gjasë e mundëshme hamëndja që kemi formuluar – për të pasur diçka për “të kthyer” në synimin për të mbajtur një pjesë të tokës së Ukrainës, që ende nuk është e pushtuar tërësisht nga armiku.

Të lihet të kuptohet se bëhet fjalë për dy “mësymje” të barabarta o, sidoqoftë, të gjykueshme me të njëjtin metër nuk është e ndershme. Për më tepër t’a bësh në këtë mënyrë, ndërsa Evropa, Britania e Madhe (dje me një deklaratë të vendosur të kryeministrit Keir Starmer) e Shtetet e Bashkuar marrin qëndrime krejtësisht të ndryshëm, është shprehje për të satën herë e provës se në çaste të vështira Italia nuk është një aleat i besueshëm.

Crosetto nuk është i pari, e druajmë, nuk do të jetë i fundmi për t’u tërhequr kur në horizont të duket vagëllimthi rreziku i humbjes. E do t’ishte një padrejtësi të ngarkohej mbi shpatullat e tij një gjykim kaq i ashpër mbi besueshmërinë e Vendit tonë. Por është po aq e vërtetë se në disa çaste si ky nga një hollësi e vogël shihet se nga çfarë stofe janë bërë klasat tona drejtuese. Fatkeqësisht, pothuaj se gjithmonë nga e njëjta.

“Corriere della Sera”, 12 gusht 2024 Përktheu Eugjen Merlika

NJË KONTRIBUET PËR PËRURIMIN E SHTËPISË MUZE TË HOTIT: DT. 16. GUSHT 2024

August 16, 2024 by s p

KISHA E FISI HOTIT PËR ZOT ATME E PËRPARIM

Shënime etno-gjeografike

Ne kontekstin etno-gjeografik Malësia e Madhe, si krahinë me një lidhje të brendshme natyrore, territoriale dhe shpirtërore e kombit shqiptar, shtrihet në skajin më verior të Alpeve Shqiptare. Si krahinë e veçantë etno-gjeografike, së bashku më Malësinë e Vogël, apo Malësia e Gjakovës, në shekujt XIII-XIV, përfshinte territorin e njësisë kishtare të Dioqezës së Pultit (Pullatum) antik.

Me daljen në skenën politike të principatës së Dukagjinasve në shek. XIV me qendër në Lezhë, dhe zgjerimin e saj në territoret përreth duke përfshirë Pukën e Mirditën dhe disa pjesë të Kosovës, Malësia – pra dioqeza e Pultit, tashme filloi të përmblidhej, në jug kufizohej nga dioqeza e Arbërit, veri lindje nga Arqidioqeza e Shkupit, përkatësisht dioqeza e Prizrenit dhe perëndim ajo e Shkodrës. Malësia, duke u tkurrur i kishte lëshuar vend, principatës së Dukagjinasve (Leknisë). Kështu, kjo ngjarje bëri që në shekujt XVI-XVII, Malësia si njësi etno-gjeografike, nga një territor shumë i gjerë, shndërrohej në një rajon mjaft të përmbledhur.

Sipas relatorëve të Selisë së Shenjtë, të cilët këtë krahinë në të shumtën e rasteve e regjistronin si dioqezë, Malësia si territor shtrihej, deri aty ku sot shtrihen 12 fiset apo Malet e Malësisë, në të dy shtetet: Shqipërisë dhe Malit të Zi. Dhe më konkretisht bëhet fjalë për: Hotin, Pipërrin, Vasojeviqët, Krasniqen, Kuçin, Kelmendin, Kastratin dal nga Drekalët, (Durham) Shkrelin, Grudën, Triepshin, Gashin dhe Bytyçin, si dhe për disa fise të tjera të moçme të cilat më parë qenë sllavizuar.

Më sllavizmin e fiseve Shkëmbor, në shek. XVII-XVIII: Pipërrit. Vasojviqëve, Kuçit, (ku mbeti shqiptare vetëm Koja e Kuqit), Drekaloviqëve dal nga Berisha, Bjelopavliqëve, (Palabardhesit), këto fise braktisen sistemin e lidhjeve fisnore dhe territoriale të Malësisë së Madhe, duke u shkrirë më fise malazeze.

Hoti dhe gjeneza e tij

Hoti,(Otti, Chioti, Coti, Octi), sipas studiuesit kroat, Milan Suffly, bënë pjesë në fiset më të vjetra në veri të Shqipërisë. Prejardhjen e tij, thotë, Sufflay, duhet kërkuar ndërmjet Plavës dhe Gucisë, në lumin Lim, qe në vitin 1330, me emrin Hotina Gora, apo Mali i Hotit (Kuj i Hotit). Edhe pse ka mendime të shumë studiuesve se Hoti, duhet të ketë prejardhjen nga fiset dalmate apo vendet e Hercegovinës si vende Ilire, kjo nuk bie ndesh me tezën e Sufflayt, për truallin vjetër të Hotit, nëse kemi parasysh se Hoti dal nga Lezer Keqi, apo i biri Gegë Lazri, të bij e të cilit përveç Hotit, mendohet të kenë prejardhjen, Pipërri, Vasojeviqët, Krasniqa (Nikaj,Mertur) Gruda, Trijepshi, Këto fise si territor shtriheshin deri në Plave e Guci. Me vonë mund të këtë pasur lëvizje dhe shkëmbin tokash ndërmjet vëllezërve të një gjaku. Por, që fisi është i kohës se mesjetës, shek. XIV, ketë mendim e ndaj të gjithë studiuesit dhe udhëpërshkruesit e kohës, si: Jeriçek, Sufflay, Durham, Cozzi, Valentini, etj.

Nga dokumentet e kohës, del se fisi Hotit, që motit ka luajtur një rol të rëndësishëm me pjesëmarrje, në beteja të përmasave ndërkombëtare. Ajo kodrinë e Hotit, pra banoret e saj në vitin 1416-1417, gjenden në shërbim të ushtrisë së Venedikut, kur disa hotën u rebeluan nga Ballshajtë për të gjetur strehim pranë Venetëve të Shkodrës. Në dokumentet Venecian në vitin 1416, figuron emri i prijësit Andrea Hoti, i cili s bashki me fisin e tij u benë aleat të vyeshëm të kësaj republike, në luftërat kundër Ballshajve, 1416-1418, çfarë si shpërblim morë Rranzat e Mbishkodrës, ku pak a shumë përputhet me territorin e tyre aktual, midis malit të Veleçikut dhe Liqenit të Shkodrës, thuhet ne dokumentet e kohës. Personi me i spikatur dhe patriot i Shqipërisë, në vitin 1434, veçohej kapedani (capitaneus montanee Ottorum) Junch Hoth.

Në kohen e Stefan Gojçinajt (Çernojeviqëve), Atë Giuseppe Valenti, shënon se në vitin 1474, Hoti shfaqet si malësi, ose thënë ndryshe si fis kompakt, duke kërkuar të bien në një ujdi të re me Venecianët për tokat shqiptare me rastin pushtimeve osmane. Madje në ketë kohë, pasi osmanet pushtuan Malësitë, Hoti kishte filluar të emigroj për herë të parë në krahinën e Sicilisë, pasi aty gjendet mbiemri Hot. Për këtë dukuri, mjerisht nuk kemi informacionet e mëtejshme.

Në dokumente del se Hoti si dhe fiset të tjera kanë pasur brenda tyre dhe familje anas, pra ardhura nga vende të tjera. Durham, duke u mbështetur në dëshmitë e të urtit Marash Ucit, dëshmon se Hoti kishte 12 shtëpi te tilla dhe se mund të martoheshin me paraardhësit e Gegë Lazrit.

Hoti – Bashkësi Fetare

Hotin në rrjedhat e historisë, duhet trajtuar si Fis – njerëz të një gjaku dhe Bashkësi Fetare – Famulli, banor të lidhur nga ana idealit shpirtërore rreth prijësit të tyre famullitarit cili ishte simboli i unitet të shtëpive dhe banoreve të një fisi. Prandaj, Etërit shpirtëror, shquhen si autoritete më të larta të ndergjegjës njerëzore. Kjo formulë, ka qenë e zbatueshme dhe e vlefshme për të gjitha fiset dhe famullit.

Shënimet për ekzistencën e Kishave si objekte fetare në kohën Romake, i gjejmë të konsulli austriak, Theodor Ippen, i cili dëshmon se vende të tilla në krahinën e Hotit, janë: Drume në vendin Vitoj, Krevenicë, Kushe, Vuksanlekaj etj. Një shënime të me vonshëm me interes, jep Ippen duke u shprehur se, në krahinën e Hotit në anën perëndimore të Spijës, në vendin Qafkishë nga e cila zbritet për në Tuz, gjenden rrënojat e vjetra të varrezave dhe nen gërmadha, ndodhej planimetria e një Kishe dhe një fragment 90 cm i gjatë, ku në një arkitra, është një mbishkrimi i cili lë të kuptohet se është i vitit 1500. Në bazë të shkrimit kuptohet se ka pas një murg dhe një Kishë-kapël.

Shumë studiues dhe relatorë evidentojnë se Hoti ka pasur dy qendra kishtare, Traboini dhe Rapsha. Sipas Nopcsës, biri i Gegës, Pjetri themeloi Traboinin dhe biri tjetër Gjoni, Laj dhe Ymni janë te paret e Rrapshës. Të paret e Gjonit veçanërisht jetonin në Brigje. Sipas gojëdhënës ndarja ka ndodhur para 12 brezave, dëshmon Nopcsa. Kurse, Vuksan- Lekaj është shkëputur nga Traboni rreth vitit 1788. Valentini, këtë ndarje e përcakton, të ketë ndodhur që në vitin 1520.

Shënime për ndarjen e Hotit në dy pjesë na i sjell edhe provinciali etërve françeskan, Lovro Mihaçeviq, në vitin 1908, i cili shprehet se Hoti i ndarë në dy famulli kishte objekte e tyre kishtare. Rapsha, kishte dokumentacioni kishtar që në vitin 1699, dhe përbehej nga 6 fshatra me 1.838 banor. Traboini i vendosur në rrëzën e malit Bukovik, si famulli figuronte që nga vitit 1648, e numëronte 9 fshatra me 1.276 banorë. Kurse, Famullia e Vuksan– Lekaj e përberë nga hotjanët e themeluar në vitin 1908, kishte 5 fshatra me 397 banorë. Megjithatë edhe pse i ndarë, nëpër tubime nder fisnore figuron një bajraktar i vetëm, ku Rapsha është konsideruar si kuvendi i gjithë fisit, në krye me Deli Metën apo me vonë me Çun Mulën.

Hoti në përballje me historinë

Fisi i Hoti i pari nder bajraqet e Malësisë, i nxitur nga nacionalizmi dhe forca e brendshme shpirtërore, gjatë pushtimeve osmane (1479-1912) të lidhur më besën e Zotit dhe të Kanunit, tregoj një forcë dhe diplomaci të pashembullt në luftërat çlirimtare, në ruajtjen e vetëdijes kombëtare dhe të fesë katolike në Shqipërinë e Veriut. Si i tillë bie në sy të relatorëve të Selisë se Shenjte, në beteja të zhvilluar për lirin e vendit nga pushtuesit osman, pas rrënjës se Shkodrës në vitin 1479, si qendër e rëndësishme katolicizmit shqiptar.

Pas organizimit të administratës si dhe vendosjes së sistemit feudal ushtarak të timarit, filloi edhe odiseja e Malësisë së Madhe dhe katolicizmit si forcë shpirtërore e tyre. Forcat ushtarake osmane, pasi kishin marr Shkodrën në vitin 1479, pikësynimin të tyre kishin për të nënshtruar Malësinë. Sipas njoftimit të Defterit të Sanxhakut të Shkodrës, të vitit 1485, fiset e Malësisë së Madhe: Hoti, Shkreli, Kastrati dhe Gruda etj., pas betejave të ashpra të zhvilluara kundër pushtuesve osman, në pjesën më të madhe qenë nënshtruar nga sunduesit, por ato asnjëherë nuk u pajtuan dhe nuk benë kompromise më pushtuesin gjakatar.

Burimet historike na tregojnë se Hoti, së bashku më fiset katolike të lartpërmendura, si dhe më Pipërrin, Kuçin, nga ditët e para bënë rezistencë aktive ndaj evazionit osman. Për këtë qëndrueshmëri të malësoreve dëshmon edhe relatori i Selisë së Shenjtë, kryeipeshkvi i Tivarit, Marin Bici (1608-1624) në relacionin e vitit 1610.Për një gjë e tillë mësohet edhe nga vizita e tij bërë tek papa Pali të V, më 11 dhjetor të vitit 1618, ku Bicci, ndër të tjera shkruan: se, “fiset e Malësisë së Madhe, si Kelmendi, Gruda, Hoti, Kastrati, Tuzi, Shkreli etj., janë vetëm të besimit katolik, përveç të gjysmës së Kuçit të cilët janë të besimit ortodoks dhe së malësorët jetojnë në bjeshkët e papërshtatshme, bëjnë rezistencë të madhe dhe asnjëherë nuk u janë nënshtruar turqve”.

Selia e Shenjtë, për ta mbajtur në mbikqyrje situaten, edhe pas Biccit, ka dërguar vazhdimisht vizitorët e vet në trevat shqiptare.

Sipas relacionit të Imzot Stefan Gasprit të vitit 1657, dërguar Selisë së Shenjtë, mbi viziten e bërë në Shqipëri, gjendja fetare në mesin e shek. XVII në Malësinë e Madhe, ishte si vijon: Malësia e Madhe si krahinë etno-gjeografike, i takonte, Dioçezës së Shkodrës, dhe përbehëj nga disa famulli, ku në krye të tyre ishte famullia e Hotit e cila sipas relatorit, kishte 130 shtëpi dhe 700 besimtarë dhe Kisha ishte kushtuar Shëna Prenës Martire.

Në shekullin e XVIII, për shkak të ekspansionizmit të sunduesit dhe përhapjes së fesë islame më anë të shpatës e nëpërmjet mjeteve të tjera shtrënguese, gjendja fetare në Malësinë e Madhe, kishte ndryshuar për të keq. Sipas, relacionit, vizitorit të Selisë së Shenjte, kryeipeshkëvit të Tivarit, Vinçens Zmajeviqit, shqyrtuar në Kongregatën për Ungjillëzim (Propaganda Fide) në vitin 1703/04, kishte filluar zbritja e numrit të besimtarëve të fesë katolike, të cilët kishin ngelur akoma në famullitë e Malësisë se Madhe. Hoti si fis i përberë nga dy famullit kishte: 141 shtëpi katolike më 1405 besimtarë dhe 5 shtëpi të islamizuara me 88 besimtarë. Në relacion bie në sy shënimi, ku islamizimi në famullit të tjera kishte marr hovë edhe me tepër se sa në famullin e Hotit.

Të dhenat për numrin e shtepive dhe banorëve në mbarim të shekullit XIX, duke mos evidentuar ndarjen fetare, jepen nga shumë autor të njohur, si: Wiet, 405, shtepi, Hecquard 450, Hahn 403, Pisko 400, Baldaci 500, etj., po keshtu edhe numrin e banorëve: Karaezav, 4000 banor, Hecquard, 1100, Hahn, 2500, Lippich 4180. Baldaci, 4500, etj,. Kurse, Nopcsa mendon se jane 4000 banor. Edhe keto shenim janë një tregues, se sa ndikues ka qenë Hoti edhe në qarqet nderkomebtare.

Islamizimi i Hotit

Perandoria osmane, meqenëse qe krijuar në baze të Sheriatit islamik, krahas oreksit pushtues, si synim kishte dhe përhapjen e besimit islam.

Më rastin e pushtimeve të trojeve shqiptare, Perandoria, solli me vete pos dhunës edhe besimin islam, duke ia imponuar shqiptarëve këtë besim të ri në forma të ndryshëm. Kjo gjë solli kundërshti të mëdha nga banorët vendas, duke e konsideruar pranimin e islamit si tradhti ndaj Zotit dhe kombit dhe vlerave biblike të trashëguara që në kohen Ilire. Preh këtij imponimi qe dhe fisi i Hotit, i cili i brez pas brezi, e ushtronte besimin e Kishës Katolike Romake.

Gjenezën e islamizimit në Hot, relatori dhe studiuesi Nopsca, e lidh më pasardhësin Ujkë Luca, i cili njihej si personi që ndihmoj ushtaret turq në vitin 1696, të mund kryengritësit shqiptarë në përpjekje për ta çliruar Ulqinin. Prandaj, thotë Nopcsa, Hotjanet të cilët çmoheshin në kohen e turqve si bajraku i parë i Malësisë se Madhe, si heronj të tyre kishin Ujk Lucën, i cili tek në vitet në vazhdim ishte islamizuar, duke përfituar privilegje të mëdha nga Pashai i Shkodrës. Ky islamizim sipas, Nopscës, nuk solli përçarje brenda fisit, sepse Ujkë Luca edhe pse ishte islamizuar e vazhdoi zakonin e çdo bajraktari qe festonin Shën Gjonin (Kryeprem) me 29 gusht, duke marr pjesë në meshë dhe duke shtruar gosti për miq.

Albanologu, Giussepe Valentini, duke shpjeguar se nga erdhi, qe bajraktari i Hotit të jetë i besimit mysliman, jep një variant të pranueshme. Ai, shprehet se disa familje hotjane të konvertuar me parë në myslimanë, (ndoshta nga koha e Ujkë Lucës) arritën në fillim të shekullit XIX, të fitojnë përfaqësimin e interesave të fisit Hoti pran Ibrahim Bushatliut, vezirit të Shkodrës, me titullin e Byllykbashit në personin e Hasan Agës. Valentin, është i mendimit se nga kjo familje besohet se rrjedh ajo e bajraktarit të sotëm të Hotit, Deli Meta e më vonë Çun Mula, qe janë mysliman në një bajrak katolik.

Gjithsesi, pavarësisht nga ndryshimi i feve, të gjitha familjet e Hotit konsiderohet të një gjaku, thekson Valeniti.

Në kohën kur po kryhej pozicionimi i popullit shqiptar, gjatë viteve 1878-1913, sipas burimeve austro-hungareze gjendja e islamizimit në Malsinë e Madhe, sipas përqindjeve ishte: Kelmendi në vitin 1901 të islamizuar 3-4 %, ; Gruda, në vitet 1900, islamizuar afro 60 %, ; Kastrati, 1878-1901, islamizuar, 14-20 %,22 ; Shkreli, viti 1904 islamizuar 16 %, ndersa, Hoti, pjesa e Traboinit në vitin 1901, kishte vetem 50 persona mysliman, kurse Rashpa, kishte 3%, të islamizuar. Kjo është një tregues, se islamizimi i bajraktarit të Hotit, me tëpër ka qenë një formalitet apo diplomaci, se sa një bindje fetare e tij.

Hoti në vitet në vazhdim

Në vitet kur përcaktohej fati i shqiptareve, si në Lidhjen e Prizrenit 1878, kryengritjet e Malësisë se Madhe, 1910-1912, Konferencën e Londrës 1913, Luftërave Ballkanike, etj., Hoti, shfaqej si pararendës në ruajtjen e identitetit kombëtarë e fetar. Ketë ide frymëzimi e merrte nga prijësit e tyre shpirtërorë të kohës, si dhe fatosat e tyre të pavdekshme të cilët me gjakun e tyre i shkruan faqet e historisë të popullit tonë.

Nëse e kujtojm ngritjen e flamurit kombetar më 6 prill 1911, në Bratil të De¬çiqit dhe përpjekjën e Dedë Gjon Lulit, për t’u plotësuar 12 kërkesat e “LIBRIT TË KUQ” të përpiluar më 10-23 qershor 1911, në Kuvendin e Gerçës, vertetojmë se kjo kryengritje, e paramenduar mirë, por e keqpërdorur nga mbretit i malazezëve krajl Nikolla, ishte në vazhdën e natyrëshme të betejave të parreshtura të mëparshme historike, për një Rilindje Kombëtare, e cila për malësorët kishte zënë fill, ndonëse fshehurazi, që nga dita kur këto male u robëruan përfundimisht (XVI) nga turqit e pa besë.

Rrolin e dorës së parë të çdo akcioni për t’u liruar nga robëria, gjithëherë e kishin klerikët e shkelqyer. Kështu, edhe këte akcion të paharruar të malësorëve, kur kisha katolike, nga turqit, pësonte një kalvar të vërtetë u bë ajo, promotori kryesor dhe frymëzuesi kryengritjeve, duke u dhënë zemër luftetarëve, që nga fillesa e saj, më 26 korrik 1910, kur Shefqet Durgut pasha erdhi në Shkodër dhe mori drejtimin kah Malësia, deri tek ngritja e flamurit në Vlorë me 28. nentor të vitit 1912.

Konferenca e Ambasadorëve e Londrës e vitit 1913, përfundimisht vulosi në mënyrë arbitrare copëtimin e trojeve shqiptare nga trungu i Atdheut, ku pothuajse gjysma e popullsisë mbetën jashtë kufijve shtetërorë, në veri të Shqipërisë. Ky vendim solli që famullitë katolike si: Traboini, me 9 fshatra dhe 1.276 shpirtra; Gruda, 15 fshatra dhe 2.242 shpirtra; Vuksan Lekaj, 5 fshatra dhe 397 shpirtra, dhe Kllezna me 235 shpirtra të bëhen pjesë e Mali të Zi, dhe më vonë pjesë e shtetit Jugosllav. Këto famulli, falë klerikëve atdhetarë dhe popullatës e cila në shpirtin e vet të plagosur e mbante një vetëdije të lartë kombëtare, nga ana kishtare, kishin ngelur në deri në vitin 1923, pjesë e Kryeipeshkvisë së Shkodrës. Por, me dt. 8 mars 1923, Selia e Shenjte, për shkak të rrethanave politike dhe qëllimit që këtyre famullive t’u sigurohej kujdesi shpirtërorë me i lehtë dhe më i mirë, vendosi t‘ i jepeshin nën administrim të përkohshëm, Kryeipeshkvisë së Tivarit. Në lidhje më këtë vendim të “Kongregatës për Ungjillëzimin e Popujve” (Kongregatio de Propaganda Fide) në Romë, Kryeipeshkvi i Shkodrës, Imzot Lazër Mjeda,(1922-1935) në letrën e tij nr. 223/ dt. 24 mars 1923, njofton kryeipeshkvin e Tivarit, Imzot Nikolla Dobriçiq (1912-1955). Por, meqenëse situata politike në Evropën Juglindore, nga dominimi i komunizmit ateist kishte gravura për të keq, famullit e lartpërmendura, në vitin 1976, në mënyrë definitive u benë pjesë të përhershme të Kryedioqezës se Tivarit.

Barit e vyer të dy Famullive

Famullia e Traboinit

Për tu njohur me situatën e dy famullive kemi shënime të vyera nga “Misionet Shtitëse” (Missione Volante) të jezuiteve si dhe të klerikëve që kanë shërbyere në këto zona.

Për situatën, fetare, politike e sociale në fiset e Malësisë së Madhe e në këtë rast për dy famullit në fjalë, Trabonin e Rapshen, kemi shënime të vyera të Atë Domenico Pasit, gjatë Misione shëtitëse Jezuit në vitit 1889 dhe 1903, të botuar nga Atë Fulvio Cordignano, Romë, 1934-42. (Libri është butuar në gjuhen shqipe me titull “Shqipëria”, nga shtëpia botuese “Almera”, Tiranë 2008).

Domenico Pasi, në shkrimet e tija, thekson së barit shpirtërore qenë ata që mbajtën gjallë edukimin e fetar dhe të atdhetarizmit heroik në përballje me pushtuesin osman.

Atë Domenico Pasi, jep disa shënime statistikore të vitit 1864, për famullit i Malësisë, ku do veçonim famullit në fjalë: Rapsha kishte 1253 besimtar, Traboini, 1187 besimtar. Famullit që administroheshin nga Eterit Françeskan, si qendër të tyre kishin misionin e Kastratin.

Për famullin e Traboinit, (Arrzës) D. Pasi, në vitin 1889 flet për famullitarin Atë Nikolla nga Trento i cili në valën e torturave osmane, me 17 tetor të vitit 1889, kishte arritur të organizoj përgatitjen e sakramentit të krezmimit për 50 fëmijëve, duke e ndarë nga Izmot Paschuale Guerrini, kryeipeshkëv i Shkodrës. Kurse, në valën tjetër të Misioneve, 1897, kur famullitar ishte, Atë Basilie nga Dongo, Misioni shëtitës, kishte arritur në një Kishë të vogël dhe të dërmuar, për të pajtuar disa gjaqe brenda dhe jashtë famullisë.

Sipas shënimeve të kohës, me vonë në krye të famullisë se Traboinit, gjejmë, Atë Luigj Bushatin dhe në Vuksanlekaj, Atë Karl Prennushi, të cilët përballuan torturat e dhunën e Turgut Pashës, kur poçi e dogji Malësinë në vitin 1911. Atë Marjan Prela, etnograf, folklorist i njohur, kur serbet e kishin djegur kishën dhe dokumentet e arkivit të famullisë, ai ndërtoi Kishën dhe qelën duke qëndruar nga 1923-1931. Në vitet në vazhdim, për një kohë të shkurtër qenë disa priftërinj dioqezën si : Don Ivo Bushiq, 1931-1935; Don Jure Filipoviq, 1935-1937, për tu rikthyer etërit françeskan, Atë Leonard (Zef )Tagaj, Gojani, i lindur në Ljarë të Shestanit, i cili veproi në Traboin gjatë vitit 1937 -1945, dhe qe pushkatuar nga Komunistet malazez më 19 shkurt 1945, i njohur se mjek popullor. Personi i cili veproi për një kohë shumë të gjatë në ketë famulli nga 1945- 1972, ishte, Atë Kolë (Eugjid) Gilaj, Berishaj, i cili punoi duke përballuar presionin fizik e psikologjik të sistemit komunist Jugosllavë. Ai, sipas dorëshkrimeve të tija, në vitin 1945, kishte lëshuar një dhomë në qelë të famullisë (shtëpinë famullitare) për shkollën shqipe për 10 vite me radhë. Atë Kola, në vitin 1950, kishte restaurua Kishën, ndërtuar kompanjelin dhe restauruar qelën e famullisë. Atë Kola, ishte studiuese i vyer i dokeve dhe zakoneve shqiptare në veri të Shqipërisë, duke lënë në dorëshkrim kujtime të vyera për këtë periudhë kohore. Në vitet në vazhdim, sipas kujtimeve të Don Nosh Gjolaj, Traboini, është administruar nga Misioni Françeskan i Tuzit, Atë Nokë (Ndue Senishtaj, 1974-1975; famullitarit, Atë Vito Smoljan, 1976-1980 i cili ishte marr me zgjerimin e Kishës dhe qelës; Atë Anselm (Gjergj) Marstepaj, 1980-1988 duke administruar Traboinin nga qendra e Misionit në Tuz. Dhe nga viti 1989 famullitar i tanishëm Atë Frano Dushaj me qendër ne Sukruq.

Famullia e Rrapshës

Edhe pjesa tjetër e Hotit, Rrapsha (Brigja e Hoti) pati një seri famullitarësh të cilët luajtën një rolë të rëndësishme në ketë famulli, duke trajtuar at si pjesë e një tërësie të këtij fisi.

Atë Domenico Pasi, s bashku me ekipin e tij pajtues edhe pse kishte vizituar Rapshën, nuk sjell ndonjë shënim të veçantë, përpos pajtimit të disa gjaqeve dhe thekson kjo famulli nuk kishte famullitar të rregullt, por administrohej nga Bajza apo Kastrati.

Në pragun e largimit të Perandorisë osmane nga trojet shqiptare, në vitet 1911-1912 veçohet famullitari Atë Sebastian Hila i cili s bashku me besimtaret, mbrojti pragun e shtëpive nga sulmet e fundit të gjakatarit Turgur Pashës, si dhe ato të vitit 1913 nga sulmet malazeze, kur diskutohej çështja e kufijve me Malin e Zi.

Në kohërat e qeta të mbretit Zog, në vitin 1927, shënohet se kjo famulli që kishte Kishën e vet në Brigje, kishte 750 besimtar. Dhe në vitin 1938 gjejmë famullitar, Atë Pal Çurçia.

Me ardhjen dhe instalimin e sistemit komunist në Shqipëri, Kisha Katolike përjetoj përndjekje dhe persekutime të papara në botë. Klerikët katolik, në vorbullën e këtyre torturave, tani duhej ta mbronte jetën e jo me nga të huajt, por nga të vetët.

Gjatë kësaj kohe në famullin e Rapshës, me objektin e vet kishtar në Brigje, evidentohej një numër i vogël famullitarëve, por të vyere e të përshpirtshëm. Në vitin 1943-1946, kemi Atë Gaspër Suma, meshtarë i thjesht dhe përshpirtshëm i shkolluar në Insbruk, martir i Kishës, qe pushkatuar nga sistemi komunist në vitin 1947. Më pas për gjatë viteve 1952-1962, në krye të kësaj famullie vjen gjuhëtari, etnografi dhe etnologu i njohur shqiptar, Atë Benedikt Dema, i cili gjatë kësaj kohe shkroi vepra të vyera letrare e gjuhësore. Më pas deri në mbylljen definitive të kishave në Shqipëri në vitin 1967, famullia administrohej nga Bajza dhe famullia e Kastratit.

Në kohën e ardhjes se lirisë fetare në Shqipëri në vitin 1990 – 1991, sikur filloi një epokë e re kishtare. Kleri i moshuar qe kishte mbijetuar filloi të ringjallej duke u angazhuar nëpër Kisha në ungjillëzimin e popullit me ato mundësit fizike që kishin. Në ndihmë Kishës në Shqipëri kishin ardhur klerik nga Kosova, Mali i Zi si dhe misionar nga vende të ndryshme edhe jashtë kontinentit Evropian.

Në famullin e Rapshës, kemi françeskanin e nga Misioni i Tuzit, Atë Prelë Gjurashaj, i cili s bashku me hotjanët inicio ndërtimin e Kishës se re, jo më në Brigje ku ishte më parë, për shkak të mungesës se hapësirës, por në Kushe të Hotit. Puna në ndërtimin e Kishës e filluar në vitin 1992, e ndihmuar nga emigracioni në Amerikë, kulmoi me inaugurimin madhështor me 21. 08, 1994 me pjesëmarrjen prelatëve të lart kishtare si dhe përfaqësueseve nga Amerika, Marash Kolë Pllumi me të vellan, Gjok Deçka, Gjeto Frano Junçaj, Nikollë Ndou Junçaj, Nikollë Preka Junçaj Frano Shkreli etj.. Atë Prela si bari shpirtërorë qëndroi në Hot nga vitit 1993-1998, duke u rikthyer përsëri për të ungjillëzuar, nga viti 2000-2005. Rapsha me intervale ka qenë e administruar edhe nga Atë Marjan Lumçi, 1998-2000 dhe Dom Nikë Ukgjini, 2005. Famullitar i rregullt qe Dom Charbel Bachour, dhjetor të vitit 2005- 2013, dhe tani Dom Ardian Arra.

Shkrues: Dom Nikë Ukgjini

MARRËVESHJA PËR MOSMARRËVESHJE?

August 16, 2024 by s p

Ose gjeneza e një lufte të sukseshme të shqiptarëve në Maqedoni që u kthye në një kompromis të padobishëm politik.

Nga Jusuf Buxhovi

23 vjetori i Marrëveshjes së Ohrit.

Rruga e bisedimeve “ndërmjetëse” midis subjekteve politike maqedonase që kishin përfaqësuar institucionet shtetërore dhe ato parlamentare dhe liderëve ushtarakë të UÇK-së, që kishin folur në emër të “Shtabit të Përgjithshëm”, kishte kaluar nëpër një marrëveshje politike që ishte arritur në Prizren. Me këtë marrëveshje, UÇK-ja do të bëhet pjesë e procesit politik, për ç’gjë ishin angazhuar faktorët meritorë ndërkombëtarë. Por, duhet thënë se përfshirjen e UÇK-së në procesin politik, ndonëse me naze,e kishin dëshiruar edhe maqedonasit, të cilët e dinin se ishte shtabi i Tetovës ai që duhej ta thoshte fjalën e fundit, fjalë kjo që sipas Komunikatës 6 të marsit, kur mbrohej integriteti territorial dhe ai shtetëror i Maqedonisë dhe Projekt-Planit të Paqes së UÇK-së të 14 qershorit, në kuadër të reformave kushtetuese kërkohej shteti multietnik, për maqedonasit ishte e mirëseardhur, ngaqë me anën e tyre, edhe më tutje do t’i ruanin pozitat dominuese në institucionet e vendit. Ndërsa pozita e shqiptarëve, paçka se kishin luftuar, mund të ndryshohej paksa, por jo që të arrinin te limitet, ngaqë vetë karakteri i demokracisë me fuqinë e shumicës, pengon këtë.

Sidoqoftë, marrëveshja e Prizrenit, duhej t’ia hapte rrugën një zgjidhje politike për të cilën ishin pajtuar që të gjithë, që do të arrihej me palën shqiptare me anën e një marrëveshje për ndërprerjen e armiqësive (luftës). Meqë këtë punë kishte marrë përsipër qeveria e koalicionit e zgjedhur më 15 maj, Trajkovski kish-te kërkuar nga ndërmjetësuesi Robert Frowick, i emëruar i veçantë i OSBE-së për Maqedoninë, një “fushatë” për ndërprerjen e luftimeve të armatosura, që duhej të shkonte nëpërmes një marrëveshjeje te faktorëve politikë shqiptarë në rajon – në Maqedoni, Kosovë dhe Shqipëri me çka Maqedonia fitonte garanci “gjithëshqiptare” për opsionin e multietnicitetit në Maqedoni, që përjashtonte atë më të rrezikshmin për Shkupin – shtetin dykombesh, siç ishte kërkuar fillimisht nga UÇK-ja.

Marrëveshja e faktorëve politikë shqiptarë në rajon, atyre në Maqedoni dhe Shqipëri, për Frowickun si iniciues të saj dhe faktorin ndërkombëtar në përgjithësi nuk duhej të paraqiste ndonjë vështirësi. Edhe pse faktorët politikë shqiptarë vinin nga tri realitete të ndryshme politike dhe shtetërore dhe përkatësi të ndryshme intelektuale, megjithatë, pjesa më e madhe e tyre (ata nga Kosova dhe Maqedonia) kishin të përbashkët veprimtarinë në rrethanat e shpërbërjes së ish Jugosllavisë dhe angazhimin për çështjen e Kosovës në kuadër të rezistencës institucionale dhe të asaj të armatosur në radhët e luftës së UÇK-së, veprimtari kjo që në vitet e fundit (1989-1999), në shumë aspekte ishte zhvilluar në Shqipëri dhe e gjitha kishte kaluar nëpër një emancipim të përbashkët politik rreth asaj që shfaqej si interesa i përbashkët shqiptar në rrethanat e reja, e ku shteti maqedonas, edhe si interes i shqiptarëve, kishte mbështetje unanime.

Vegëza politike e liderëve shqiptarë në trekëndëshin Tiranë-Prishtinë-Shkupit, në raport me Maqedoninë dhe rolin e shqiptarëve në arritjen e marrëveshjes paqësore atje duhej t’ua kthente “kohezionin e brendshëm”, siç kishte ndodhur edhe gjatë bisedimeve të Rambujesë në shkurt dhe mars 1999, gjithsesi se shfaqej Veton Surroi.

Surroi kishte pranuar të ndërmjetësonte me kusht që bisedimet të mos çonin te ndarja e Maqedonisë, meqë kjo ishte kundër bindjeve të tij.

Por, ky kusht as që i duhej, ngaqë, UÇK-ja, qysh në Komunikatën numër 6, kishte theksuar mbrojtjen e integritetit territorial si dhe sovranitetin shtetëror të Maqedonisë dhe gjithnjë e më shpesh theksonte reformat kushtetuese me anën e të cilave në shtetin multietnik realizohej barazia e plotë e të gjithëve.

Ideja për t’u takuar në Prizren nuk ishte e rastësishme. Kishte arsyet praktike-teknike (Ali Ahmeti mund të lëvizte lirisht nga shtabi i tij afër Tetovës për në Prizren, nëpër brezin deri te kufiri me Kosovën ngaqë e mbikëqyrnin forcat e tij) edhe pse ajo pjesë mbikëqyrje nga KFOR-i amerikan dhe britanik, por kishte edhe simbolikë historike, meqë Prizreni ishte qendra politike e nacionalizmit shqiptar, që kishte ushqyer të gjitha lëvizjet shqiptare për liri dhe pavarësi, që si e tillë nga shumëkush shihej edhe lufta e UÇK-së në Maqedoni. Andaj, marrëveshja shqiptare në Prizren, pos pajtimit të brendshëm, dërgonte edhe mesazhe bashkimi jashtë, të cila edhe në këto rrethana kishin rëndësi të veçantë, që gjërave që quheshin “historike”, paçka se nuk ishin të tilla, t’ua jepte grimin e duhur “patriotik”.

Siç pritej, AliAhmeti kishte disa kërkesa, të cilat duhej plotësuar për t’u filluar procesi politik. Ndër to ishte prania si dhe vendosja e trupave të NATO-s në Maqedoni, ngaqë shqiptarët kishin humbur besimin në demokracinë e njëanshme dhe të shpërdorur si dhe në aparatin policor dhe ushtarak të shtetit maqedonas, i cili kishe qenë në shërbim të represionit dhe dhunës kundër shqiptarëve, siç ishte parë edhe gjatë konfliktit të fundit, kur pas dështimeve në vijat e fronteve, në shenjë hakmarrje, kishin sulmuar vendbanimet e shqiptarëve. Ndër këto kushte ishin edhe ato që lidheshin me demilitarizimin e Maqedonisë, amnesitimin e pjesëtarëve të UÇK-së si dhe disa të tjera të natyrës teknike.

Mbas takimit të parë me Ali Ahmetin në Prizren, Surroi kishte nxituar të takohej me Frowickun në Shkup për ta njoftuar rreth kërkesave të UÇK-së.

Në bisedën e dytë në Prizren, Surroi ia kishte përcjellë Ali Ahmetit qëndrimet e Frowickut, duke ia bërë me dije se dy prej tri objektivave mund të arrihen:filimi i procesit politik, me kërkesat e ndërtuara edhe të UÇK-së si dhe ky proces të ndërlidhet me atë të amnestisë së ushtarëve të UÇK-së dhe të demilitarizimit të UÇK-së. Ajo çfarë duke se nuk mund të arrihet ishte vendosja e trupave të NATO-s në Maqedoni si forcë sigurie, pas së cilës do të fillonte procesi negociator, ngaqë dihej se një vendim i tillë, së pari kërkonte qëndrimin unanim të Asamblesë Veriatlantike, gjë që vështirë të arrihej, dhe së dyti, kërkonte edhe mandatin e KS të OKB-së, që varej nga qëndrimi i Rusisë dhe Kinës aty.

Takimi i përbashkët i Surroit me Ali Ahmetin dhe Arben Xhaferin ishte mbajtur në furrën e Prizrenit, aty ku kishin filluar takimet e para. Surroi thekson se “qëllimi i takimit ishte unifikimi i qëndrimeve ndërmjet Aliut dhe Arbenit për të përgatitur një platformë për negociata për përfundimin e luftës me realizimin e kërkesave të shqiptarëve, mapë-kornizë, që do të shprehte qëndrimet e UÇK-së dhe do të ishte konsensual për UÇK-në dhe partitë politike, dhe njëkohësisht një proces që do ta nxjerrë UÇK-në prej pozitës së tanishme të pamundshme për negociatat, te një ‘organizatë terroriste’ drejt një pozicionimi të legjitimitetit politik”.

Në takim u sollën edhe këto konkluzione:

-Shlyerja e preambulës së Kushtetutës;

-Përdorimi i pakufizuar i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare në Maqedoni;

-Përfaqësimi përpjesëtimor etnik në institucionet e shtetit;

-Zgjerimi i kompetencave të komunave;

-Shekullarizimi i plotë i Kushtetutës së shtetit;

-Vendosja e demokracisë konsenzuale në fushat që kanë të bëjnë me të drejtat etnike; do me thënë, pengimi i mbivotimit mazhoritar në fushat që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me të drejtat etnike.

U vendos që vëmendje t’i kushtohet edhe amnistisë së përgjithshme për të gjithë të përfshirit në konfliktin e armatosur si dhe çështja e shërbimit ushtarak në ARM brenda territorit të komunës së vendlindjes.

Kërkesat që kishin dalë nga takimi i përbashkët midis Ali Ahmetit dhe Arben Xhaferit me Surroin, që do t’i dorëzohen në Shkup Frowikcukt, nuk ishin të reja e as të panjohura. Si të tilla ato tashmë ishin shfaqur në Kumtesën numër 6 të UÇK-së, në Memorandumin e Ali Ahmetit drejtuar faktorit ndërkombëtar si dhe në prononcimet e ngjashme që vinin nga Shtabi i UÇK-së.

Në këtë pako, e re ishte vetëm kërkesa rreth përfshirjes së plotë të NATO-s në procesin e implementimit të paqes, që nënkuptonte edhe demilitarizimin e Maqedonisë, kërkesë kjo që ishte jo reale, megjithatë mund të përdorej për koordi-nata të tjera.

Frowick kërkoi nga UÇK-ja që me shkrim të operacionalizohen pikat e përmbajtjes, duke bërë me dije se me to mund të shkojë te Trajkovski për të filluar procesin e paqes dhe pajtohen që të kenë një tekst të shkurtër sapo ai të ketë biseduar me Trajkoskin.

Më 21 maj, Surroi ia dorëzon Frowickut, ofertat e shkruara nga lidershipi i UÇK-së të përmbledhura në shtatë pika:

1. Shpallja e përfundimit të operacioneve luftarake të UÇK-së dhe fillimi i dialogut në nivel politik përmes institucioneve të shtetit me lehtësim ndërko-mbëtar, të përcjellë me deklarata të ngjashme nga autoritetet maqedonase;

2. Shpallja e amnistisë (me afat përfundimtar prej një muaji) nga autoritetet maqedonase, me përjashtim të të dyshuarve dhe kryerësve të krimeve dhe të krimeve kundër njerëzimit;

3. Vendosja e menjëhershme e vëzhguesve të paarmatosur të OSBE-së (opsioni: të armatosur me revole) në rajonin kritik të Kumanovës (opsioni B: të gjitha zonat ku është luftuar, duke përfshirë edhe Tetovën);

4. Vendosjen e pranisë së paarmatosur institucionale të shtetit maqedonas (prefekti i Likovës, institucionet shëndetësore etj.) në kohëzgjatje prej dy muajve, në mënyrë identike me qëndrimin e vëzhguesve të OSBE-së);

5. Dorëzimin e armëve të UÇK-së para komisionit të udhëhequr nga pushteti lokal i Likovës dhe OSBE-së, dhe me pas dorëzimin nga ana e OSBE-së deri te strukturat maqedonase të sigurisë;

6. Shpallja e deklaratës së përbashkët të liderëve politikë shqiptarë për qëllime të përbashkëta, të cilat duhet të arrihen me procesin reformues. Deklaratë e nënshkruar edhe nga AliAhmeti dhe

7. Shpallja nga an e kryetarit Trajkovski të datës së fillimit të negociatave për reformimin e Maqedonisë.

Kërkesat e përfaqësuesve shqiptarë, nga Frowicku do të revidohen dukshëm duke i zbërthyer në njëfarë plani aksional thuajse njëanshëm, me të cilin do të merrej kryesisht qeveria maqedonase, ndërsa pala shqiptare, ndonëse pjesëmarrëse e konfliktit, mbete jashtë ndikimit. Kjo u pa edhe me refuzimin kategorik që Ali Ahmetit t’i përmendet emri në konkluzione si dhe pjesëmarrja e luftëtarëve në bisedime. Sipas Frowickut, luftëtarët shqiptarë mund të merrnin pjesë në bisedime, në kuadër të ndonjërit nga subjektet politike (PDSH ose PPD), vetëm pa-si që UÇK-ja të pushojë me veprimet dhe të rehabilitohet, gjë që e gjitha lente përshtypjen e një marrëveshjeje për kapitullim.

Edhe sa u përket çështjeve të tjera, sidomos atyre që kanë të bëjë me reformat, Frowick, thuajse anashkalohet esenca e problemit, pra ndryshimi i preambulës së kushtetutës, me të cilën duhet të ndryshohet koncepti shteti-komb në shtet të barabartë qytetar. Me këtë rast, Frowick insiston që në vend të ndryshimit të kushtetutës, siç kërkojnë shqiptarët të ketë reforma kushtetuese, dhe ato të shkojnë në drejtim të barabarësisë së të drejtave individuale dhe qytetare dhe barabarësisë së përgjegjësive individuale qytetare, si mundësi për mënjanimin e jostabiltetit kronik për shkak të refuzimit shqiptar, që të pranohet Kushtetuta e vitit 1991.

Edhe formulimi “jostabilitet kronik”, i parë nga këndvështrimi i “refuzimit të shqiptarëve që të pranohet Kushtetuta” nxjerr në pah “fajësinë” e shqiptarëve dhe jo shkaktarin kryesor – Kushtetutën që ata i diskriminon dhe rolin e hartuesve dhe miratuesve të saj – klasës së gjithëmbarshme politike maqedonase.

Përkundër përpjekjeve të Frovickut që bisedimet e Prizrenit me ndërmjetësimin e Surroit si dhe qëndrimet nga aty të “zbuteshin” sa më shumë, nuk do të pëlqehen nga pala maqedonase, e cila bisedimet e ardhshme i kushtëzonte me ndërprerjen e menjëhershme të luftimeve nga ana e UÇK-së si dhe dorëzimin e armë-ve. Kryetari Trajkovski ishte thuajse kategorik në kërkesën e tij që të mos hiqet cilësimi “terroristë” për luftëtarët e UÇK-së si dhe të përjashtohet çfarëdo pjesëmarrje e Ali Ahmetit në bisedimet e ardhshme. Trajkovski, po ashtu, kërkonte nga Frowicku që UÇK-së t’i jepej një afat prej disa ditësh t’i pranojë kërkesat (ultimative), ose t’i nënshtrohet sulmeve ushtarake, me ç’rast kërcënohej me një ofensivë të përgjithshme deri në shkatërrim.

Por, Frowick, që e dinte takatin e forcave policore dhe ushtarake maqedonase si dhe gatishmërinë e UÇK-së që të përparojë edhe në zona të tjera, pasi që e kishte më se të qartë se nga do të silleshin shqiptarët dhe deri ku mund të shkonin me kompromise, siç e kishte të qartë edhe pozicionin e qeveritarëve maqedonas, gjithnjë duke u mbështetur edhe në ato që kishte marrë nga Surroi dhe nga tabori maqedonas, doli me një plan operativ prej tri fazash, që duhej t’u shërbente palëve në konflikt si platformë për ndërprerjen e konflikteve si dhe bisedimet e paqes, që duhej të fillonin menjëherë.

Plani kishte tri faza.

E para parashihte vendosjen e paqes, kohë kjo që parashihej që luftëtarët e UÇK-së t’i dorëzonin të gjitha armët dhe uniformat vëzhguesve të OSBE-së. Luftëtarët, pasi t’i dorëzojnë armët mund t’i kthehen jetës së përditshme dhe pu-nëve që kishin. Qeveria do të shpallë amnisti.

Faza e dytë, parashihet si kohë mirëbesimi, për t’u përforcuar dialogu. Në këtë fazë parashihet hapja e universitetit të Shtulit dhe lëshimi i kanali të tretë televiziv për pakicat.

Në fazën e tretë do të negociohej për çështjet me rëndësi të veçantë, si ndryshimi i preambulës së kushtetutës, për përdorimin e gjuhës shqipe e të tjera.

Ndihmësi Foley, bën të ditur se qëndrimi i bashkësisë ndërkombëtare për ndryshimin e preambulës së Kushtetutës është i prerë:

“Krejt do të shkojë në konceptin qytetar, gjegjësisht definimi i Maqedonisë si shtet i të gjithë qytetarëve, e jo si shtet i popullit maqedonas dhe shqiptar, siç kërkojnë shqiptarët.”

Foley, po ashtu pranon se tri fazat e pakos së paqes, mund të mbeteshin në letër, po qe se nuk arrihet një marrëveshje për çarmatosjen e UÇK-së, me të cilën ajo do të pajtohej, që nënkuptonte edhe pranimin e kushteve që parashtronte ajo.

Krahasuar me gjuhën përjashtuese që vinte nga zyrtarët maqedonas, Foley ishte më e matur dhe pranë realitetit, ngaqë e dinte se ndërprerja e konfliktit, siç kërkohej nga faktori ndërkombëtar, nuk mund të arrihej me trysni të njëanshme (ndaj luftëtarëve shqiptarë), por me kompromise nga të dyja palët, rreth një marrëveshje të re midis dy popujve për shtetin e përbashkët mbi konceptim e barazisë qytetare, pra shtetit-multietnik, që ishe opsion edhe i bashkësisë ndërkombëtare. Marrëveshja e re, pa marrë parasysh si do të quhej, kushtëzohej nga marrëveshja paraprake për ndërprerjen e konflikteve, pra të luftës, e cila, po ashtu, nuk mund të ishte as e njëanshme, siç kërkonin maqedonasit, e as pa implementimin e ku-shteve të luftëtarëve shqiptarë. Si e tillë, kjo marrëveshje, nëse nënkuptonte çar-matosjen e UÇK-së, ajo duhej t’u jepte përgjigje edhe shumë çështjeve të tjera që lidheshin me këtë proces (nga amnistia, rehabilitimi, punësimi, pakoja sociale e të tjera veprime) dhe assesi “falje” ose “lirim nga përgjegjësia” për një vepër penale!

Dhe, do të jetë pikërisht çështja e arritjes së armëpushimit e me të edhe e implementimit të paqes, pika thyese e gjithë çështjes, që do të varej jo nga fjalët e mëdha dhe “kërcënimet” që vinin nga kryetari Trajkovski dhe ushtarakët e tij që nuk ishin në gjendje të arrinin asgjë me ofensivat që ditë për ditë i shpallnin në shtyp, por nga qëndrimi i faktorit ndërkombëtar, konkretisht SHBA-ve dhe NATO-s si duhej lidhur kryet konfliktit, gjithnjë duke pasur parasysh që e gjitha të përfshihet në një pako për marrëveshje dhe assesi ultimatum drejtuar shqiptarëve për kapitullim.

Duke ditë këtë gjë, përfaqësuesit politikë dhe ushtarakë shqiptarë në Prizren ishin përqendruar te një marrëveshje e tyre rreth planit të paqes, që do të justifikonte luftën dhe gjakun që ishte derdhur gjatë atyre muajve nëpër vijat e shumta të fronte, por në të njëjtën kohë do të pranonte edhe realitetet politike dhe ato të sferave të interesit që lidheshin me ekzistencën e shtetit maqedonas, i cili duhej të nxirrej nga “pronësia maqedonase” dhe “tapitë kombëtare”, që ia kishte dhënë Kushtetuta e vitit 1991, qoftë edhe mbi parimin e shtetit multietnik, për të cilin tashmë mbretëronte ujdi e përgjithshme.

Në përputhje me këto qëndrime dhe pavarësisht gjuhës së ultimatumeve që përdorte qeveria maqedonase, duke i ndërlidhur ato edhe me operacionet ushtarake (“Ogan” në Runicë dhe, “Vaksince”, që sapo kishte filluar dhe përdorej si trysni ndaj faktorit politik dhe ushtarak shqiptar), përfaqësuesi politik i UÇK-së – AliAhmeti, liderët e parive politike – i Partisë Demokratike Shqiptare, Arben Xhaferi dhe i Prosperitetit Demokratik, Imer Imeri, më 22 maj 2001, nënshkruan deklaratën lidhur me procesin paqësor e reformues në Republikën e Maqedonisë, të njohur si “Marrëveshja e Prizrenit”.

Pajtimi i arritur në mes liderëve shqiptarë mbështetet mbi këto parime:

-njohjen e faktit se reformat, për të cilat angazhohen shqiptarët, kanë qëllim ruajtjen e integritetit dhe karakterit multietnik të Maqedonisë,

-njohjen e faktit se nuk ka zgjidhje “etnike territoriale” për problemet në Republikën e Maqedonisë dhe se çdo përpjekje për të copëtuar etnikisht territoret e u sjell dëm vetë qytetarëve të Maqedonisë,

-njohjen e faktit se nuk ka zgjidhje ushtarake për problemet në RM,

-njohjen e faktit se procesi i transformimeve të RM-së duhet të shkojë drejtë integrimeve euroatlantike,

-njohjen e faktit se zgjidhja do të gjendet brenda një procesi vendor politik me lehtësimin e SHBA-ve dhe BE-së.

Në bazë të këtyre parimeve, liderët shqiptarë të Maqedonisë janë të vendosur që të marrin pjesë në procesin e dialogut reformist, duke trajtuar këto çështje:

-amendamentet në Kushtetutën e Maqedonisë,

-përdorimi i papenguar i gjuhës shqipe, si njëra prej gjuhëve zyrtare të Maqedonisë,

-përfaqësimi përpjesëtimor etnik në institucionet e shtetit,

-zgjerim i kompetencave të pushtetit komunal,

-shekullarizim i plotë i Kushtetutës-shtet,

-vendosja e demokracisë konsenzuale për çështjet, që kanë të bëjnë me të drejtat kombëtare, që do të thotë, kufizim i procesit të mbivotimi në fushat që kanë të bëjnë drejtpërsëdrejti me të drejtat etnike,

-e drejta për komunikim të lirë e të papenguar në hapësirën kulturore shqiptare.

Në marrëveshje përfshihen edhe masat për transformimin e jetës së anëtarëve të UÇK-së në profesione të ndryshme civile, duke përfshirë edhe ato brenda institucioneve qeveritare.

Për nga kërkesat, “Marrëveshja e Prizrenit” mbetet në kornizat e Komunikatës numër 6 të UÇK-së nga 9 marsi 2001. Theksohet ruajtja e integritetit shtetëror të Maqedonisë dhe karakteri multietnik i Maqedonisë. Karakteri multietnik i Maqedonisë duhet të arrihet me anën e një dialogu reformues, ku do të ndryshohen amendamentet në Kushtetutën e Maqedonisë, me çka, koncepti i ndryshimeve kushtetuese si dhe kërkesa për to do të zbutet në reformë kushtetuese.

Kërkesat tjera, si ajo për përdorimin e papenguar të gjuhës shqipe, si njërës prej gjuhëve zyrtare në Maqedoni, shekullarizimit të shtetit, përfaqësimit përpjesëtimor etnik në institucionet e shtetit e deri të e drejta për komunikim të papenguar në hapësirën kulturore shqiptare, që u takojnë të drejtave dhe lirive elementare njerëzore universale, janë të vetëkuptueshme në secilën demokraci parlamentare, gjë që tregon, në njërën anë absurdin e ndërtimit të shteteve mbi konceptet shtet-komb, siç ishte ai maqedonas, që doli nga shpërbërja e ish Jugosllavisë në një realitetet shumetnik dhe, në tjetrën anë, të pranimit ndërkombëtar jashtë kritereve elementare demokratike dhe civilizues, që kthehet në çështje krize deri te lufta.

Këtë më së miri do ta pasqyrojnë reagimet e ashpra, që erdhën rreth Marrëveshjes së Prizrenit nga ana e liderëve shtetëror maqedonas si dhe elitës intelektuale maqedonase, po edhe ato nga faktori ndërkombëtar.

Reagimet nga liderët maqedonas sado që refuzuese dukeshin ishin edhe të pritshme dhe të natyrës së koniunkturave dhe për nevoja të brendshme për vetë faktin se nga trysnia e kryengritjes së shqiptarëve, binte koncepti i shtetit-komb, mbi të cilin ishte shpallur pavarësia e Maqedonisë në vitin 1991, paçka se edhe koncepti i multietnik, që shfaqej i pashmangshëm, edhe në rrethanat të krijuara nga trysnia e luftës së shqiptarëve, në segmentet kryesore (gjuha zyrtare, simbolet shtetërore, himni e deri te emërtimi zyrtar), shtetit ia ruante karakterin maqedonas.

Të kësaj natyre duhet kuptuar edhe reagimet që erdhën nga faktori ndërkombëtar, që ndonëse shfaqeshin refuzuese ndaj Marrëveshje së Prizrenit dhe atyre që ajo përmbante, më shumë i referoheshin formës se sa përmbajtjes. Madje, kjo e fundit, me ndonjë përjashtim, në pikat kryesore (ruajtja e integritetit territorial dhe sovranitetit shtetëror, reformat kushtetuese me të cilat shteti maqedonas trans-formohet nga shteti-komb te shteti qytetar-multietnik) ruante në tërësi qasjen e ndërkombëtarëve ndaj krizës në Maqedoni si dhe zgjidhjes që duhej dhënë, të shpalosura në forumet kryesore ndërkombëtare nga KS i OKB-së, OSBE-ja, BE-ja e deri te NATO-ja, dhe po ashtu, që njëherësh ishin edhe qëndrime zyrtare të SHBA-ve, Britanisë së Madhe, Francës, Gjermanisë dhe vendeve të tjera, të cilat ishin elaboruar edhe në takimet me zyrtarët më të lartë të shteti maqedonas, po edhe me takimet e herë pas hershme me liderët politikë shqiptarë në Maqedoni. Këto qëndrime, po ashtu, vinin edhe nga Shqipëria dhe nga Kosova, ndonëse në rolin e spektatorit të thjeshtë.

Edhe pse SHBA-të, Franca, Gjermania si dhe përfaqësuesit e BE-së sa për sy e faqe, kërkuan nga A. Xhaferi dhe I. Imeri që të heqin dorë nga Marrëveshja e Prizrenit, meqë ajo “kthente në subjekt të marrëveshjes ata që kishin marrë armët”, megjithatë, ata dëshironin që liderët shqiptarë të mbeteshin në koalicionin qeverisës, i cili, shfaqej si garantues i bisedimeve për paqen dhe marrëveshjeve të ardhme. Ky konstalacion ishte i vetmi që pengonte alternativën e luftës.

Këtë e dinin edhe maqedonasit, që ndonëse sulmonin A. Xhaferin dhe I. Imerin si “bashkëpunëtorë të terroristëve” e të ngjashme, ishin të vetëdijshëm se ata ishin të pashmangshëm dhe madje, edhe të dobishëm për vetë çështjen, ngaqë vetëm me anën e tyre, pengonin shfaqjen e Ali Ahmeti në bisedime të drejtpërdrejta si dhe legjitimimin e faktorit luftë, që për opinionin maqedonas ishte i papranueshëm, ndonëse edhe luftëtarët ashtu siç flisnin paralajmëronin se do të merreshin me politikë. Maqedonasit, po ashtu e dinin, se me deklarimin e UÇK-së për mbrojtjen e integritetit territorial dhe sovraniteti shtetëror të Maqedonisë si dhe tërheqjen e tyre nga kërkesa për shtetin dy-kombesh, pra për federalizimin, ia kishin dalë që disfatën në planin ushtarak ta kthejnë në një fitore politike, edhe për vetë faktin se slogani i diskriminimit kombëtar, i dhunës shtetërore ndaj shqiptarëve, “i terrorit demokratik”, e mbi të gjitha i degradimit të shqiptarëve në pakicë dhe të tjera me të cilat kishte filluar kryengritja shqiptare në Tanushë dhe ishte përhapur me të shpejtë në pjesët tjera, ishte rrudhur në atë se “në Maqedoni po luftohet për reforma, luftohet për barazi”, gjë që gjithë çështjes i jep dimensionin e “gabimeve gjatë procesit të shtetndërtimit”, që mund të korrigjohen me marrëveshje, siç do të ndodhëm me atë të Ohrit.

Dhe, meqë ishte arritur deri te një modus që “reformat demokratike” të shërojnë “gabimet e tranzicioneve demokratike”, siç kishe filluar të fliste propaganda mediatike e Shkupit, pra kur UÇK-ja gjithë çështjen e shihte te “receta e reformave dhe shteti multietnik”, dhe jo të ndryshimet kushtetuese, atëherë ishte e pritshme, që nga maqedonasit, “intermexoja” midis “luftës dhe paqes” të shfrytëzohet që faktori ushtarak shqiptar, meqë kishte hequr dorë nga kërkesat që do ta rrezikonin shtetin maqedonas dhe nuk paraqiste më kërcënim për copëtimin e tij e të tjera rreziqe që mund t’i vinin, të dobësohet sa më shumë, e me ta edhe faktorët politikë shqiptarë, që do të flisnin me gjuhën e tyre gjatë bisedimeve për paqen.

Kjo në të vërtetë do të shihet me operacionet ushtarake që do të vazhdojnë sapo të jetë shpallur “Marrëveshja e Prizrenit”, me “Vaksince” në katundin Vaksince, më 24 maj 2001 dhe luftimet në Mateç gjatë tri ditëve të ardhshme dhe tëtje-rat gjatë ditëve në vazhdimi kur do të sulmohen Sllupçani, Hotëk dhe Orizore.

Në këto operacione lufte, ndonëse pa pasoja për UÇK-në, e cila edhe më tutje kishte ruajtur pozicionet dhe në disa pjesë edhe kishte përparuar, kishte pë-suar popullata. Forcat policore dhe ushtarake maqedonase, me anën e artilerisë qëllimisht kishin bombarduar vendbanimet e shqiptarëve, shtëpitë dhe pronat e tyre madje edhe bagëtia. Nuk ishin kursyer as infrastruktura publike. Rreziku që u vinte nga shtrirja e luftës nëpër pjesët urbane, operacionet “spastruese” që kryheshin, kishte detyruar shumë prej banorëve të largoheshin prej zonave të luftës në pjesët tjera të vendit, po edhe në drejtim të Kosovës.

Kundërpërgjigjja e UÇK-së ndaj këtyre veprimeve luftarake kishte qenë e natyrës mbrojtëse dhe e matur, me lëvizje përpara në drejtimet strategjike pa rrezikuar popullatën dhe pronat e tyre. Të tilla ishin ato në rajonin e Dervenit dhe në Shkup, veçmas në drejtim të Haraçinës, prej nga do të vihen nën mbikëqyrje pikat kryesore përreth Shkupi dhe në drejtim të Kosovës, me çka duhej të ush-trohej trysni e mëtutjeshme edhe ndaj faktorit ndërkombëtar që mbështeste forcat maqedonase.

Veprimet luftarake të forcave policore dhe ushtarake maqedonase të trumbetuara si ofensivë përfundimtare ndaj pozicioneve të UÇK-së për rrënimin e saj, të cilave nuk u besonte kush, në të vërtetë dëmtonin popullatën shqiptare të viseve të shpallura si zona lufte në mënyrë që prej andej të shpërnguleshin me çka ata do t’i paguanin “koston” rebelimit me armë. Por, tymi që vinte nga andej si dhe pamjet e luftës propaganduese, do t’i shërbejnë Trajkovskit për shpalljen e “Planit për paqe”, që shprehte idenë “se zhvillimet e mëtutjeshme duhej të drejtohen në dy kahe: Në marrëveshjen për reformat politike, sipas kërkesave të UÇK-së, që duhet bërë me partitë politike shqiptare PPD-në dhe PDSH-në, me kushte që ato të ndiqnin rrugën e veprimit kundër UÇK-së dhe në idenë për zhdukjen e UÇK-së me përdorimin e forcës”. Ky plan, në katër faza, duhej të zgjaste jo më shumë se një muaj e gjysmë.

Në këto rrethana, pra kur Shkupi kishte filluar të keqpërdorte gatishmërinë e shqiptarëve për kompromise të dhimbshme, çfarë kishin bërë në të vërtetë me Marrëveshjen e Prizrenit, më 11 qershor, kemi edhe futjen e njësive të UÇK-së në Haraçinë, vendbanim në hyrje të Shkupit.

Ishin këto operacione spkektakultare të luftëtarëve shqiptarë, që për pak iu kthyen strategjisë së luftës, me çka, faktori ndërkombëtar përfundimisht u bind se shteti maqedonas, përkundër fjalëve të mëdha, nuk ishte në gjendje që konfliktit të armatosur me UÇK-në t’i jepte përgjigje ushtarake, pra të fitonte luftën, siç fliste pareshtur. Përkundrazi, u pa qartë, se UÇK-ja ishte në gjendje që ta vazhdonte luftën me sukses dhe në përputhje me të, sipas nevojës, serish t’u kthehej kërkesave maksimaliste: federalizimit të Maqedonisë mbi parimet e shtetit dy-kombesh, ose të kantonizimit.

Haraçina, pra, kur u pa qartë se luftëtarët shqiptarë ishin në gjendje që luftën ta kthenin në mjet të politikës edhe me kërkesat nismëtare që do të mbështeteshin me fakte të kryera (ndarja e brendshme Maqedonisë në përputhje me “Iliridën”), e gjitha i dha përgjigje fundit të luftës dhe fillimit të bisedimeve për paqen, që do të përmbyllen me “Marrëveshjen e kornizës së Ohrit”, e nënshkruar në Shkup, më 13 gusht 2001.

Ato që ndodhën nga mesi i qershorit deri nga fillimi i gushtit e deri te nënshkrimi përfundimtar, ishin vetëm pjesë e një skenari kryekreje ndërkombëtar (NATO-BE), që i duheshin një epilogu, ku lufta nuk duhej të kthehej në sukses, e as paqja në disfatë, por në një normalitet politik të dobishëm “për të gjithë”.

Nga ky këndvështrim duhet parë edhe ato që ndodhen në Maqedoni brenda shtatë muajsh me çka iu hapën dyert tri zhvillimeve:

a) Hyrjes së NATO-s në Maqedoni

b) Ridefinimit të shtetit maqedonas nga shteti kombëtar, në shtet qytetar multietnik, sado që ky formulim shtetit do t’ia ruajë karakterin maqedonas me riformulimin në Kuvendin e Maqedonisë, dhe

c) Pajtimit të shqiptarëve me realitetet e reja politike në shtetin maqedonas,

të cilat mbetën thuajse të njëjta me ato të para luftës.

Si do të shihet, përfituesi më i madh do të jenë liderët ushtarakë të UÇK-së, nga trashëgimia e “Lëvizjes Popullore të Kosovës” (LPK), dega e Zvicrës, që siç kishte ndodhur edhe me rastin e luftës së Kosovës, armët e dorëzuara do t’i zëvendësojnë me ato të posteve të partive politike, do të kyçen në jetën politike të vendit.

“Partia e Demokratike e Integrimeve” (PDI) e Ali Ahmetit, do t’i fitojë zgjedhjet e para “të shteti multietnik” dhe në këtë mënyrë ia doli, që me oreolin “e partisë së luftës”, t’ia marrë primatin politik edhe Arben Xhaferit për të vazhduar ku kishte mbetur ai – kthimit në pjesë të mekanizmave institucional të drejtuar nga politikanët maqedonas pa ia dalë që të ndryshojë gjendjen për të cilën edhe ishte luftuar, gjë që nga ky këndvështrim, kjo luftë, mbetet e papërfunduar.

( Fragment nga librit “Maqedonia nga antika deri te koha jonë”, Prishtinë, 2019)

HASAN DOSTI, IN MEMORIAM…

August 16, 2024 by s p

Idriz Lamaj*/

Më 1896, në katundin Kardhiq, në zemër të Labërisë, lindi Hasan Dosti, kryetari i Komitetit Kombëtar “Shqipëria e Lirë”. Rrjedh nga një familje emri i së cilës ka qenë lidhur gjithmonë me lëvizjet kombëtare. Me 1912 Hasan Dosti ishte në Janinë me shumë bashkatdhetarë të tjerë për të vazhduar studimet në gjimnazin e atjeshëm. Pikërisht në këtë qytet Hasan Dosti ndjenë më shumë se asnjë herë dashurinë për atdhe dhe adhurimin e pafund për të. Për përhapjen e idesë kombëtare Hasan Dosti ndodhet në lidhje të ngushtë me heronjët e vendit të tij, Çerçiz Topullin me shokë.

Në mbarim të luftës së madhe të 1914-tës, mbas largimit të trupave të okupacionit, e gjëjmë Hasan Dostin kryesekretar të Prefekturës së Gjirokastrës. I dhënë mbas studimeve, me sakrifica të mëdha, Hasan Dosti me 1922 shkon për të vazhduar shkollën në Paris, ku me 1925 diplomohet në shkenca politike. I paisur me një vullnet të hekurt, ai vazhdon studimet dhe me 1927 merr titullin Doktor në Drejtësi në Fakultetin e Parisit Sorbonë, gradë univeristare e çmuar dhe lakmuar nga gjithë bota.

Karriera e Hasan Dostit si njeri i ligjit, është nga më të shkelqyeshmet. Ushtron profesionin e lirë si avokat në Gjirokastër, dhe një vit më vonë, emërohet më 1929 gjykatës në Berat. Po në atë vit, mbas tetë muajve, emërohet ndihmës gjykatës i diktimit në Tiranë. Më 1937 e gjëjmë përsëri gjykatës në Berat dhe me 1938 kryetar i gjyqit të shkallës së parë në Korçë. Njohuritë e thella të Hasan Dostit në lëmën ligjore çmohen prej të gjithëve dhe më 1939, emërohet në një nga vendet më të larta të magjistraturës së Shqipërisë, si Anëtar i Gjykatës së Diktimit, detyrë që e mban deri me 1942 kur bëhet kryetar i asaj gjykate të lartë në degën penale. Në gushtin e vitit 1943, në Kongresin e Mukajt, Hasan Dosti zgjidhet si kryetar dhe marrëveshja që u arrit në mes të Nacionalçlirimatres, Ballit Kombëtar e Legalitetit i detyrohet përpjekjeve të vazhdueshme të Hasan Dostit. Dihet që marrëveshja u prish nga komunistët mbas pak ditësh.

Hasan Dostit nuk i mungoi kurrë detyrës së tij patriotike. E gjejmë në të gjitha lëvizjet politike nga dashuria e madhe për liri. Menjëherë mbas pushtimit të Shqipërisë nga forcat e armatosura italiane, Hasan Dosti është nga të partë që gjëndet krah Lumo Skendos, Mitat Frashërit, themeluesit të Ballit Kombëtar. Dhe mbeti gjithmon pranë tij si antar i Komitetit Qëndror. Me vdekjen e tij shokët e zgjedhin si kryetar të Ballit Kombëtar dhe unanimisht u zgjodh nga Ekzekutivi Kryetar i Komitetit Kombëtar “Shqipëria e lirë”.

Prej natyrës i ëmbël dhe i qetë, Hasan Dosti mbetet i papërkulshëm kur ndodhen në mes interesat e larta të atdheut. Nga karriera e tij e gjatë si njeri i ligjit, trashëgon një kuptim të gjërë maturie dhe pjekurie. Hasan Dosti është i zoti të bisedojë dhe të zgjidhë çdo problem sado i rëndë me një gjakftohësi dhe arsyetim të jashtëzakonshëm. Në jetën e tij të thjeshtë e shohim shpeshherë të veshur pa kujdes, gadi sikur të donte të mbetet i padukshëm, por me sjelljet e tija fisnike dhe bisedimin e ëmbël shkëlqen kudo.

Gjithashtu profesioni i tij si gjykatës i ka lënë një kujdesje të jashtëzakonshme. Përpara se të japi një vendim ose edhe një gjykim të thjeshtë, Hasan Dosti do të peshojë mirë dhe thellë të gjitha argumentat e problemit të parashturuar. Ka një kujdes të madh të mos zemrojë asnjeri; nuk di të fyej kurrë dhe ka një respekt mistik për lirinë individuale. Eshtë i përgaditur intelektualisht për çdo bisedim, qoftë politik, qoftë shoqëror, qoftë shkencor. Fjala e tij dhe mendimi i tij vlejnë për të gjithë shqiptarët dhe respektohet prej të gjithëve.

*(Biografi e botuar në gazetën ” Shqipëria “, 30 shtator, 1951. Marrë nga libri i autorit: “Komiteti Kombëtar Shqipëria e Lirë”)

“Musinetë” që nuk i vijnë më Shqipërisë!

August 16, 2024 by s p

Dr. Iris Halili/

Viti 1983. Komunizmi ishte në kulmin e tij. Varfëria ishte po e tillë. Unë isha në klasën e gjashtë të 8 – vjeçares. Dajën e kishin çuar në burgun e Qafë – Barrit që ishte një skëterrë në rrëzë të humnerës. Gjyshja ( të cilën ne e kemi thirrur gjithmonë nëna ) vazhdonte lutjet që komunizmi të rrëzohej. Por ja që stinët i linin vendin njëra – tjetrës dhe asgjë nuk ndryshonte në jetët tona. Ajo shpesh kujtonte të atin që për sa ishte gjallë mundohej ti jepte gajret duke i thënë: “Duro Gano, sa te bien gjethet pa do bien edhe këta. Stinët ndërronin, gjethet binin dhe nëna i kthehej të jatit: “Ja mor baba edhe gjethet ranë dhe këta prape janë në pushtet”. “Ej moj bij , prit sa të dalin gjethet”. Kështu ranë dhe dolën kaq shumë gjethe, prindërit e nënës u plakën dhe ndërruan jetë, po kështu po plakej dhe vetë ajo ndërkohë të tjera gjethe binin dhe dilnin sërisht, por komunizmi shqiptar qëndronte stoik duke mbjellë terrorin që ujitej nga lufta e klasave, këtij eksperimenti të pashoq shoqëror që kultivoj vëllavrasjen. Burgjet populloheshin gjithmonë e më shumë me viktima të pafajshme dhe tashmë rradha u kishte ardhur fëmijve dhe nipërve të armiqeve të popullit pasi lufta e klasave duhej shtrirë kurdohere dhe pa mëshirë. Kampet e internimit ishin kthyer në varreza njerzish të gjallë që vuanin pa ditur psenë. Banorët e tyre ishin nga të gjitha moshat, nga më të vjetrit deri tek bebet që lindeshin, rriteshin dhe martoheshin në rrethim pa guxuar as të pyesnin “përse?”.

Si çdo pushtet që arrin të shfrytëzojë pikërisht ato karaktere njerzore që i shërbejnë më mirë qëllimit të tij, komunizmi u mbështet tek shpirtrat e ligj dhe individët sociopat që në emër të idealit të partisë nuk kursenin ti shkatërronin jetën kujtëdo që urrenin apo xhelozonin. Këta lloj ushtarësh të partisë komuniste shqiptare nuk bënin gjë tjeter vetëm se kopjonin modelin e kryeudhëheqësit të tyre.

Sindroma e kompleksit të inferioritetit apo xhelozisë djaloshare që mori kaq jetë njerzish të pafajshëm përbën një tjetër analizë të Enver Hoxhës, udhëheqësit sociopat që drejtoi me dorë të egër vendin tonë. (Sipas Shoqatës Amerikane të Psikologjisë (APA), sociopatia është një model i sjelljes dhe një gjendje komplekse e shëndetit mendor që karakterizohet nga një model i vazhdueshëm i shpërfilljes dhe shkeljes së të drejtave të të tjerëve. Karakteristikat kryesore janë mungesa e empatisë, mashtrimi, impulsiviteti, irritueshmëria, agresiviteti dhe një prirje për të manipuluar ose shfrytëzuar të tjerët për përfitime personale. Ata mund të mos ndiejnë keqardhje për veprimet e tyre, edhe kur këto veprime dëmtojnë të tjerët, dhe mund të përsërisin sjellje që kanë pasoja negative pa mësuar nga përvojat e mëparshme).

Padyshim figura më ikonike që u viktimizua prej tij mbetet vajza e mënçur shqiptare, shkrimtarja e parë, politikania e parë, sociademokratia e parë, e emancipuara e parë, disidentja e parë grua Musine Kokalari.

Unë pata dëgjuar për Musinenë shumë vite më parpara se emri i saj të njihej nga brezat e fillim viteve 90-të. Musineja ishte mikja më e ngushtë e gjyshes sime në kohën e rinisë, të dyja lindur në 1917-tën dhe mbaruar Shkollën e Nënës Mbretëreshë në 1937-të. Më parë të dyja kishin studiuar në shkollën e Dakos ku mësimin e kishin marrë nga vetë Motrat Qiriazi. Në ato vite rinore ishin deklaruar si motra gjaku. (Ky është një zakon i lashtë dhe i veçantë që ka ekzistuar në traditën shqiptare dhe jo vetëm. I njohur ndonjëherë si “ritual i gjakut” ose “vëllazërim me gjak”. Dy ose më shumë individë ndanin gjak duke përdorur një mjet të mprehtë për të shkaktuar një lëndim të vogël, dhe më pas e shkrinin gjakun e tyre së bashku. Rituali kishte për qëllim të krijonte një lidhje të të pandashme midis individëve, që shpesh konsideroheshin si vëllezër ose motra, edhe pse nuk ishin në të vërtetë të lidhur biologjikisht).

Gjyshja më rrëfënte se Musineja ishte shumë e shkathët, gati si djalë çamarok. Të dyjave u pëlqente të intepretonin dramat që luheshin në shkollë. “Ishte në fakt teatri që na lidhi më shumë. “Musineja ishte e apasionuar pas leximit dhe bashkë diskutonim për librat dhe shkrimtarët e preferuar. Atë më shumë se çdo gjë e tërhiqte letërsia, ndërsa mua kimia. Shkruante me shumë pasion dhe ëndrra rinore ishte të bëhej shkrimtare”. Librin ‘Siç më thotë nënua plakë’, ma pati dhënë me dedikim dhe kur hetusia më zbarkoi në shtëpi ditën e arrestimit të djalit, çfare nuk më punuan kur e gjetën në biblotekë . Filluan të ulërisnin dhe kërcenonin: “Pale ke edhe librin e të deklasuarës, armikes së popullit; Do të të çojmë dhe ty atje ku është ajo”. Rrëmbyen të gjithë koleksionin e librave përfshirë edhe botimin e parë të “Qerbelasë” që Naim Frashëri ja kishte dhuruar stërgjyshes tuaj Sabrete Vila Fratari të cilën poeti i kombit e kishte mbesë”. Nëna më pas më rrëfente se me Musinenë flisnin për çdo gjë, bile ajo edhe i pat rrëfyer si Enver Hoxha i pati propozuar për martesë . ‘Ai, budallai më ka propozuar, martesë, pale e kam edhe kushëri moj Gano’. Musineja nuk kishte pikën e respektit per Enver Hoxhen dhe në një farë mënyre ja kishte shprehur edhe atij. Seç i kishte gjetur edhe një nofkë alla gjirokastritshe, por që tani me gjithë shtrydhjen e kujtesës nuk më vjen ndër mënd”.

Sipas arësyetimit të nënës, “Enveri ishte i djallëzuar dhe nuk duhej nënvleftësuar pasi kishte “aftësine e të pa- aftëve”, që është aftësia e njerzve pa inteligjencë të spikatur, si dhe pa talent apo intelektualitet. Kështu ata perfeksionojnë djallëzine dhe ligësinë dhe falë këtyre janë në gjëndje të plotësojnë ambicjen që nuk u njeh kufi”.

Ndryshe nga shumë vajza të tjera të shkollës Nëna Mbretëreshë, nëna dhe Musineja nuk ishin përfshirë në lëvizjen komuniste. “ Musinenë në fakt e tërhiqte politika, megjithëse ishte shumë e drejtë për të qënë pjesë e saj pasi ishte një vajzë parimore dhe atdhetare. U kthye në Shqiperi me shpresën se komunistët do ta njihnin pluralizmin dhe lirinë e fjalës, sikur u patën premtuar popullit gjatë luftës. Por idealizmi dhe guximi i saj u tapos burgjeve dhe internimeve”.

Me instalimin e diktaturës komuniste fati i Musinesë dhe i gjyshes sonë morri tatëpjetën, njëra se kishte dalë kundër sistemit dhe tjetra se kishte patur bashkëshortin kundër sistemit. Njëra u damkos armike e popullit dhe tjetra bashkëshortja dhe më pas nëna e armikut të popullit. Jetët e tyre ishin kështu të “dënuara” nëpër Shqipëri dhe asnjëra nuk e kishte takuar më tjetrën deri kur një ditë dimri të vitit 1983 teta Ermioni, komshija jonë e dashur me orrigjinë nga Gjirokastra ( djali i të cilës punonte infermier në spitalin e burgut) vjen në mëngjes më heret se zakonisht dhe jep lajmin se Musineja po lëngon nga kanceri dhe e kanë sjellë urgjentisht në spitalin e burgut. Po atë pasdite nëna vendosi të vizitonte miken e vjetër -motër për të cilën kishte shume mall dhe dashuri. Ne të tjerët prisnim me ankth kthimin e saj dhe mbaj mend sapo hyri në korridorin e apartamentit pa hequr mirë këpucët u vesh në lot, të cilat i kishte mbajtur gjatë gjithe rrugës për të mos u dalluar nga kalimtarët. Ajo qante dhe tregonte në të njëjtën kohë: “E takova Musinenë dhe nuk e njoha, ishte transformuar e gjitha. Nuk donte që ta zgjaste takimin me mua. ‘Gano pse ke ardhur moj motër, ik sa më parë mos të të shikojnë këtu me mua, boll ke hallet e tua , edhe unë të duhem. Ik të keqen mos të të shohin’. I çova ca portokalle, por as ato nuk donte ti merrte. ‘Nuk i ha dot Gano, dhe këtu nuk do mi lënë ti fus në gojë. Merri mbrapsh dhe çoja mbesave’. Më pyeti për të gjithë. Kujtesen e kishte shumë mirë por vete ishte firasur e tëra. Nga Musineja që pata njohur kishte mbetur vetëm zëri vibroz që akoma përcillte shpirtin virtuoz. Kur i thashë “ Si na iku jeta jonë kështu moj Musine e dashur” ajo ma ktheu : ‘Eh moj Gano, por të paktën ti ke dy fëmijë, pa më shih pak mua….’ Kështu me zemër të plasur u ndamë dhe po e ndjeja që ajo më ndiqte me sy. Me ata sytë që nga të bukur, të mëdhenj dhe ngjyrë kafe ishin kthyer në të vegjël dhe kishin marrë një nuancë si të verdhë”.

Teta Ermioni të nesërmën na tregonte që në spitalin e burgut urdhri për Musinenë ishte që të trajtohej fare minimalisht dhe të kthehej sa më shpejt nga kishte ardhur. Per shumë kohë më vonë nëna na fliste pothuaj çdo ditë për Musinenë. Kur e mësoi vdekjen e saj u trondit edhe më shumë, por në ato kohra lajmet që vinin për njerzit e dashur ishin gjithmonë dhe më të renda, kështu që stinët, bashkë me gjethet që binin dhe dilnin sërisht, sillnin vetëm shtimin e lotëve të nënës që sikur gjithmonë na thonte: “Nuk po më thahen kurrë ”.

Shumë vite më vonë një mikja ime, juriste e njohur me origjinë nga Rubiku, më rrëfente që ndonëse ishte fare e re në moshë i kujtohej shumë mirë gruaja fisnike Musine Kokalari që fshinte rrugët e qytetit. “Njerzit kishin frikë ti flisnin. Por edhe ajo nuk shoqërohej me askënd. Një zymti më vëte ishte varrimi i saj. Vetëm shoferi i komunales dhe tre a katër ‘të tjerë të deklasuar’ që jetonin po në Rubik e shoqëruan në banesën e fundit që në fakt për Musinenë nuk kishe shumë ndryshim nga “banesat” ku ajo kishte jetuar prej mëse 40 vitesh skëterre. Banorët e provincës veriore ndiqnin këtë “kortezh” tragjik pas dritareve apo dyerve të hapura aq sa për të vendosur njërin sy; Kaq mjaftonte për ti dhënë një vështrim të fundit asaj zonje që me stoicizmin e saj në fakt kishte fituar respektin e heshtur në të gjithë zonën”.

Enveri apo “aventurieri”, sikurse e quante Musineja, nuk zgjodhi ta vrasë, pasi si sociopat që ishte ai ndjente më shumë kënaqësi kur shihte si ajo vuante çdo ditë e më tepër. Qëllimi i tij ishte ta poshtërronte dhe denigronte Musinenë, por këtë nuk e arriti dot pasi ajo nuk u përkul kurrë, por i qëndroi deri në fund bindjeve të saj nacionaliste, antikomuniste dhe pluraliste duke mbetur kështu femra opozitare më fuqishme në politikën dhe demokracinë shqiptare.

Dhe pyetja që të vjen natyrshëm në këto raste është: Ku jane sot “musinetë”? Fakti që nuk marrim dot përgjigje e bën edhe më të madhërishme figurën e saj, por edhe lëndon më shumë fatin tonë si shoqëri shqiptare që fatkeqësisht asnjëherë nuk kemi ditur të zgjedhim njerzit e duhur në kohën e duhur!