Archives for August 2024

Gazetaria e keqe…

August 14, 2024 by s p

Agim Baçi/

Çfarë ndodh kur gazetaria e keqe përdor të dhënat jo për informimtë publikut, por për të shantazhuar dikë apo disa persona, që më pas të përfitojë favore?

Umberto Eco, përmes një trilleri, ka rrokur një nga çështjet më të diskutueshme në botën e sotme – pikërisht atë të marrëdhënieve mes medias, politikës, gjyqësorit dhe biznesit.

Fabula e romanit nis me një ofertë që i bëhet Kolonës, një pesëdhjetvjeçari që e ka dashur gjithnjë gazetarinë, por s’ka mundur të shkollohet dhe që ka përkthyer nga gjermanishtja dhe shkruar në gazeta të vogla, në rubrika jo të rëndësishme. Dhe një njeri që ka ëndërruar,- që ka dellin e shkrimtarit, por s’ka patur fat, që e shoqja, Ana, e ka braktisur pas dy vitesh martesë, që kërkon të dalë nga anonimati,- mund të jetë personi i duhur për ta ftuar në një qark ku dikush tjetër mund të përfitojë, pa ditur asgjë ai. Pikërisht një personazhi të tillë i kërkohet të bashkëpunojë në shkrimin e një libri mbi një gazetë që nuk do të dalë kurrë në treg. Gazeta mendohet me titullin “Nesër”, por që të “nesërmen” nuk e ka për publikun, por thjesht për atë që i nevojitet një njeriu që kërkon të fitojë përmes lojës së pandershmërisë, lojës së shantazhit. Hapur flitet për marrëveshje dhe jo për virtyte. E pas pranimit të kushteve të tilla, duket se dera e së keqes nuk është aspak larg.

“Komendatori kërkon të futet në sallonet e larta të financës, të bankave e madje edhe të gazetave të mëdha. Dhe mjeti më i mirë është premtimi për një të përditshme ku do të thuhet vetëm e vërteta, në lidhje me gjithçka. Dymbëdhejtë numra zero, le të themi 0/1, 0/2 e kështu me rradhë, të shtypura në shumë pak kopje të rezervuara, që më pas Komendatori do t’i vlerësojë e do të kujdeset që t’i shohin ata që di ai. Sapo Komnedatori të demonstrojë se mund t’i vërë në vështirësi të ashtëquajturat sallone të larta të financës e të politikës italiane, ka gjasa që sallonet e larta t’i luten të heqë dorë nga kjo ide. Kështu ai heq dorë nga Nesër dhe fiton të drejtën për të qenë pjesë e salloneve të larta. Gjithashtu, gjysmën, apo të themi, qfotë edhe dy për qind të aksioneve të një të përditshmeje të madhe, të një banke apo të një rrjeti televiziv të rëndësishëm”. (Umberto Eco, “Numri zero”, “Dituria”, Përkthim i Ledia Dushit, 2015, f. 27)

Gjithçka nis më pas nën dirigjimin e Simeit, që mbron politikën që i nevojitet Komendatorit. Kolona njihet me Majën, një gazetare e specializuar për thashethemet për lidhjet dashurore të personave publikë dhe Bragadoçon, një redaktor që jeton përmes legjendash. Janë dy bashkëpunëtorët me të cilët duhet të nisë punën për dymbëdhejtë numrat zero të gazetës që nuk do të dalë kurrë. Duket një trekëndësh i plotësuar mes talentit, thashethemit dhe imagjinatës së shfrenuar, imagjinatë që i nevojitet herë botuesit e herë publikut.

Te Kolona nisin të marrin jetë dy kohë paralele- një dashuri me Majën dhe një rindërtim historish për të shkuarën, me Bragadoçon. Loja në këtë ndërtim të gazetës “Nesër” nuk kursen askënd. Madje, edhe bashkëkohës të tyre në të njëjtin qytet, ku lehtësisht akuzohet se “ka vrarë Brutin”, si për të përfshirë lojën e së keqes që në gjenezë.

Bragadoço kërkon të rikujtojë Milanon që nga fëmijëria, dhe bashkë me të të ringrejë legjendat. Rindërton thashethemin se Musolini nuk ka vdekur por është arratisur në Argjentinë. Rindërton rrugën e prostitutave, lidhjen e tyre me politikën. Pastaj nis lidhjen e vrasjes së Papa Luçianit, grushtit të shtetit të Borgezes, CIA-n, terroristët e kuq të përdorur nga shërbimet sekrete. Të gjitha këto të ndërtuara brenda “politikës së hamendësimit”, si pjesë e fatnazisë së Bragadoços, vijnë në një çast e bëhen të besueshme pasi një emision në BBC i sjell si të vërteta, përmes dëshmitarësh. Përfundimi është se, pas lajmit se “diçka e madhe e së shkuarës është zbuluar dhe do të bëhet publike”, Bragadoço gjendet i vrarë në rrugën “Banjara”, në rrugën më të ngushtë të Milanos, rruga që lidhte fijet e holla mes botës politike dhe prostitucionit. Pas kësaj vrasjeje duket se “numrat zero” ja kanë arritur qëllimit dhe hartuesi i planit është i qetë të fillojë negociatat me sallonet ku kërkon që të bëjë pjesë.

E keqja që vjen nga këto marrëveshje të pista plotësohet nga një grotesk i hapur në momentin kur diksutohet në redaksinë e gazetës “Nesër” pas vrasjes gjyqtarit të famshëm Xhovani Falkone nga mafia.

“Eshtë një fjalë shumë e bukur gjermane, Schadenfreude, kënaqësia për fatkeqësinë e tjetrit. Kjo është ndjenjë që duhet të respektojë dhe të nxisë një gazetë. Por për tani, nuk jemi të detyruar të merremi me këto fatkeqësi dhe indinjatën t’ua lëmë gazetave të majta, të cilat janë të specializuara. Veç të tjerash, nuk është ndonjë lajm i jashtëzakonshëm. Nuk është rasti i vetëm që do të vriten gjykatës dhe do të vrasin edhe të tjerë. Do të kemi edhe raste të tjera të mira. Tani për tani, do ta shtyjmë”. (Umberto Eco, “Numri zero”, f. 144)

Eco ka përshkruar gjithë shtegun e debateve të sotme mbi median, mbi mënyrën se si ajo kërkon lexuesin dhe shikuesin, se çfarë ndodh pas kiuntave, atje ku publiku nuk arrin dot të shohë, të dije se çdo të ndodhë. Përmes pikëpyetjeve të të pathënave të medias, e sidomos për destinacionin e marrjes dhe dhënies së informacionit, Eco jep pikëpyetjet e funksionimit të demokracisë së sotme. E shkruar si një histori që ka ndodhur më 1992, në kohën kur ish-hetuesi Di Pietro trondti politikën italiane, libri mbetet mes një trilleri të pastër letrar dhe një analize të mirëfilltë të gjithë problematikave që shfaq sot kjo marrëdhënie delikate mes medias dhe shoqërisë. “Të pathënat e numrit zero për publikun” nuk janë veçse rrugët e pafundme të botës së sotme për të mos e çuar të vërtetën tek publiku.

“Numri zero” është një roman që mund të lexohet me kënaqësi jo vetëm nga gazetarët apo nga ata që janë të apasionuar pas botës së lajmit, por edhe nga ata që janë të dhënë pas kënaqësisë së leximit. Eco shfaq edhe një herë fuqinë e madhe të vëzhgimit, por edhe të përshkrimit.

Heronjtë kombëtarë dhe “heronjtë e ideologjisë komuniste”

August 14, 2024 by s p

Filip Guraziu/

Demokracia e brishtë shqiptare, fatkeqësisht me kalimin e kohës vazhdon të bahet edhe ma e brishtë, kjo për shumë arsye, por njana prej kryesoreve që më rezulton sot mbas 33 vjetëve të vetëshembjes së komunizmit, asht “mosndërgjegjësimi dhe mosvëmendja serioze e klasës politike për edukimin e brezit të ri”. Informacioni që merr brezi i ri sot asht kontradiktor e kaotik, çka nuk asht konstruktiv, shembujt janë të shumtë; qëndrimi për simbolet kombëtare (Skënderbeu, Nanë Tereza); qëndrimi për pushtimin turk, qëndrimi për gegnishten; qëndrimi për luftën civile në vjetët e Luftës së Dytë Botnore, qëndrimi për kujtesën historike të krimeve të komunizmit etj.. Pra, platforma edukative e institucioneve shtetnore, deri sot, nuk ka muejt me ndërtue nji strategji edukuese të miratueme kolegjialisht, konstruktive e bashkëkohore për brezin e ri.

Në gamën e gjanë opinioniste për sa ma sipër, dëshiroj me veçue qëndrimin që simbas mendimit tim, duhet me mbajt sot në demokraci në lidhje me “heronjtë e ideologjisë komuniste shqiptare”.

Ashtë fakt i njohun, se së paku “zyrtarisht” pothuej të gjitha partitë politike parlamentare shqiptare kanë mbajtë qëndrim kritik kundër diktaturës komuniste, gja krejt normale e në përputhje me qëndrimin politik për diktaturat (të majta e të djathta) në të gjitha vendet e Europës e ma gjanë.

Shumë persona që kanë qenë në formacionet partizane të drejtueme prej komunistave e që kanë vdekë në luftë civile kundër formacioneve shqiptare nacionaliste (jo kundër pushtuesve) janë shpallë “dëshmorë ose heronj të atdheut e të popullit”, gja në përputhje me parimet e sistemit komunist e me periudhën në të cilën ideologjia e diktaturës ishte parësore, edhe mbi atë kombëtare (internacionalizmi proletar).

Rastet sa ma sipër janë të shumta, tue fillue prej “Heronjve të Vigut”, tek ato që u vranë prej rezistencës antikomuniste të Muharrem Bajraktarit; ato që vdiqën kundër kelmendasve nën kryesimin e Prekë Calit, të tjerë kundër lëvizjes së Llesh Marashit në Koplik ose kryengritjes së Postribës, si dhe përpjekjeve me grupet antikomuniste të dergueme në Shqipni prej vendeve “armike”, SHBA dhe Europa Perëndimore etj.. Por, a duhet të vlerësohen ato tituj sot në demokraci? Mendoj që jo, mbasi ato të vramë nuk e patën dhanë jetën në luftë kundër pushtuesve të huej për lirinë e atdheut, por për fitoren e idealit komunist në luftë me vllaznit e tyne shqiptarë, ideal që me shembjen e komunizmit e fitoren e demokracisë u shpërba, u dënue e vazhdon të dënohet si imoral e kriminal, pra sot në demokraci asht absurde e krejtësisht e padrejtë që të konsiderohen e të nderohen përsëri për ato tituj.

Kaq i randësishëm dhe ekstrem ishte vlerësimi ideologjik partiak karshi rasteve të masipërme saqë në Shkodër “heronjve të ideologjisë komuniste” (të Vigut) iu përkushtue prej diktaturës nji monument madhështor në qendër të Shkodrës, kurse “Tre heronjtë” e Shkodrës (ata që me të vërtetë e meritojnë titullin hero), të cilët vdiqën në përpjekje kundër pushtuesve fashistë, pra për idealin kombëtar u lanë në harresë e vazhdojnë po kështu…!

Tema që po trajtoj nuk duhet kuptue si ndërhymje në fushën politike partiake, por duhet vlerësue për moralin që rrezaton. Fakti jo i pëlqyeshëm e jo konstruktiv i vazhdimit të përçamjes së shqiptarëve (për temat sipër tregue) ende sot mbas 33 vjetëve “demokraci” përban nji pengesë tepër të madhe drejt përparimit e konsolidimit të demokracisë e të shtetit ligjor në Shqipni. Në qoftë se do të gjindet nji konsensus në mes “palëve” me pikënisje ‘Shqipnia e shqiptarët para çdo gjaje’ në lidhje me dallimin në mes ‘heronjve ideologjikë’ e atyne kombëtarë (jo ideologjikë) mendoj se kishte me qenë nji hap shumë i randësishëm drejtë bashkimit shpirtnor të shqiptarëve, problem aq i dëshiruem!

Praktikisht duhet të konsiderohen e të nderohen si Heronj të Kombit Shqiptar vetëm ata persona që dhanë jetën në luftë me pushtuesit e ndryshëm (turq, serbë, grekë, italianë, gjermanë) pavarësisht prej bindjeve të tyne politike apo partiake (ballistë, komunistë, legalista, nacionalista etj.). Të tjerët le të mbesin heronj ideologjikë të komunizmit (si kriminelët Enver Hoxha, Mehmet Shehu & company), të cilët munden edhe mu nderue privatisht, por jo publikisht, prej atyne grupimeve politike që mbrojnë të njajtën ideologji.

Së paku, në ditët përkujtimore të Heronjve të Kombit, shqiptar pa dallim përkatësie politike do të gjendeshim të tanë së bashku e kjo nuk asht pak, por një fillim i mbarë drejt bashkimit shpirtnor, që jep shpresë edhe për të tjera veprime të kësaj natyre.

Asht koha me kuptue nji herë e mirë se demokracia shqiptare dhe e ardhmja e Shqipnisë drejtë B.E. nuk mund të realizohen tue i thurë lavdi heronjve të ideologjisë komuniste. A e dini pse? Shumë e thjeshtë, sepse dënimi i krimeve të komunizmi asht nji ndër kushtet kryesore që duhet me plotësue Shqipnia për me qenë pjesë e BE. Në vendet europiane as që bahet fjalë me dekorue ose nderue publikisht ndonji hero të fashizmit ose të nazizmit, përkundrazi praktikat janë të tilla saqë edhe tentativat për sa ma sipër dënohen në bazë të ligjit. Nji ligj i tillë ekziston edhe në vendet ish-komuniste të Europës Lindore; në Poloni, Çeki, Lituani dhe Hungari që shprehet: “Refuzimi publik, me vue në dyshim ose me degradue fakte të gjenocidit e krimeve të tjera kundër njerëzimit të kryeme prej regjimeve diktatoriale socialiste e komuniste përban vepër penale”.

Del detyrë imediate, për partitë politike, legjislativin, akademinë, qeverinë e strukturat e pavarme që funksionojnë sipas udhëzimeve të B.E., trajtimi i problemit të masipërm në rrugë ligjore. Vetëm ligji duhet me sundue në demokraci, ligji duhet me qenë mbi nostalgjitë romantike të sëmura të nji periudhe tashma të dënueme prej të gjithë aktorëve politikë. Sa ma sipër nuk asht hakmarrje, por drejtësi shoqnore që na e mundëson sistemi demokratik.

E ardhmja e Shqipnisë dhe e brezit të ri asht shumë herë ma e randësishme se sa një titull, ose dekoratë me karakter ideologjik.

Shqiptarë të ardhmen e keni në dorën tuej, veproni.

At Pjetër Mëshkalla nuk ka shkruar vetëm një letër…

August 14, 2024 by s p

Frano Kulli/

Shumëkush, që e ka ndeshë edhe përkitazi emrin e jezuitit At Pjetër Mëshkalla e ka njësuar emrin e tij autorial me autorësinë e një letre që i shkruan kryeministrit gjakatar të diktaturës, Mehmet Shehu. Një letër, me të vërtetë e denjë për t’u marrë si vepër e si kryevepër, ndoshta njëra ndër “blasfemitë” më të mëdha që ka ngjarë kundër diktaturës, si kurajë sipërore e inteligjencës shqiptare asohere. Njësh me fjalën e qëndresën e krejt martirëve të kishës në të vërtetë, porse ka ngjarë nja dy dekada ma vonë, kur tashma dhuna ia kishte vu përfundimisht thundrën e egër në fyt popullit që sundonte. Për ata që e kanë prekur me të gjitha shqisat e shpirtit e në të gjitha indet e korpit atë kohë sidomos, ende sot mbetet gati e mistershme fuqia e personit-autor të asaj letre, që merr kurajën me ba debat me xhelatin, me shtru arsyen përballë regjimit që e ka përjashtuar arsyen si ekzistencë e le ma si veprim, me shkue i vetëdijshëm drejt dhunimit të vetvetes, në respekt të lirisë për vete e përtej saj, për të tjerët.

Një qëndresë në kufijtë e mistikes. Që nuk zë fill atë ditë, më 5 prill të vitit të mbrapshtë 1967 kur shkruhet letra. Ani pse ai e kishte të provueme brenda qenies së vet provën e kalvarit të mundimeve në burgjet e ferrit. Shembuj prej jetës së tij na thonë se ai qe gjithherë i padashtun me perandoritë në kohën e të cilave e jetoi jetën e vet; asaj otomane në fillim, që ia ndjeu shtypjen qysh kur ishte fëmijë, por edhe më shumë me sundimtarët që qarkuan ngjarjet mbas Luftës së Parë Botërore, edhe të atyre që qarkuan periudhën e së Dytës; u përball aktivisht me fashizmin dhe nazizmin. Por ajo çka rrodhi më vonë, paslufta që nuk solli Paqe mbasi bashkatdhetarët prijësa, që vendosën diktaturën e të pafeve dhe e shpallën Shqipërinë si vendin e parë dhe të vetëm ateist në botë, që kalvari i pambarimtë për té. Atë Pjetër Meshkallën e dënuan atëherë jo vetëm si kundërshtar, por si misionar të Krishtit, dy herë e dënuan si e pamjaftueshme e para, herën e parë i dhanë 15 vjet burg e herën e dytë 10 vjet të tjera e ai, aq sa i përunjur, po aq dhe i pamposhtur u shfaq. Dhe për karshi, e stoik, me siguri e bën të qëndrojë Fjala e Hyjit: “Qe, unë po ju dërgoj porsi kingjat midis ujqve! Ruejuni prej njerëzve: mbasi do t’ju pandehin në gjyqe…! Për shkak témin do t’ju qesin para sundimtarëve dhe mbretenve, që të dëshmoni para tyne dhe para paganëve… mos u shqetësoni se çka dhe si do të flisni, sepse në atë moment do t’ju jap çka duhet të thoni, mbasi nuk do jeni ju që do të flisni, por Shpirti i Atit tuej ka me folë nëpër ju”. (Mt 10, 16-20)…

Po ai personi thatim, i dobët kockë e lëkurë, që na shfaqet në foton e fundme të tij kishte qenë student i shkëlqyer në Austri në vitet ’20 të shekullit të shkuar e masandej me studimet për teologji e filozofi në Gorizia, asokohe e Sllovenisë e në Napoli në Itali… Nëse je, sado pak kureshtar me dijtë pak ma shumë për këtë emër qëndrestari të paepur meshtari jezuit, zbulon tek Atë Pjetër Meshkalla intelektualin, mendimtarin, historianin, gjuhëtarin, njohësin e thellë të letërsive të mira europiane e bashkëkohëse.

NISTORËT E BOTIMIT TË VEPRËS LETRARE TË MËSHKALLËS

Por ai na ka lanë edhe dëshminë e poetit. Një mjeshtër i poezisë, po aq i përshpirtshëm e i përvujtë, poeti Visar Zhiti na ka sjellë një parathënie me fjalë vezulluese si hyrje në veprën letrare të Mëshkallës, (pjesa e parë-poezia) të botuar tani së fundi, nën përcaktorin e vlerësimit të epërm: Poezia qiellore e Atë Pjetër Mëshkallës. Nji poezi krejt të panjohun deri tash, të cilën e paska hulumtue shkrimtari i ri Andreas Dushi; në fillesë prej nji dorëshkrimi amanetqar të zotnisë shkodran Paulin Ujka e masandej gjurmët e kishin çue te dorëshkrimi origjinal i vetë autorit Mëshkalla. Nistor i këtij botimi është famullitari i sotëm i Shkodrës, don Vlash Palaj. Me një ndjesi përtej të qenit aty, përtej fillesës së rrugës së shkollimit në shkollën që së voni është pagëzuar me emrin e Mëshkallës, mësuesit të letërsisë në Seminarin Papnor të atëhershëm, në vitet ’31 e deri në vitin 1946, kur do ta syrgjynosin në errësirën e burgjeve komuniste për 15 vjet. Simpatia e përndritshme për vetë Mëshkallën, ka dritësuar edhe thirrjen e tij, siç ai vetë e thotë, për t’iu kushtue Hyjit.

Arsyet që më shtynë me botue dhe promovue … prozën dhe poezitë e Padër Pjetër Meshkallës janë të lidhuna ngushtë me atë takim providencial, që besoj se ndikoi aq shumë në thirrjen e jetës teme drejt të njëjtit mision me atë të Padrit. Ai takim ishte taman si ai i Kushtimit të Krishtit në Tempull. Ndodhi, falë ndërmjetësisë së prindërve të mi, që vazhdimisht frekuentonin Padrin, sidomos Nana, që nji ditë të mirë, të asaj periudhë të vështirë të vitit 1983, më mori përdore e me çoi tek Padri me më beku e me më shenju për krejt jetën…! Nga ai takim shpërtheu nji si luftë mbrenda meje, ku mësova me kërku e me e gjetë veten, mes presionit të pandërpremë ideologjik, nëpërmjet nji propagande në limitet e djallëzores, e mbështetun nga çdo makinacion shtetnor dhe antagonizmit të paepur, i bazuem mbi forcën e arsyes dhe të besimit, që shfaqej dukshëm, madhështor në shproporcion me vogëlsisë fizike të Padër Meshkallës.

KRITIKË, APOLOGJI – SI PROZË FILOZOFIKE

Ajo çka përbën prozën e Mëshkallës, e hallakatun nëpër periodikët kulturorë më në zë të kohës: “LEKA” (akronim i Lidhjes së Edukatës Kulturës dhe Argëtimit), “Kumona e së diellës”, po edhe te “Tomorri i vogël”, e përdyjavshme kulturale e rinisë shqiptare, vjen traktat filozofie ma së pari, si një njohje e thellë e rendit të gjërave nëpërmjet analizave të thukëta, si depërtim në psikologjinë e personit që merr në analizë. Por, edhe si përsiatje estetike që lexohet me ëndje e interes edhe sot. “Hart e moralitet”, “Kritikë ndërtuese”, “Fushata e fisnikisë së krishtenë”… Kurse një “apologji” për Atë Gjergj Fishtën, me titullin “Poeti i Kombit” e fillon me kundërvendosjen: “Pse të quhet Atë Gjergji Poeti Kombëtar, kurse aj asht vetëm poeti i nji pjesës së Shqipnis së Veriut ?…”, vjelë nga dialogu me një arsimtar që ai e çmon si “të vlefshëm”. I drejt për drejt me të, ani pse vlerësimi tij ishte krejt i përkundërt me mitin që ishte krijue për poetin.

Pa kurrfarë droje për ndeshjen. Me vetveten së pari dhe me mitin përtej vetes, gjithashtu. E në vijim të përballjes së vlerësimeve të përkundërta ai për vete, domethanë për personat të cilëve ua kumton, shpërfaq përfundimin: “Atë Gjergji kje Poeti qi, me fuqin e Gjenit të vet, dijti me nxjerrun prej pejzave t’idealit e të realit, të gjitha notat e harmonis ma të plotë t’Atdheut. E duket se vetë natyra e kishte pasë pregatitë per ketë misjon: mamendje e mahnitshme, fuqi asimiluese, gojtari e pashterrshme e pushtuese, shpirt hartisti, ndjesi sa burrnore aq edhe e njomë, veshtrim i thellë psyhologu, djalektikë dermuese e metafyzikë e patrembshme, plotsue prej njaj kulture të gjanë e të hieshme”!

Historia e Musinesë

August 14, 2024 by s p

Astrit Lulushi

(Përkthim nga anglishtja)/

Musine Kokalari (1917-1983) ishte e para shkrimtare dhe aktiviste politike në Shqipëri. E lindur në Adana në Turqinë jugore, në një familje me origjinë gjirokastrite, Kokalari fitoi një shije për librat dhe mësimin që në fillim të jetës, sepse vëllai i saj Vejsimi drejtonte një librari në Tiranë në mesin e viteve 1930. Në janar 1938, pasi ndoqi Institutin Nënë Mbretëresha në Tiranë, ajo mori një bursë për të studiuar letërsi në Romë dhe u diplomua atje në vitin 1941. Jeta në qytetin e përjetshëm i dha asaj një pamje kalimtare në një botë magjepsëse të krijimtarisë intelektuale dhe Qëllimi i vetëm i jetës pas kthimit të saj në Shqipëri ishte të bëhej shkrimtare. Në të vërtetë, në vitet 1941-1944 ajo botoi tre vëllime prozë, një arritje unike për një grua shqiptare të asaj kohe. Po aq i pazakontë ishte roli i saj politik gjatë Luftës së Dytë Botërore në përpjekjet për të themeluar një Parti Socialdemokrate Shqiptare. Me përfundimin e luftës, Kokalari drejtonte librarinë familjare dhe u ftua të bëhej anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, krijuar më 7 tetor 1945 që drejtohej nga Sejfulla Malëshova. Gjatë gjithë kësaj kohe, ajo u përhumbur nga vrasja e dy vëllezërve të saj, Mumtaz dhe Vejsim, më 12 nëntor 1944 nga partizanët komunistë dhe kërkoi sinqerisht drejtësi dhe ndëshkim. E lidhur ngushtë me themelimin e Partisë Socialdemokrate Shqiptare në vitin 1943 dhe mediumit të saj të shtypit “Zëri i lirisë”, ajo u arrestua më 17 janar 1946 në një epokë terrori të shoqëruar me rënien e Malëshovës, dhe më 2 korrik 1946 u dënua nga gjykata ushtarake e Tiranës me njëzet vjet burg si “sabotatore dhe armike e popullit.” Pesëmbëdhjetë vitet e ardhshme të jetës i kaloi në burgun famëkeq në Mat të Burrelit – e izoluar dhe nën mbikëqyrje të vazhdueshme – e persekutuar dhe i provokuar nga oficerët e burgjeve të varfër dhe të pashkolluar. E thyer, ajo u lirua në tetor 1961 dhe u punësua si pastruese e rrugëve në qytetin krahinor të Rrëshenit. Musine Kokalari, dikur një rrëfimtare e talentuar e përrallave dhe figurë politike në ngritje, u persekutua deri në fund të ditëve të saj. E sëmurë përfundimisht me kancer, iu mohua trajtimi i duhur deri në vdekjen e saj në vitin 1983. Në këtë tekst, të regjistruar fshehurazi në vitin 1972, Musine Kokalari tregon jetën e saj dhe përpjekjet për të themeluar një Parti Socialdemokrate, botuar në gazetën Zëri i lirisë, 1shkurt Tiranë,

1. Objektivi parësor i Partisë Socialdemokrate është sigurimi i drejtësisë sociale dhe lirisë politike.

2. Partia Socialdemokrate mban një qëndrim evolucionist përsa i përket kolektivizmit ekonomik.

3. Objektiva të tjera parësore të Partisë Socialdemokrate janë sigurimi i tokës së mjaftueshme për fermerët për të punuar dhe eliminimi i shfrytëzimit, spekulimeve dhe parazitizmit. Ai synon gjithashtu të sigurojë ushqim, strehim dhe nevoja të tjera për klasën punëtore për ta bërë jetën e tyre të jetueshme. Reforma agrare – do të ndërmerren hapat fillestarë për ndarjen e tokës. Partia do të përpiqet të zbatojë një skemë të sigurimeve shoqërore për t’i ofruar mbrojtje të gjitha shtresave të shoqërisë.

4. Liri politike nënkupton sigurimin e të drejtës së çdo qytetari për lirinë e fjalës, lirinë e mendimit, lirinë e shtypit, lirinë e iniciativës private dhe lirinë e votës (opozita parlamentare). Partia do të përpiqet të hedhë bazat për të kontribuar në edukimin demokratik të të gjitha shtresave të shoqërisë shqiptare dhe për t’i përgatitur ato për regjimin e ardhshëm, nën të cilin do të mbretërojë drejtësia sociale dhe liria politike. Arsyeja kryesore për kufizimet e lirive politike është mungesa e drejtësisë sociale.

5. Përsa i përket marrëdhënieve me kombet e tjera, Partia nuk do të udhëhiqet nga nacionalizmi i ngushtë egoist, por nga një patriotizëm i thjeshtë që përputhet me ndjenjat e respektit dhe dashurisë për kombet e tjera dhe do të mbështesë idenë e krijimit të një konfederate ballkanike sa më shpejt. sa më shumë që të jetë e mundur.

6. Një objektiv tjetër i Partisë është lufta kundër të gjithë pushtuesve për pavarësinë e Shqipërisë së bashkuar brenda kufijve të saj etnikë. Idealet e periudhës së Rilindjes ishin ende shumë të gjalla. Demokratët shikuan drejt tyre dhe gjetën thirrjen e tyre, pra idealet e evolucionit dhe përparimit. Njerëzit u ndërgjegjësuan për mundësinë e zhvillimit gradual. Megjithatë, paralelisht me këto ide, Revolucioni i Tetorit futi në Shqipëri ide të tjera revolucionare dhe grupe komuniste u shfaqën aty-këtu, ndonëse jo kudo në vend, të cilët u përmbaheshin parimeve të paqarta dhe jo uniforme. Pushtimi italian rezultoi në luftë më shumë se çdo gjë tjetër. Të gjithë ata që kishin emigruar nën Zogun, u kthyen në vend dhe donin të arrinin atë që të mundi në situatën e re. Ata ishin në favor të një lufte demokratike, të mbështetur nga aleatët, për ta bërë Shqipërinë një demokraci kushtetuese, në përputhje me pikëpamjet e të gjithë demokratëve në mbarë botën. Grupet komuniste ranë dakord dhe krijuan Partinë Komuniste Shqiptare, e cila mbështeti një luftë të armatosur të vazhdueshme dhe të pakompromis. Fati tragjik i demokratëve u la në udhëkryq. Ata ranë dakord me luftën e armatosur, por panë se Fronti, si forca drejtuese në vend, dominohej nga Partia Komuniste, e cila synonte marrjen e pushtetit. Elementi nacionalist përfaqësohej pak a shumë nga Balli Kombëtar, një organizatë heterogjene pa formë organizative specifike, por me një platformë të gjerë demokratike që e interpretonte të ardhmen e vendit si një demokraci parlamentare dhe jo nën komunistët. Ky grup njerëzish me prirje të ndryshme politike e konsideronte veten si patriotë të thjeshtë, pa asnjë kualifikim qoftë reformist apo të ngjashëm.

Komiteti qendror, i cili u përfol se ishte krijuar, u mblodh rreth figurës së Lumo Skëndos, djalit të Abdyl Frashërit, i cili përfaqësonte trashëgiminë e vendit, sepse ishte manifesti politik i Sami Frashërit që vazhdoi të frymëzojnë Shqipërinë demokratike. Kishte respekt të pafund për Lumo Skëndon. Ai ishte një figurë e njohur. Programi dhjetëpikësh i Ballit Kombëtar ishte mjaft demokratik.

Mbaj mend që fola me të një herë në librarinë e tij para se të hynte në ilegalitet. Ai u ankua se agjentët jugosllavë kishin hyrë në Shqipëri dhe po e merrnin vendin nga brenda. “Komunistët po mbahen duke u bërë premtime fshatarëve dhe punëtorëve të thjeshtë, Musine,” tha ai. “Jemi përballë mundësisë që gjithçka të shkojë në drejtimin e tyre dhe të ketë gjak. Unë jam kundër komunistëve, që po përhapin idetë e tyre këtu. “Mid’hat Bej”, i thashë, “ti flet vetëm për patriotizëm”. “Por kjo është çështja kryesore sot,” u përgjigj ai. “Nëse e marrim luftën apo presim taktikisht që të mos lëndohemi, është çështje patriotizmi. Komunistët nga ana e tyre përdorin patriotizmin dhe premtojnë se do të marrin pushtetin kur të çlirohet Shqipëria dhe kam frikë se do ta mbajnë këtë premtim”, shtoi ai. “Koha do ta tregojë,” u përgjigja. “Por fjala patriotizëm nuk mjafton për të frymëzuar fshatarët dhe punëtorët. Është thjesht një shpresë e kotë. Fjala patriotizëm, në thelb, i përket së shkuarës. E ardhmja kërkon ndryshime sociale dhe ekonomike që duhet të shkojnë paralelisht me patriotizmin.”

“Kur do të vesh sandale fshatare dhe do të shkoj fshat më fshat për ta shpëtuar fshatarin nga mjerimi dhe injoranca e tyre”, tha ai. “Por ju duhet ta thoni këtë tani, gjatë luftës. Ju duhet të vendosni stilolapsin dhe shpatën pas fjalëve tuaja.” “Rreziku kryesor janë komunistët,” tha ai. “E dini, nuk kam asgjë për të humbur sepse nuk kam asgjë përveç librarisë dhe disa sendeve personale që kam ndërmend t’ua lë trashëgimtarëve të mi. Por diktatura e kuqe do të jetë e pamëshirshme dhe lumenj gjaku do të rrjedhin. Do të ketë një masakër të vërtetë. Për mendimin tim, çështja nuk ishte aq te bashkimi i Ballit Kombëtar dhe Frontit Nacionalçlirimtar, por krijimi i një aleance demokratike bazë. Për këtë kam folur kur me Nehmije Xhuglinin (më vonë e njohur si Nexhmije Hoxha) dhe diskutuam se si të intensifikojmë luftën kundër pushtuesit. Unë sugjerova që ne mund të bashkoheshim në Frontin Nacionalçlirimtar jo si individë, por si një grup demokratik ose, më mirë akoma, si parti (socialdemokratët) që përfaqësonin rrugën e mesme që mund të tërhiqte forca të pavendosura dhe me ta, ne mund të bashkoheshim në një aleancë. me Partinë Komuniste si pjesë e Frontit Nacionalçlirimtar. Ajo nuk u pajtuan, duke thënë se nuk është koha për të krijuar parti të tjera, por për të luftuar pushtuesit. “Por cili është problemi?” Unë kundërshtova. “Ju jeni komunistë dhe merreni me çështjet sociale sipas koncepteve tuaja. Ne jemi demokratë dhe i trajtojmë çështjet sociale në mënyrën tonë, duke mos harruar sigurisht rëndësinë e luftës kundër pushtuesit”.

Takimet i bënim në shtëpinë e mësueses që merrte pjesë, si dhe Mefarete Frashëri, Afërdita Asllani dhe Gjokoroce. Tre të parët më mbështetën, ndërsa ky i fundit nuk tha asgjë. Në atë kohë punonim bashkë për të nxjerrë numrin e parë të një reviste të quajtur Gruaja Shqiptare. E kisha shkruar parathënien dhe kisha përgatitur një tregim të shkurtër të quajtur Hieja e djalit, por Nexhmije vazhdonte të bënte telashe. Ajo donte të ishte ajo që do të jepte të gjitha urdhrat që ne thjesht duhej të zbatonim, dhe të mos bënte asgjë tjetër. Kjo klimë ishte ajo që më shtyu përfundimisht të largohesha nga Fronti Nacionalçlirimtar përpoqa të bashkoheshim si grup dhe më pas të krijonim një Parti Socialdemokrate brenda tij, që të merrnim pjesë në luftën kundër pushtuesit. Në atë kohë, rastësisht hasa avokatin Skënder Muço, të cilin e kisha takuar te porta e burgut në vitin 1932. U njoha edhe me profesorin e letërsisë Isuf Luzaj dhe me gjuhëtarin e talentuar Selman Riza. Të gjithë ishin të shqetësuar për drejtimin që po merrte lufta, veçanërisht në rajonin e Vlorës, ku grupet e armatosura kishin filluar të debatonin me njëri-tjetrin dhe, sipas asaj që më thanë, komunistët i sulmonin dhe përpiqeshin t’i shpërndanin. Ndonëse të gjithë e respektonin Lumo Skëndon, ata dëshpëruan plogështinë e udhëheqjes së tij dhe donin organizim dhe unitet më të mirë. Në qarkun e Vlorës, autoriteti i Hysni Lepenicës, të cilit ata iu nënshtruan, konsistonte në përpjekjen për të gjetur një ekuilibër midis palëve që nuk pajtoheshin ose më mirë midis liderëve të tyre ambiciozë. E respektonin shumë, pasi njihej si modest dhe patriot. U qëllua dhe u vra në Grehot nga italianët.

Me këta burra, unë solla edhe një herë idenë e një koalicioni demokratik. Unë propozova që, duke u mbështetur në programin me dhjetë pika, të formojmë një Parti Socialdemokrate. Ata ranë dakord dhe, pas shumë debatesh, unë dhe Isuf Luzaj hartuam programin e partisë. Më pas zgjodhëm Skënderin për t’i marrë gjërat që andej. Unë shkova të bisedoja me Mid’hat beun, por ai nuk ishte aty, ndaj fola me Hasan Dostin, që ishte zëvendësi i tij. Dosti ishte një njeri i arsimuar, modest dhe i qetë, i cili vetë nuk tregoi ndonjë iniciativë të veçantë në këtë çështje, por thjesht tha se ishte dakord me çdo gjë që thoshte Mid’hat Beu dhe nuk shoi asgjë tjetër. E ngrita temën e themelimit të një Partie Socialdemokrate. Ai u përgjigj se Mid’hat Beut nuk i pëlqente kjo ide dhe nuk e miratonte. Unë kundërshtova se nuk kishim nevojë për miratimin e tij, sepse programi me dhjetë pika e parashikonte tashmë mundësinë. Më pas botuam një broshurë ku njoftonte krijimin e partisë. U zhvillua vetëm një takim, i cili u organizua nga Skënder Muço. U mblodhëm në një shtëpi në rrugën e Elbasanit. Fatkeqësisht, nuk më kujtohet emri i pronarit, cili ishte pjesëtar i Frontit. Rreth gjashtëdhjetë veta morën pjesë. Përveç të zotit të shtëpisë, ishte Qiriako Harito, anëtar i Frontit dhe shumë aktiv në të. Fjalën e hapjes e mbajti Skënderi. Ai shqyrtoi situatën, foli për luftimet e zhvilluara në qarkun e Vlorës, për domosdoshmërinë e bashkimit të popullit, për përpjekjet për të arritur një marrëveshje me Frontin për një luftë më intensive dhe për krijimin e një Partie Socialdemokrate (ne të katër ishim në grupin fillestar).

Kur ai mbaroi, më kërkuan të lexoja programin. Ishte një moment mjaft delikat. Pronari i shtëpisë foli: “Jemi anëtarë të Frontit, po punojmë, sakrifikojmë jetën. Ju thjesht po na përdorni si fasadë.” Ai ishte vërtet i zemëruar me idenë. Skënder Muço u ngrit me nxitim dhe u kthye nga ata të dy. “Epo, a do të na bashkohesh edhe ti në Partinë Socialdemokrate?” Qiriako Harito ishte në një pozicion mjaft të vështirë dhe i kapte fjalët. Shoku tjetër llomoti, duke vazhduar dhe dhe duke mos gjetur fund. Asnjë nga burrat nuk tha asgjë. Kështu u ktheva te Skënderi. “Ky është surogati i Sulo Kozelit dhe Sotir Polenës, të cilët më pyetën: “A je ti socialdemokrat?” “Po,” u përgjigja. “A keni shkaktuar përçarje në radhët tona?” pyetën ata. “Kush tha kështu? Ku është prova juaj?” u përgjigja unë. “Ju nuk keni luftuar,” thanë ata. “Ju nuk na dhatë mundësinë për të luftuar”, iu përgjigja unë. “Çfarë bëre, atëherë?” “Isha i zënë me shkrim. Kam botuar një libër për fëmijë.” “Nje liber?” u përgjigj i padituri Sulo Kozeli. “Lufta bëhet me penë dhe me shpatë. Ti përdor krahë, por nuk di të përdorësh stilolaps.” Më kthyen në qeli. Na dërguan në rrugën e Dibrës, ku më liruan, por më pas më arrestuan sërish. Këtë herë më vizitoi Beqir Balluku. Më 28 nëntor 1944, u lirova edhe një herë. Dy vëllezërit e mi të pafajshëm ishin vrarë. Isha në shtëpi gjatë çlirimit përfundimtar të vendit, por kisha frikë për jetën time. Kështu filloi tragjedia e një jetese demokratike nën diktaturën e proletariatit. Ajo shënoi fundin e periudhës së Rilindjes dhe të përpjekjeve demokratike të individëve humanë që donin të mbronin të varfërit, të mbronin punëtorët për t’i shpëtuar ata nga skllavëria fizike dhe intelektuale, për të mbrojtur dinjitetin e tyre njerëzor. Kishte filluar një epokë dhune dhe gjakderdhjeje që do të shkatërronte vetë konceptin e demokracisë; ishte koha e epshit për gjak.

Koncepti i ri i diktaturës së proletariatit, ndonëse fillimisht nuk u zbatua plotësisht, në periudhën e luftës dhe më pas u kontrast me konceptin e demokracisë progresive, iluministe. Ishte një pozicion oportunist i mbajtur nga shumë njerëz gjatë luftës antifashiste. Kampi demokratik, i përfaqësuar nga Balli Kombëtar, ishte tronditur, ndërsa Partia Komuniste që drejtonte Frontin Nacionalçlirimtar u përqendrua në një luftë të pandërprerë dhe të pakompromis me pushtuesit. Ata demokratë që u nënshtruan, iu bashkuan përpjekjeve të luftës dhe humbën rëndësinë e tyre politike, dhe ata që guxuan të ngriheshin në mbrojtje të pluralizmit politik shpejt u përballën me plumbin ose përfunduan në burg. Ata që mbetën me Ballin nuk luajtën më asnjë rol të rëndësishëm në luftë. Shqipëria kishte hyrë tashmë në fazën e pasluftës, në të cilën forcat e Lindjes dhe Perëndimit po përpiqeshin të ruanin pozicionet e tyre dhe grupet e brendshme nuk kishin zgjidhje tjetër veçse të vendosnin për besnikërinë e tyre ndaj demokracisë perëndimore ose lindore. Njerëzit filluan të shqyrtonin se çfarë ishte në të vërtetë komunizmi dhe pyesnin fshehurazi (siç do të dilte më vonë) se çfarë drejtimi do të merrte Partia Komuniste dhe ata që udhëhoqën rezistencën, deri në çfarë mase do të pajtoheshin me njëri-tjetrin dhe me shokët e tyre sovjetikë. Me fjalë të tjera, se si marksizmi shkencor, i pavëmendshëm ndaj parimit të barazisë, do të funksiononte në një vend të vogël mes atyre që përpiqeshin për pushtet.

Më pas iu drejtova Sami Çeribashit: “Dhe po ju njerëz?” “Ne kemi lidhje me ata që janë ende duke luftuar në male.” “Pra, ju jeni në rezistencë, të katër, supozoj.” “Po, Shaban Balla, Çoku, Ali Kavaja dhe unë”. “Mirë. Ju keni forcat tuaja, objektivat tuaja, punët tuaja të brendshme. Unë nuk kam nevojë të di asgjë tjetër për ju. Unë jam një socialdemokrat. Unë kam shokët e mi dhe kemi një platformë dhe objektiva tona. Këto janë çështjet tona të brendshme. Të gjithë jemi mbledhur këtu këtë mbrëmje për të hartuar një shënim. Ne jemi një koalicion demokratik dhe duam të marrim pjesë në zgjedhje me parti të ndryshme. Pra, ne duhet të formulojmë një notë dhe t’u bëjmë thirrje aleatëve që të ndërhyjnë me qeverinë për të shtyrë zgjedhjet që ne të marrim pjesë në to. Nëse fitojmë apo humbim, do të vendosë populli”. “A jeni dakord,” e pyeta.

“Po,” u përgjigjën të gjithë me entuziazëm.

“Secili grup prej jush duhet t’i mbajë për vete idealet dhe sekretet e tij dhe të mos përfshihet në biznesin e të tjerëve.”

“Me të drejtë,” u përgjigjën të gjithë. Mora një stilolaps dhe formulova Shënimin.

Të katër zogistët, katër burrat e rezistencës, Musa Dizdari, një miku im me orientim socialdemokrat, dhe unë të gjithë firmosëm dokumentin. Për shkak se kisha insistuar që t’i mbajmë gjërat për vete dhe të mos përfshijmë njerëz të tjerë, shtova me shkrim dore edhe emrat e dy shoqëruesve të mi demokratë, duke menduar se nëse gjërat do të shkonin sipas planit, ata nuk do të ishin kundër kësaj. Nëse gjërat do të shkonin keq, ata nuk do të vuanin, dhe në të vërtetë nuk do të pësonin, sepse më vonë gjatë marrjes në pyetje deklarova se nuk kishin asnjë ide për koalicionin demokratik.

Një kopje të dokumentit Shaban Balla ua ka transmetuar anglezëve dhe një kopje tjetër amerikanëve. Unë fola me oficerin Palmer në një rast vetëm për të kërkuar mbështetjen e tij për këtë ndërmarrje nëse donin që zgjedhjet të ishin demokratike, siç pretendonin ata. Megjithatë, aleatët nuk ndërhynë fare me qeverinë. Ata heshtën. Ky do të kishte qenë një rast i vërtetë që ata të demonstronin se dëshironin zgjedhje shumëpartiake. E megjithatë, ata nuk bënë asgjë. Pse? Ndoshta sepse nuk donin që ne të arrestoheshim pasi do të na tregonin emrat. Reagimi i tyre ishte një gabim në çdo rast. Një nga një na arrestuan të gjithë dhe nuk mbeti njeri që të mbështeste idenë e shtyrjes së zgjedhjeve që ne të marrim pjesë në to. Tani na akuzuan për diçka shumë më të keqe: një komplot për të rrëzuar qeverinë. Nëse do të ishin plotësisht të sinqertë, anglezët dhe amerikanët nuk do ta kishin problem ta bënin të ditur se partitë demokratike nuk po lejoheshin të merrnin pjesë në zgjedhje. Ata kishin një dokument si dëshmi për ekzistencën tonë dhe zgjedhjet nuk ishin demokratike sepse partitë e tjera nuk morën pjesë.

Ata e humbën debatin publik dhe me heshtjen e tyre na bënë të akuzohemi për një krim të rëndë. Nuk dua të them se ne ishim viktima të tyre, sepse ishte vendimi im që të bëja një përpjekje të tretë për të formuar një Parti Socialdemokrate. Ata humbën sepse të tjerët punuan shumë drejt idealeve të tyre në mënyrë të organizuar; ata kishin luftuar dhe sakrifikuan. Epërsia e tyre morale ishte e padiskutueshme dhe e merituar, dhe rënia jonë ishte po aq e merituar. Shumë njerëz të mirë që erdhën pas nesh humbën jetën për asgjë. Më arrestuan më 23 janar 1946, menjëherë pas zogistëve dhe grupeve të rezistencës që u arrestuan më 10 janar. Hetuesi ngriti çështjen e Shënimit. Nesti Kerenxhi, Siri Çarçani, Edip Çuçi dhe Kadri Hazbiu ishin të përfshirë në akuzat e bëra ndaj meje. Nuk e kisha të vështirë të mbroja veten dhe ata u përpoqën shumë për të mbajtur akuzat e tyre për përpjekjen time për të rrëzuar qeverinë. Filloi marrja në pyetje. Më pyetën për Shënimin. Ata kishin folur tashmë me njerëz të tjerë para meje, por këta të fundit nuk kishin qenë aq të qartë sa të mbroheshin. E nisa si vijon: “Ne hartuam notën në emër të tre grupeve për t’ua dërguar aleatëve të cilët ju i lejuat të vëzhgonin votimin sepse supozohej të ishte demokratik. Ne e bëmë këtë që një koalicion demokratik me platformat e tij të ndryshme të prezantojë kandidatët e tij dhe që ne të marrim pjesë në zgjedhje, nëse ato mund të shtyhen për një kohë.

”Kurioz, – u përgjigj Nesti Kerenxhi, i cili ishte kreu i Sigurimit. “Ju vini nga një familje demokratike, antizogiste. Si arritët t’u bashkoheni këtyre monarkistëve?”

Ata nuk dhanë asnjë reagim, të pasigurt se çfarë duhet të thonë. “Ju u përpoqët të rrëzoni qeverinë,” thanë ata. “Jo, ajo që ne kërkuam ishte shtyrja e zgjedhjeve. Nuk kisha fare grup pas meje, vetëm dy burra. Si mund ta kishim rrëzuar qeverinë?”

“Ju po përdornit klasën në pushtet, duke përfituar nga forcat e tyre për të marrë drejtimin,” kundërshtuan ata. “Kjo nuk është e vërtetë. Unë as nuk e dija se çfarë forcash kishin. Po sikur të kishin shumë forca? Nëse nuk arritën t’ju likuidonin kur gjermanët ishin këtu, si mund ta bënin këtë tani?” “Ata, gjithashtu, ishin pas një shtyrjeje.” “Unë jam përgjegjës vetëm për atë që them vetë. Unë nuk mund të mbaj përgjegjësi për objektivat e njerëzve të tjerë. Nëse do të kishin mundur të rrëzonin qeverinë në pushtet, të jeni të sigurt se do të na fshinin edhe ne dhe idetë tona nga faqja e dheut.” “Pse nuk e dërguat notën qeverisë?” ata pyeten. “Ne nuk do të të kishim arrestuar.” “Nuk mund ta bënim këtë. Nëse do t’ia kishim dërguar notën qeverisë, njerëzit do të kishin pretenduar se ishte e gjitha e paracaktuar nga komunistët për të zbuluar se kush ishte pas grupit. Të gjitha grupimet dhe programet e tyre do të dilnin më pas. Nëse do të fitonin zgjedhjet, mirë, dhe nëse do të humbnin, gjërat do të përfundonin këtu. Me notën, ne donim të detyronim aleatët të mbanin një qëndrim. U dërguam shënimin me shpresën se do të shpallnin: “Në Shqipëri ka grupe që duan të marrin pjesë në zgjedhje. Zgjedhjet duhet të jenë të lira. Të gjithë duhet të lejohen të marrin pjesë.’ Por ata nuk e bënë këtë, dhe tani kam detyrën e vështirë të justifikoj përmbajtjen e shënimit.” “Ju po mbillni farat e përçarjes.”

“Aspak. Ne nuk drejtoheshim nga elementë brenda Frontit. Më trego personin që do të deklarojë se po nxisnim telashe! Ne donim që Fronti të udhëhiqej nga një parti, Partia Komuniste, ose Partia Socialdemokrate ose një tjetër. “Ne ishim ata që po luftonim”, thanë ata. “Kështu ishim edhe ne. Ndoshta jo me armë, por në mënyra të tjera. Ne nuk kemi bashkëpunuar me pushtuesit. Ju e dini mirë se unë nuk kam bërë asgjë kundër jush dhe as kam bashkëpunuar ndonjëherë me pushtuesit. Ju do të më dënoni, jo se jam fajtor për asgjë, por sepse ju komunistët nuk do të lejoni asnjë parti tjetër dhe për ta justifikuar këtë pretendoni se ne po përpiqeshim të rrëzonim qeverinë. Unë jam i pafajshëm. Unë nuk jam komunist dhe kjo në vetvete nuk është krim. Ju fituat zgjedhjet dhe unë kam përfunduar në burg. Më arrestove dhe thua se jam fajtor. Nuk mund ta pranoj këtë.” “A dëshironit të kishit ambientet tuaja botuese?” ata pyeten. “Po,” u përgjigja. “Por kush do të kishte bashkëpunuar me ju në këtë shtyp?” “Çfarë pyetje pa kuptim. A nuk mund të shtypim një gazetë? Nëse do të kishim fituar, do të kishim botuar një gazetë në të cilën njerëzit do të kishin shprehur mendimet e tyre. Më pas do të shihni se kush po shkruante. Ju kurrë nuk deklaruat se të gjithë duhet të ishin komunistë. Ju thatë se po mbroni shtypin e lirë.” “Dhe ju mbroni shtypin fashist.”

“Unë nuk jam fashist. Unë jam për një kulturë demokratike. Unë jam ndjekës i të nderuarit Sami Frashëri. Unë nuk jam komunist. Është diçka që nuk e kuptoj.” “Le ta përfundojmë këtë. Po të kishe dërguar notën në qeveri, nuk do të ishe arrestuar. Nuk e kishit menduar ndonjëherë se do të përfundonit në burg?” “Isha pothuajse i sigurt për këtë. Por të paktën e di pse jam në burg. Nëse jam dënuar gabimisht, do ta di edhe këtë.” Pozicionin tim e mbrojta edhe me shkrim. Prokurori i shtetit Gjon Banushi dhe gjyqtari Frederik Nosi përsëritën akuzat e tyre në gjykimin e zhvilluar në Gjykatën e Lartë dhe unë i mbrojta idetë e mia deri në fund. Gjyqi special filloi më 2 qershor. Kryetar i trupit gjykues ishte Frederik Nosi dhe prokuror i shtetit Nefzat Hasnedari. Filluan me grupin e Sami Çeribashit, pastaj monarkistët dhe në fund me mua. Gjykatësi pyeti: “Kush e shkroi shënimin?” “Musine bëri,” thanë ata. “A është e vërtetë kjo, Musine?” “Po,” u përgjigja. “Kush i shtoi emrat e tjerë?” “Musine,” u përgjigjën ata. “A eshte e vertete?”“Po, – iu përgjigja, – shtova emrat e të gjitha grupeve që donin të merrnin pjesë, me platformat e tyre politike”. “Por kishte katër persona në secilin grup, kështu që pse e bëtë të gjithë punën vetëm?” pyeti gjyqtari. “Katër ishin të mjaftueshme për secilin grup. Sa më pak ishin, aq më pak mund të përfundonin në burg. Por të gjithë ishin të lirë të merrnin pjesë.” Erdhi dita e llogarisë dhe unë e gjeta veten në bankën e të akuzuarve. Unë shkova përpara te mikrofoni. Gjyqtari Frederik Nosi më pyeti: “A i pranoni akuzat?” “Sipas logjikës tuaj politike, po. Sipas timeve, jo.” “Mjaft me sofizmat tuaja!” bërtiti Frederik Nosi. “Nuk ka kuptim të më pyesni mua atëherë. Lexo dokumentet e gjyqit, – deklarova i kënaqur me veten time dhe u ula në vendin tim. Fjalët përmbyllëse ishin të ashpra. Çfarëdo që diskutohej, më kthehej gjithmonë. Mendova se do të më dënonin me vdekje. Përveç kësaj, prokurori më akuzoi për mëkatet e të tjerëve Më pas erdhi dita që të akuzuarit të mbroheshin. Unë e refuzova avokatin dhe përgatita mbrojtjen time. Ata nuk e kishin idenë se çfarë po bënin. Prokurori më akuzoi se kisha krijuar një grup për të rrëzuar qeverinë dhe bëri thirrje që të më dënonin me tridhjetë vjet burg. Me fjalën në dorë, iu afrova mikrofonit dhe fillova të lexoj si vijon: “Këtu në këtë gjyq janë tridhjetë e gjashtë persona të akuzuar. Katër grupe, tre prej të cilave kanë vetëm një gjë të përbashkët – një shënim dërguar aleatëve në mënyrë që zgjedhjet të shtyhen dhe një koalicion demokratik të mund të marrë pjesë në to. Nuk bëhej fjalë për rrëzim të qeverisë. Ishte thjesht për zgjedhje demokratike.” Të dy gjyqtari dhe prokurori u ngritën në këmbë dhe më ndërprenë. “Ne nuk do t’ju lejojmë të vazhdoni me këtë mbrojtje.” “Nëse më ndaloni dhe nuk lejoni një të burgosur të mbrohet, unë do të ulem sepse nuk kam zgjidhje tjetër”, thashë. U ktheva në vendin tim. Menjëherë pas kësaj, oficeri Manoli erdhi dhe më konfiskoi mbrojtjen ia dhashë.

Më kërkuan një fjalë përmbyllëse. Kërkova drejtësi. Gjyqi zgjati 15 ditë. Në fund, gjykatësi më dënoi me njëzet vjet dhe më burgosën. Në burg kishte pak gra, kryesisht kriminelë të vegjël. Rregulloret filluan të zbatoheshin me ardhjen time. Vizitat nuk lejoheshin më në portë. Mund të flisje vetëm nga një dritare e vogël në vetë portën. Shumë njerëz erdhën për të më vizituar, por ata i linin vetëm anëtarët e familjes të flisnin me mua. Tre muaj më vonë, më izoluan në një qeli nën shkallët që të çonin në zyrën e drejtorit. Një nga të burgosurit, të cilin e shihja nga dritarja ime e vogël në oborrin e burgut, më tha se po merrnin në pyetje Xhemal Farkën për mua. e kuptova. Ai nuk tha asgjë për mua dhe unë nuk thashë asgjë për të. Në vitin 1947, kur u arrestuan deputetët, më vunë sërish në izolim. Jonuz Mersini erdhi nga komanda e përgjithshme për të më parë. “Fol,” urdhëroi ai. Unë iu përgjigja: “Çfarëdo që bëra është në transkriptin e gjyqit. Nuk kam asgjë tjetër për të thënë.” Vinte vërdallë edhe Kadri Hazbiu. Ai më tha: “Nuk po flet sepse ke frikë se do të të qëllojmë”. “Asnjë humbje. Do të jetë fundi i vuajtjeve të mia.” “Ti je ai që dëshiron të jesh në burg.” “Jam këtu pa e pyetur. Nëse je penduar që nuk më ke torturuar më herët, më ke akoma tani. Nëse doni të më qëlloni, unë jam në dispozicionin tuaj. Nuk ka kush të më mbrojë. Ju e keni mjekuar aktakuzën dhe mund të bëni çfarë të doni.”Më mbajtën në izolim ditë e natë në errësirë për një vit. Në tualet hasa në një gazetë dhe mësova se vendi ynë i kishte prishur marrëdhëniet me Jugosllavinë. Ishte mbajtur seanca e tetë plenare dhe më kishin thirrur të bëja një prezantim të shkurtër të platformës socialdemokrate. Në shtator 1948, më çuan nga burgu në një gjykatë speciale dhe u habita nga gjithçka që më akuzuan. Unë thashë se nuk e di se për çfarë po flisnin. M’u kujtua ajo që më kishte thënë dikur një oficer: “Nëse do t’i besojmë gjithçka që njerëzit thanë për ty, do të të kishim varur të paktën tre herë”. Në gusht të vitit 1949 në krye ishte Halim Xhelo. Me Erifilin më dërguan në burgun e Burrelit. Ishte kohë provokimesh. […] Unë dola nga burgu më 8 tetor 1961. Rrugës për në Rrëshen ndërruam automjetet katër herë, gjithmonë të shoqëruar nga të njëjtët dy policë. […] Nëna ime erdhi të jetonte me mua atje, por ne ishim shumë të izoluar nga të gjithë të tjerët. Ata nuk do të na thoshin më shumë se ‘përshëndetje’ dhe kaq ishte. Këtu filloi një epokë vuajtjesh dhe punës së rëndë. Dy vjet më vonë, nëna ime vdiq në Tiranë, ku kishte shkuar për një vizitë për disa ditë. Më dhanë leje 24-orëshe për të marrë pjesë në funeralin dhe e pashë të vdekur, për herë të fundit. […] Rrëshen, dhjetor 1972 [Ekstrakt nga: Si u formua Partia Social-Demokrate. Redaktuar nga Platon Salim Kokalari.

Foto: www.scienceandmediamuseum.org.uk

Kur teknologjia dhe politikanët na njohin më mirë se ne njohim vetveten

August 14, 2024 by s p

Artan Nati/

Mitologjia greke tregon se Zeusi dhe Poseidoni, dy nga perënditë më të mëdha, konkurruan për dorën e perëndeshës Thetis. Por kur dëgjuan profecinë se Thetis do të lindte një djalë më të fuqishëm se babai i tij, të dy u tërhoqën të alarmuar. Meqenëse perënditë planifikojnë të qëndrojnë përgjithmonë të plotfuqishëm, ata nuk duan që një pasardhës më të fuqishëm të konkurojë me ta. Kështu Thetis u martua me një të vdekshëm, mbretin Peleus, dhe lindi Akilin. Të vdekshmit pëlqejnë që fëmijët e tyre t’i tejkalojnë ata. Ky mit mund të na mësojë diçka të rëndësishme. Autokratëve që planifikojnë të sundojnë në përjetësi nuk u pëlqen të inkurajojnë lindjen e ideve që mund t’i zhvendosin ato. Por demokracitë liberale frymëzojnë krijimin e vizioneve të reja, madje edhe me çmimin e vënies në dyshim të themeleve të tyre. Kështu po ndodh me dy perënditë tona, dy kryetarët e partive më të mëdha në vend, që në bashkëpunim me oligarkinë ekonomike kanë bërë të mundur të ruajnë statuskuonë. Avantazhi i madh i sistemit tonë demokratik ose pothuajse demokratik ndaj sistemit komunist që përjetuam si dhe ndaj ideologjive të tjera është se ai është fleksibël dhe jodogmatik. Në të vërtetë, është i vetmi rend shoqëror që i lejon njerëzit të vënë në dyshim edhe themelet e tij.

Por sfida kryesore me të cilën përballet sot demokracia jonë dhe ajo në botën perëndimore nuk vjen nga fashizmi apo komunizmi, madje as nga demagogët dhe autokratët, por nga teknologjia dhe intelegjenca artificiale. Ky është avantazhi i madh i autokratëve dhe njerëzve me pushtet në Shqipëri e kudo në botë, vënia në shërbim të tyre e teknologjisë

Sistemi ynë demokratik bazohet në besimin në vullnetin dhe lirinë e individit. Kjo është ajo që i bën ndjenjat njerëzore dhe zgjedhjet njerëzore autoritetin e fundit moral dhe politik në botë. Liberalizmi demokratik na thotë se votuesi e di më së miri, se klienti ka gjithmonë të drejtë dhe se ne duhet të mendojmë vetë dhe të ndjekim zemrat tona.

Fatkeqësisht, “vullneti i lirë” nuk është një realitet shkencor. Është një mit i trashëguar nga teologjia e krishterë. Teologët zhvilluan idenë e “vullnetit të lirë” për të shpjeguar pse Zoti ka të drejtë t’i ndëshkojë mëkatarët për zgjedhjet e tyre të këqija dhe t’i shpërblejë shenjtorët për zgjedhjet e tyre të mira. Nëse zgjedhjet tona nuk bëhen lirisht, pse duhet të na ndëshkojë ose të na shpërblejë Zoti për to? Sipas teologëve, është e arsyeshme që Zoti ta bëjë këtë, sepse zgjedhjet tona pasqyrojnë vullnetin e lirë të shpirtrave tanë të përjetshëm, të cilët janë të pavarur nga të gjitha kufizimet fizike dhe biologjike.

Njerëzit sigurisht kanë një vullnet, por nuk është i lirë. Ju nuk mund të vendosni se çfarë dëshirash keni. Ju nuk vendosni të jeni introvert apo ekstrovert, i qetë apo nervoz, qoftë edhe orientimin tuaj seksual. Njerëzit bëjnë zgjedhje, por ato kurrë nuk janë zgjedhje të pavarura. Çdo zgjedhje varet nga shumë kushte biologjike, sociale dhe personale që nuk mund t’i përcaktoni vetë. Unë mund të zgjedh çfarë të ha, me kë të martohem dhe kë të votoj, por këto zgjedhje përcaktohen pjesërisht nga genet e mia, biokimia ime, gjinia ime, prejardhja ime familjare, kultura ime kombëtare, etj dhe nuk zgjodha se cilët gene apo familje të kem. Pra ju nuk mund të zgjidhni as në se do të votoni për PS ose PD, për Ramën apo Berishën, e gjitha kjo varet nga shumë faktorë dhe kohët e fundit si pasojë e intelegjencës artificiale dhe informacioneve që ju ofrohen në celularë dhe kompjutera, në bazë të një algoritmi që ju njeh juve më mirë se ju veten tuaj, falë preferencave dhe kërkimeve që ju keni bërë në internet. Shumë nga bashkëqytetarët tanë në Himarë e zona të tjera thonë se ndihen si grek dhe shumë shqiptar në USA ndihen si 100% amerikanë, ashtu si edhe në zona të tjera të globit. Natyrisht ne kemi vullnet të lirë, por dëshirat dhe vullnetet tona janë të përcaktuara dhe ne mund të gënjejmë veten, por nuk mund të ndryshojmë origjinën, familjen, traditën tonë. Ato janë pjesë e jona dhe nëpërmjet tyre ne mund të njohim më mirë veten dhe mund të shmangim manipulimin tonë nga teknologjia që shpesh është në shërbim të forcave të errëta. Vullneti i lirë i përzier me natyrën tonë njerëzore është ajo që na bën kaq krijues, por edhe të rrezikshëm. Kur jeni në telefonin tuaj dhe në rrjetet sociale, nuk keni vullnetin e lirë që mendoni. Kemi të bëjmë me reklamues që përdorin algoritme adaptive për të ndryshuar në thelb vullnetin tonë të lirë. Këto algoritme po mësojnë vazhdimisht rreth nesh dhe po modifikojnë çfarë të vendosin përpara kompjuterave dhe celularëve tanë dhe këo algoritme përpiqen të na bëjnë të pajtohemi me vullnetin e tyre. Qëllimi i tyre është që, duke na njohur ne më mirë, të na shesin sa më shumë produkte.

Megjithëse “vullneti i lirë” ishte gjithmonë një mit, në shekujt e mëparshëm ishte një mit i dobishëm. Ai inkurajoi njerëzit që duhej të luftonin kundër Inkuizicionit, të drejtës hyjnore të mbretërve, na inkurajoi ne të fitonin pavarësinë në 1912 si edhe të përmbysnim komunizmin në 1990 dhe të bëjmë zgjedhje të lira. Miti gjithashtu kishte pak kosto. Në 1912 ose 1990 kishte relativisht pak dëm të besoje se ndjenjat dhe zgjedhjet e tua ishin produkt i ndonjë “vullneti të lirë” dhe jo rezultat i biokimisë dhe neurologjisë.

Por tani besimi në “vullnetin e lirë” befas bëhet i rrezikshëm. Nëse qeveritë dhe korporatat arrijnë të hakojnë “kafshën” njerëzore, njerëzit më të lehtë për t’u manipuluar do të jenë ata që besojnë në vullnetin e lirë.

Propaganda dhe manipulimi nuk janë asgjë të re, sigurisht. Por ndërsa në të kaluarën ato bëheshin në përgjithësi për masën e gjerë, tani ato po bëhen të drejtuara me saktësi. Kur Hitleri mbajti një fjalim në radio, ai synonte emëruesin më të ulët të përbashkët, sepse ai nuk mund ta përshtaste mesazhin e tij me dobësitë unike të trurit individual. Tani është bërë e mundur të bëhet pikërisht kjo. Një algoritëm mund të tregojë se ju tashmë keni një paragjykim negativ ndaj politikave greke, ndërsa fqinji juaj në Himarë tashmë nuk i pëlqen politikat qeveritare dhe pëlqen ndihmën e politikës greke duke i shitur atyre idenë se ata nuk janë shqiptarë. Kjo është arsyeja pse ju shihni një titull ndërsa fqinji juaj sheh një titull krejtësisht të ndryshëm. Vitet e fundit disa nga njerëzit më të zgjuar në botë kanë punuar për të hakuar trurin e njeriut në mënyrë që t’ju bëjnë të klikoni në reklama dhe t’ju shesin gjëra. Tani këto metoda po përdoren për t’ju shitur juve politikanë dhe ideologji. Edi Rama është mjeshtër i përdorimit të intelegjencës artificiale, natyrisht duke përdorur paratë e taksapaguesve, duke i shitur dështimet e tij në qeveri, si probleme teknike, dhe vjedhjen e pronës publike si sukses të politikave të tij.

Dhe ky është vetëm fillimi. Aktualisht, hakerët mbështeten në analizimin e sinjaleve dhe veprimeve në botën e jashtme: produktet që blini, vendet që vizitoni, fjalët që kërkoni në internet. Megjithatë, brenda pak vitesh sensorët biometrikë mund t’u japin hakerëve qasje të drejtpërdrejtë në botën tuaj të brendshme dhe ata mund të vëzhgojnë se çfarë po ndodh brenda zemrës suaj. Jo zemra metaforike e përdorur nga fantazitë liberale, por pompa muskulare që rregullon presionin e gjakut dhe shumë nga aktiviteti i trurit. Më pas, hakerët mund të lidhin rrahjet tuaja të zemrës me të dhënat e kartës suaj të kreditit dhe presionin e gjakut me historinë tuaj të kërkimit.

Është veçanërisht e rëndësishme të njohim dobësitë tona. Ato janë mjetet kryesore të atyre që përpiqen të na hakojnë. Njerëzit hakohen përmes frikës, urrejtjes, paragjykimeve dhe dëshirave ekzistuese. Hakerët nuk mund të krijojnë frikë apo urrejtje nga asgjëja. Por kur ata zbulojnë atë që njerëzit tashmë kanë frikë dhe urrejnë, është e lehtë të shtypni butonat përkatës emocionalë dhe të provokoni zemërim edhe më të madh.

Si funksionon demokracia liberale në një epokë kur qeveritë dhe korporatat mund të hakojnë njerëzit? Çfarë ka mbetur nga besimet se “votuesi e di më mirë” dhe “klienti ka gjithmonë të drejtë”? Si jetoni kur kuptoni se jeni një kafshë e hakeruar, se zemra juaj mund të jetë një agjent qeveritar, se mendja juaj mund të jetë duke punuar për shtetin serb apo grek dhe se mendimi tjetër që shfaqet në mendjen tuaj mund të jetë rezultat i ndonjë algoritmi që të njeh më mirë se sa e njeh veten? Këto janë pyetjet më interesante me të cilat ne dhe gjithë njerëzimi përballet tani. Pra, çfarë të bëjmë? Duhet të luftojmë në dy fronte njëkohësisht. Ne duhet të mbrojmë demokracinë liberale, jo vetëm sepse ajo ka rezultuar të jetë një formë qeverisjeje më e mirë se çdo alternativë e saj, por edhe sepse vendos më pak kufizime në debatin për të ardhmen e njerëzimit. Në të njëjtën kohë, ne duhet të vëmë në dyshim supozimet tradicionale të liberalizmit dhe të zhvillojmë një projekt të ri politik që është më i mirë në përputhje me realitetet shkencore dhe fuqitë teknologjike të shekullit të 21-të. Ashtu si perënditë, politikanët tanë duan të rrinë përherë në pushtet dhe pushteti i vërtetë buron nga kontrolli i teknologjisë kompjuterike.