Archives for August 2024

Dr. Marin HAXHIMIHALI

Universiteti i Tiranës

Fakulteti Histori-Filologji

Departamenti i Historisë

PJ.2/

Letra e sinodit peshkopal të Epirit të Ri tërheq vëmendjen tonë dhe për një arsye tjetër. Midis peshkopëve që e nënshkruajnë atë gjendet dhe Filohari, i pari peshkop i Bylisit i njohur deri më sot nga burimevet e shkruara. Të 7 peshkopët e pyetur, ashtu si dhe 9 kolegët e tyre të Epirit të Vjetër, mbështesin konkluzionet e sinodit të Kalkedonisë, por me ndryshimin jo të vogël se askush prej tyre nuk u kujtua të përmendte autoritetin e Papës, siç bëri Atiku i Nikopojës. 

Pas këtij akti prania e Kostandinopojës në Ilirikun jugor erdhi duke u forcuar. Nga ana tjetër dobësimi i ndikimit të Romës në Ilirik u bë më i ndjeshëm në dyzet vitet që pasuan. Kontaktet u vështirësuan si rrjedhojë e turbullirave politike të shkaktuara nga invazionet e ndryshme. Në vitet 459 – 478 sulmet e gotëve prekën disa herë rradhazi Durrësin, Skampën dhe Lyhnidin. Kështu Ostrogotët plaçkitën Dyrrahun më 459, kurse Teodoriku gjatë fushatës së 479 pushtoi Dyrrahun dhe Skampën si dhe rrethoi Lyhnidin, të cilin nuk e mori dot (shih përkatësisht MALCHUS, Fragmenta, Bonn 1829, f. 250, 21 si dhe po aty, 251, 1). 

Ndërkaq politika e perandorëve të Bizantit mbështeste thuajse hapur teologjinë monofizite. Trysnia perandorake mbi Epirin rritet dhe lidhjet e provincës me Kostandinopojën arrijnë pikën kulmore me ardhjen në pushtet të Anastasit në vitin 491. Nuk dihet qartë sesa ka ndikuar origjina e tij nga Durrësi në simpatinë ndaj monofizitëve, por është fakt se politika perandorake e ndjekur prej Anastasit e paralizoi në mënyrë efikase ndikimin e Romës në Ilirik (C.CAPIZZI, L’Imperatore Anastasio I, në Orientalia Christiana Analetica, 184, Roma 1969). 

Situata ndërlikohet më tej gjatë asaj që në historiografi njihet si « skizma akaciane» e që përkon me periudhën 484-519. Të dhëna të detajuara mbi këtë temë i gjejmë sidomos në përmbledhjene dokumentave të botuara nga E. Schwartz (Publizistische Sammlungen zum acacianischen Schisma, në Abhandlungen der Bayerische Akademie der Wissenschaften, 10, 1934, f. 178-221). Për pasojat që kjo solli në rrethanat kishtare në një pjesë të konsiderueshme të Ilirikut dhe në veçanti për provincën e Epirit të Ri ia vlen të ndalemi këtu më gjerësisht. Patriarku i Kostandinopojës Akaci (472-489) me argumentin se tanimë Roma gjendej e pushtuar nga barbarët u vetëshpall « kryepeshkop i kishës së perandorit të krishterë ». Një argument i tillë, i përkrahur fuqimisht edhe nga politika perandorake, shkaktoi krisjen e parë ndërmjet Papës Feliks III (487-492) dhe oborrit perandorak, por njëkohësisht edhe një çorodi të madhe në rradhët e klerit në Ilirik. Kriza arrin pikën kulmore kur vetë të deleguarit e Selisë së Shenjtë në Kostandinopojë u shtrënguan nën presion të pranojnë henotikën e Zenonit. 

Kjo e detyroi Feliksin III të shkishërojë ambasadorët e tij, vetë Akacin si dhe të vendosë kushte të rrepta për ripajtimin (L. DUCHESNE, Histoire ancienne de l’Eglise, III, Paris 1929, f. 455-518). Papa Gjelasi (492-496) ndërmori një kundërmësymje energjike që synonte rivendosjen e ndikimin të Romës. Më pak i ashpër, por më tepër diplomat se paraardhësi i tij, Gjelasi diti të shfrytëzojë më së miri grindjet e brendshme që kishin shpërthyer në kishën lindore. Ai e filloi veprimin e tij më 494 në Dardani, njëra nga provincat ku ndikimi latin ruhej gjithmonë i fortë.

Korrespondenca e rregullt që u vendos midis Papës dhe peshkopatës së Dardanisë, e ruajtur deri në ditët tona, lejon të krijohet kuadri i plotë i krizës akaciane si dhe nxjerr në pah qëndrimin e klerit të kësaj pjese të Ilirikut në krizën e krijuar midis klerit të Romës dhe atij të Kostandinopojës. Nga njëra anë, Papa Gjelas i fton klerikët dardanë dhe pas tyre të gjithë klerin e Ilirikut të mbështesin Selinë e Shenjtë në luftën kundër herezisë së Grekëve. Gjelasi shkruan se « Akaci është heretik dhe si i tillë duhet shkishëruar bashkë me ata që e përkrahin ». Për më tepër « duhet bërë dallimi midis gjeografisë administrative dhe asaj kishtare, duke ruajtur pavarësinë e kësaj të fundit ». Papa u shpjegon klerikëve dardanë se « peshkopi i Selanikut Andrea nuk dëgjoi të shkëputet nga Akaci dhe si i tillë nuk i përket më kishës së Romës ». Nga ana tjetër, peshkopët e Dardanisë përgjigjen se kanë vendosur shkishërimin e Eutuhit dhe Akacit, shkëpusin lidhjet me kishën e Kostandinopojës dhe pranojnë kushtet e vendosura më parë nga Papa Feliksi III (CH. PIERI, La géographie de l’Illyricum ecclésiastique et ses relations avec l’église de Rome (V^e – VI^e siècles), në Villes et peuplement dans l’Illyricum Protobyzantin, Collection de l’Ecole Française de Rome, nr. 77, Rome 1985, f. 39 dhe bibliografia e cituar aty në shënimet 58, 59 dhe 60). 

Në këtë letërkëmbim interesant bien në sy përpjekjet e Selisë së Shenjtë për të mbështetur autonominë fetare provinciale si e vetmja mundësi për t’i ruajtur besimtarët nga ndërhyrjet e qendrave heretike, Selanikut dhe Kostandinopojës. Ndonëse jo aq hapur sa peshkopët e Dardanisë edhe një pjesë e klerit të provincave të tjera mbante anën e Romës. Kështu kryepeshkopi i Epirit të Vjetër, Alkizi i Nikopojës e firmosi kërkesën për pajtim (libellus) të sjellë nga delegatët e Papës, madje ai kishte shërbyer si ndërmjetës midis Selisë së Shenjtë dhe besnikëve të saj në rradhët e klerit në Palestinë. Këto veprime çuan në arrestimin e tij më 516 nga ana e policisë perandorake. Por kur kryepeshkopi Alkiz vdiq në burgun e Kostandinopojës vdekja e tij shkaktoi reagimin e klerit të Epirit të Vjetër : më 15 nëntor 516 peshkopët e kësaj province i dërgojnë Papës një mesazh në të cilin e njoftojnë se kanë zgjedhur kryepeshkopin e ri Janin dhe njëkohësisht kërkojnë prej tij kungimin, siç thuhet shprehimisht « sipas traditës së vjetër » (CH. PIERI, 1985, f. 45). 

Ndryshe nga fqinjët e tyre të Dardanisë, Prevalit dhe Epirit të Vjetër, të cilët mbajtën anën e Romës duke evokuar me këtë rast lidhjet e vjetra tradicionale me Selinë e Shenjtë, peshkopata e Epirit të Ri e sidomos kryepeshkopi i Durrësit u bashkua me pozicionet e Kostandinopojës. Ai tentoi të mblidhte të gjithe klerin e provincës në koncil për të dënuar ata që ishin renditur me Romën, por kjo tentativë dështoi. Deri në ditët tona ka arritur vetëm një letër e peshkopit Andrea të quajtur episcopus praevalitanus drejtuar papës Hormisda ku ai informon mbi shkishërimin e tij më 519 nga ana e koncilit të Epirit të Ri për shkak se kishte mbajtur anën e Romës (A. ALB, I, nr. 30, f. 6 dhe FARLATI, Illyricum VII, f. 306). 

Nuk është e qartë se përse koncili i Epirit të Ri do të duhej të shkishëronte një peshkop, që në pikëpamje administrative bënte pjesë në një provincë fqinje, mbi të cilin teorikisht Durrësi nuk kishte asnjë kompetencë. Sidoqoftë, ky fakt dëshmon se organizimi kishtar në provincën e Prevalit nuk u ruajt i paprekur, por pësoi lëkundje të rënda të shkaktuara kryesisht nga rrethanat historike të lidhura me dyndjet. Në fakt analiza e dokumentacionit na shtyn të mendojmë se në gjirin e klerit të Epirit të Ri ka patur kundërshti të brendshme, situatë që e bënte të vështirë mbajtjen e një pozicioni unik. 

Pavarësisht nga presioni i kryepeshkopit të Durrësit që përpiqej të paralizonte çdo lidhje me kishën perëndimore, peshkopë të veçantë e kanë shprehur hapur simpatinë për Romën. Një ndër ta ishte Lorenci i Lyhnidit, i cili që nga fundi i shek. V informonte Papën Anastas se i bindej vetëm Selisë Apostolike duke shkishëruar Akacin. Në përgjigje Papa e përshëndet peshkopin Lorenc për besnikërinë e shfaqur, por nuk i jep atij ndonjë përkrahje konkrete (Collection Avellana, 81, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, XXXV ed., Wien 1895-1898, f. 225-229: Anastasius, Ep. 3). Lorenci arrestohet më 516 për të njejtat motive si Alkizi i Nikopojës, por arrin të shpëtojë gjallë, madje të kthehet në vendlindje ku jetoi i qetë deri në moshën tetëdhjetë vjeçare. 

Më 519 të dërguarit e Papës vijnë në Epirin e Ri me kërkesën për pajtim, në përpjekje për t’i shkëputur përfundimisht lidhjet e klerit të kësaj province me Kostandinopojën. Atyre ju rezervua një pritje e vakët në Durrës dhe Aulonë. Në raportin drejtuar Papës Hormisda  delegatët e tij shkruajnë se peshkopi i Aulonës pezulloi përgjigjen në pritje që atë ta jepte më parë kryepeshkopi. Krejt e kundërta ndodhi në Scampa ku peshkopi Trojus së bashku me popullin e qytetit u rezervuan një pritje madhështore si askund tjetër delegatëve, të cilët nuk vonuan t’ja përcillnin Papës me nota entuziaste atmosferën e krijuar në katedralen e Shën Pjetrit në Scampa, ku populli i mbledhur shfaqi aq përkushtim saqë sikurse shkruajnë ata vetë një atmosferë aq emocionuese dhe mallëngjyese vështirë se e gjen diku tjetër: « Erat conventus in basilica s.Petri. Confitemur beatitudini vestrae tantam devotionem, tantas deo gratias, tantas lacrymas, tanta gaudia difficile in alio populo vidimus» (cituar sipas A. ALB. I, nr. 29, f. 6). Mendojmë se ka shumë mundësi që ky takim historik të ketë ndodhur pikërisht në bazilikën e zbuluar vitet e fundit pranë Rrapit të Bezistanit, përballë portës së kalasë së Elbasanit, por ky supozim meriton sqarim të mëtejshëm. 

Në të njejtën kohë edhe në Lyhnid peshkopi që pasoi Lorencin e firmosi pa asnjë vështirësi thirrjen, madje dy here (Hormisda, Ep., 62 në Collection Avellana, 166, f. 617-618), por gjithsesi kjo mbështetje ndaj Romës duket si një remineshencë e së kaluarës bazuar në simpatinë e komuniteteve të veçanta të besimtarëve dhe nuk u ngrit dot në nivel province.

Pavarësisht nga shtrirja e tyre e kufizuar këto veprime flasin për një fuqizim gjithnjë në rritje të autonomies së klerit nëpër dioqeza, gjë që bën të mundur rivendosjen e  ndikimin të papëve të Romës. Ata mbështesin fuqimisht decentralizimin provincial të autoritetit fetar duke iu kundërvënë kështu me sukses tentativave të peshkopit të Selanikut, tashmë të mbështetur nga administrata perandorake, për të ushtruar autoritetin e dikurshëm mbi Ilirik. Kjo strategji, frytet e së cilës dallohen qartë në vazhdimësine e lidhjeve të një pjese të klerit të Ilirikut me Romën, mbetet pjesërisht joefikase në Epirin e Ri për shkak të rolit neutralizues të kryepeshkopit të Durrësit, besnik i bindur i kishës lindore. 

Situata në Ilirik ndryshon në mënyrë rrënjësore me ardhjen në pushtet të Justinit dhe sidomos të Justinianit, i cili i jep përfundimisht fund politikës monofizite të Anastasit. Ky qendrim i Justinianit  përbënte një kusht të domosdoshëm për realizimin e ambicjeve të tij politike që synonin Perëndimin dhe ripërtërtjen e shkëlqimit të Romës antike. Më 14 prill 535 Justiniani i jep peshkopit të Justiniana Primës titullin archiepiscopus, duke e ngritur kështu peshkopatën e qytetit të tij të lindjes në një rang më të lartë sesa simotrat e saj në Ilirik. Por përtej këtij akti, Justiniani synonte edhe arritjen e unitetit në planin fetar përveçse në atë politik dhe për këtë urdhëroi krijimin e « Kishës perandorake » (B. GRANICH, Die Gründung des autokephalen Erzbistums von Justiniana Prima, në « Byzantion », nr. 2, 1925, f. 123 -132). 

Kësodore që nga ky moment gjeografia fetare do të bëhej njësh me atë perandorake. Me një trysni të vazhdueshme pushteti qendror përpiqej të tërhiqte peshkopatën e Ilirikut në rrjedhat e Kostandinopojës. Kur u ravijëzua qartë kriza e ashtuquajtur e « tri kapitujve » Justiniani, që kërkonte të vendoste një lloj uniteti të kishës duke përmirësuar marrëdhëniet me Romën dhe duke dënuar monofizitët, thirri më 533 koncilin ekumenik në Kostandinopojë, në të cilin ftoi dhe Papën Vigjil. Ndonëse gjatë rrugës për në kryeqytetin bizantin ai siguroi përkrahjen e klerit të Korintit dhe të Selanikut, pjesëmarrja e peshkopëve të dioqezës së Maqedonisë në koncil ishte fare e pakët. Vetëm 9 nga 152 syresh (ndër të cilët vetëm një kryepeshkop, ai i Gortinës, Kretë) morën pjesë në koncilin që ratifikoi politikën e perandorit Justinian. Kjo mungesë masive është interpretuar si një pasojë e sulmeve barbare për disa provinca, por edhe e ekzistencës së dozave të simpatisë ndaj monofizitëve tek kleri i disa provincave të tjera. 

Sërish edhe në këtë rast peshkopata e Epirit të Ri nuk mban qendrim të qartë : ndër 9 peshkopët e pranishëm në koncilin V të Kostandinopojës është dhe Sotiri i Aulonës (MANSI, IX, 176 si dhe E. CHRYSSOS, Die Bischoflisen der V. Ökumenischen Konzils, Bonn 1960, f. 135), ndërkaq i vetmi kryepeshkop në të gjithë Ilirikun që i kundërshtoi hapur vendimet e koncilit ka qenë Mariniani i Durrësit (LE QUIEN, Oriens, II, f. 241). 

Për fundin e shek. VI dokumentacioni është mjaft i fragmentuar. Vetëm korrespondenca e Papës Gërgur i Madh ndriçon disi gjendjen fetare të Ilirikut të rraskapitur nga sulmet sllavo-avare. Papa dërgon dy qarkore në adresë të të gjithë klerit të Ilirikut. Tërheq vëmendjen rradha sipas së cilës ai u drejtohet kryepeshkopëve. Fill pas atij të Selanikut, në krye të listës së emrave gjenden kryepeshkopët e Durrësit dhe Nikopojës. Kjo renditje, që nuk i bindet aspak rradhës gjeografike, tregon më së miri rëndësinë që kishin fituar nga pikpamja administrative dhe fetare kryeqendrat e dy Epirëve, ndërkohë që Justiniana Prima në këto letra renditej e pesta dhe e shtata.  (L. HARTMANN, II, Reg. VIII – XIV, München 1978; shih letrën e nëntorit 597 (Ep. VIII, 10) dhe atë të  majit 599 (Ep. IX, 156)). 

Vitet që pasuan vdekjen e Justinianit shënuan shkëputjen përfundimtare të kontakteve midis klerit të Epirit të Ri dhe Romës. Korrespondenca e Papës Gërguri i Madh me klerin e viseve të Ballkanit e pasqyron më së miri këtë shkëputje. Nga kjo korrespondencë nuk gjejmë asnjë letër adresuar peshkopëve të Epirit të Ri, ndërkohë që selia apostolike ndjek me vëmendje problematikën fetare në të gjitha provincat fqinje në Ballkan. 

Akti përfundimtar që do të kurorëzonte këtë ndarje vjen me pjesëmarrjen e kryepeshkopit të Durrësit Lukianit në Sinodin e Kostandinopojës më 863. Ai së bashku me peshkopin e Stefaniakës Kozmain dhe atë të Krujës Davidin nënshkruan pa hezitim aktet që vulosën skizmën e vitit 863 midis Romës dhe Bizantit. Që prej luftrave ikonoklaste, jo vetëm provinca e Epirit të Ri, por krejt Iliriku u shkëput nga juridiksioni i Romës për t’u bashkuar me kishën e Kostandinopojës. 

Heshtja e burimeve nuk na lejon të shohim se cili ka qenë reagimi i klerit vendas që iu bashkëngjit me hir apo me pahir një besimi tjetër. Gjithsesi kalimi nën varësinë e patrikanës së Konstandinopojës nuk mund të nënkuptojë në asnjë rast asimilim tërësor, për shkak se gjuha dhe traditat përbënin pengesa të pakapërcyeshme. Kjo situatë ka bërë që në këto treva të dyja besimet të jetojnë së bashku, praktikisht në të njëjtin territor deri në ditët tona. 

Ndonëse e bazuar kryesisht në kronikat e koncileve dhe letrat e papëve, për shkak të mungesës së burimeve të tjera, historia e marrdhënieve kishtare në provincën e Epirit të Ri nxjerr në pah rivalitetin e vazhdueshëm të Romës dhe Kostandinopojës në këtë territor ku pikëtakohen disa kultura dhe gjuhë të ndryshme. Në këtë kontekst antagonizmi duhen parë edhe luhatjet e klerit të Epirit të Ri, grindjet e brendshme në rradhët e të cilit vetëm sa e shtonin konfuzionin, duke e vështirësuar mbajtjen e një qëndrimi unik. 

Nga ana tjetër ecuria e marrëdhënieve kishtare flet për zhvillime që pasqyrojnë problematikën e brendshme të kësaj province duke bërë që Epiri i Ri të dallohet fare mirë si njësi administrative dhe fetare më vete. Mungesa e kohezionit të brendshëm, që shfaqet qartë në disa çaste vendimtare, ka të bëjë me qëndrimet e peshkopëve të veçantë, sepse, ashtu si në provinca të tjera fqinje edhe tek kleri i Epirit të Ri spikat tendenca për të përforcuar autonominë lokale duke përfituar nga klima e rivalitetit të përhershëm midis dy kryeqyteteve perandorake.