Archives for September 2024

Arbëreshët dhe Kanuni

September 16, 2024 by s p

Një studim i ri i marrëdhënieve mes komuniteteve italo-shqiptare dhe Kanunal i ashtuquajtur Kanun

Bota arbëreshe gjithmonë është interesuar për rrënjët,e saj, gjuhën e saj, kulturën e saj. Kjo popullsi e larguar prej gjatë 600 vjetësh akoma ruan atë identitetin e saj duke ua trasmetuar brezave.

Arbëreshi nuk është Etnia jonë arbërore nuk është një etni simbolike, nuk është etni statike muzeale, është etni dinamike, etni ndjenje identiteti, ku këndohet riti, ku flitet arbërisht, mendohet arbërisht, ruhet

alkimia arbërore.

Arbëreshi është një valë e lëvizshme, i pjekur në ndërgjegjësimin e udhëtimit. Ai banon në një tokë të huaj;

përballoi stuhi nga më të ndryshmet; ngriti me zgjuarsi aty një atdhe të tij në ekuilibër e paqe me të tjerët e vazhdon të rrojë në këtë botë globale kozmopolite, ku asimilimi qëndron si shpata

e Demokleut mbi kokën e kësaj “burbuqeje të egër” në tokën latine. Detyra jonë është ta mbajmë gjallë, sepse historia e tij është pasuri e njerëzimit. Arbëreshi, në individualitetin e tij, është një përzierje

harmonike: njerëz të vrazhdë, trima, të heshtur, që fshehin në thellësinë e shpirtit cilësi njerëzore unike.

Nostalgjia për mëmëdheun, të cilit i këndojnë, nuk është “ankthi i kthimit”,

por nostalgjia mes dy brigjeve; lashtësia e të parëve të tyre dhe qenësia e tyre si mbartës e ruajtës të mirë të identitetit kulturor, të cilin ditën ta konservonin për më tepër se 550 vjet.

Shumë studiues, individë të veçantë, apo pjesë të shoqatave kanë punuar në kërkim të rrënjëve dhe zakoneve të këtij populli quajtur arbërsh të Italisë.

Sot kam dëshirë të flasë për një djalë të ri Arbërsh i quajtuar Saverio Francesco Frega,i lindur në një ngulim arbëresh në Ungra, me prindër arbëresh i cili tezën e dipllomës së tij ia dedikoi tematikës rreth Kanunit.

Në familjen e tij, bota arbërore ka qenë gjithmonë e pranishme.

Saverio Francesco Frega. Është një djalosh që të bie në sy ajo butësia dhe respekti që kanë zakonisht ajo masë e atyre njerëzve që i karakterizon një edukatë të përfituar gjatë jetës.

Saverio, lind në Ungra, ngulim arbëresh në Kalabri. Mësimet e para i merr në Liceun scentifico në Ungra. Ka mbaruar studimet në Jurisprudencë në degën Drejtësi dhe dipllomen e tij e mbron me temën rreth Kanunit.

Në vijim një intervistë bërë këtij të sapo dipllomuarit arbëreshe.

Saverio si iu lindi Idea për një temë të tillë:

Kanë kaluar më shumë se pesë shekuj që kur arbëreshët e emigruar nga vendlindja u vendosën në Itali.

Që atëherë, ka pasur të panumërt studiues, të cilët, përmes një pune komplekse dhe të rëndësishme kërkimore, kanë punuar për të rindërtuar zakonet, zakonet, traditat dhe gjuhën e këtij populli, i cili, pavarësisht përparimit të paepur të modernitetit, bijë e një nëne që homogjenizon gjithçka dhe bën është i lirë nga tiparet e tij karakteristike – globalizimi – i cili i ruan ato pothuajse të pandryshuara edhe sot.

Personalisht, interesimi për Kanunin lindi kur, duke qenë se duhej të identifikoja një temë për tezën e magjistraturës në Drejtësi, një ditë hasa pothuajse rastësisht Kanunin e Lekë Dukagjinit. Pasi e bleva tekstin dhe i dhashë një lexim të parë të shpejtë, kuptova se shumë nga diktatet e zakonshme që përmbante ai përputheshin në një mënyrë të pabesueshme me traditën shekullore të arbëshës.Prandaj vendosa të informoj udhëheqësin tim, Prof. Rocco Giurato, i cili më dha miratimin e tij për të vazhduar me një punim teze që kishte si objekt marrëdhënien midis komuniteteve italo-shqiptare të Italisë dhe Kanunit.

Ç’farë vështirësish gjetët gjatë punimit për këtë tematikë ?

Një problem ishte shfaqur që në fillimet e kërkimit tim, pikërisht mungesa e materialit në letërsinë arbëreshe që tregonte efektivisht njëfarë shkalle të ruajtjes së diktateve kanunale në kulturën italo-shqiptare.

Më vjen keq që shumë studiues arbëreshe shumë gjatë gjithë këtyre shekujve, kanë injoruar faktin se nën “vellon madhështore” të traditës fshihej diçka shumë më e jashtëzakonshme se folklori: themeli pozitiv i një shoqërie të tërë laike. Dhe ky themel gjendet në Kanunin e maleve shqiptare.

Si arritët të kontaktoni me Qëndrën albanologjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga At Antonio Bellusci?

Kisha kohe që po “sorollatesha” për të gjetur materiale, dhe vendosa t’u drejtohem disa personaliteteve nga bota arbëreshe që të paktën të më tregojnë një pikënisje për kërkimin tim. Më duhet të theksoj se, fillimisht, situata nuk ishte aspak e lehtë, pasi të gjithë ata që kisha kontaktuar (duke përdorur mjetet më të ndryshme) deklaruan se nuk kishin materiale dhe/ose njohuri që mund të kishin qenë të dobishme për të. Për më tepër, telashet mu shtuan më tepër sepse më ftuan qartësisht të tërhiqesha nga tema e tezës sime, pasi ajo përfaqësonte një “ngërç” të vërtetë.

Këmbëngulja për mua është virtu e imja, kështu që duke mos dashur të dorëzohesha, si tentativë e fundit, vendosa të kontaktoj një mikeshë që më ka qenë gjithmonë e dashur, Anna Stratigo, e cila e identifikoi At Antonio Bellusci (Zoti Ndon) si një figurë që sigurisht do të më ndihmonte.

Kur u takove per herë të parë me At Belluscin?

Ishte një pasdite shtatori, takova Zotin Ndon për herë të parë në bibliotekën e tij të madhe në Frascineto. E kujtoj me kënaqësi të jashtëzakonshme momentin kur u njohëm, veçanërisht lumturinë e tij që takoi «një djalë që ishte aq i interesuar për studimin e kulturës arbëshe», si dhe interesimin e tij për temën e punimit tim.

Kaluam një pasdite të tërë duke folur për Kanunin, parimet që përmbante ai, traditat e komuniteteve arbëreshe dhe sesi këta i kishin rezistuar (pa shumë vështirësi) përparimit të kohës dhe ndryshimeve në shoqëri. Në veçanti, folëm për institucionet juridike të vëllamisë dhe të motërmës, të cilat menjëherë kuptova se ishin aq të dashura për Zoti Ndon, i cili e kishte kaluar jetën e tij në përpjekje për të ruajtur unitetin e popullit italo-shqiptar.

Ajo që tha Papas Bellusci atë ditë më goditi shumë, sidomos kur më fliste për gjuhën arbëreshe dhe traditat e popullit arbëresh: “Arbërishtja (gjuha shqipe) ishte gjuha e nënës sime, të cilën ajo na e mësonte nëpër shtëpi. Ashtu si arbërishtja ishte gjuha e babait tim. Në shtëpi nuk mund të shpreheshim me fraza italiane, por duhej të dinim çdo term arbërisht. Gjuha italiane, në fakt, ishte një tabu në shtëpinë tonë. Fryma shqiptare jetonte në shtëpi me gjuhën, zakonet dhe kanunin e saj. Kanunin nuk e njihnin prindërit tanë, si dhe të parët tanë. Nuk dihej se çfarë ishte Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe Kanuni i Skënderbeut. Ne jemi diasporë dhe kjo nuk na ka lejuar të kemi burime të shkruara për historinë tonë të kaluar. Por Kanuni mbijetoi mes arbëreshëve falë një rrënjë të thellë: dashurisë për traditat, për tokën dhe për gjuhën e të parëve tanë”.

Pas takimit me Papas Bellusci u ndjeva tepër i lehtësuar, pasi më në fund kisha gjetur një person që e kishte kuptuar plotësisht qëllimin e kërkimit tim, ndër të tjera që më inkurajonte të ecja përpara.

Por nuk harroj kurrë pasionin që mund te shihje në sytë e tij kur na tregonte për legjendat dhe zakonet e të parëve tanë, ose kur befas niste të këndonte ndonjë këngë të lashtë, tashmë të humbur në kujtesën e shumicës.

Arbëria humbi një njeri, i cili falë punës së pandërprerë kërkimore, mundi t’i rikthejë prestigjin botës arbëreshe dhe aspekteve të saj të shumta. Zoti Ndon, ishte mjeshtër i të gjithëve.

Sa kohë iu desh për të punuar për tezë e dipllomës?

U desh një punë më shumë se dy vite pune për të përgatitur tezën time të diplomës, me titull; Arbëreshët dhe Kanuni.

Një hetim historiko-juridik dhe kulturor mbi zbatimin e diktateve zakonore të Kanunit Shqiptar në përvojën e komuniteteve arbëreshe të Italisë mund të konsiderohet më në fund i përfunduar, një periudhë e kaluar në kërkimin rraskapitës të materialit që mund të mbështeste teorinë time.

Kur u dipllomuat?

U dipllomova në muajin korrik të vitit 2024. Një muaj para se ai të largohej nga jeta mbi tokë, At Bellusci dhe nuk pata rastin që ti thosha mbi këtë rezultat të kësaj teme interesante.

Me At Belluscin kam kujtime të këndshme. Ishte një neri i mbrekullueshëm disnte të dëgjonte por edhe të ftonte në dialog. Ishte një kënaqësi të punije me të.

Më kujtohet hera e fundit dukej i lodhur, i thash që të vazhdonim kërkimin tonë një ditë tjetër, ai menjëherë u përgjigj: «Jo, pse unë jam plak. Sot jam dhe menat jo, pse më thërret t’ynë Zotë» (përkth. Jo, se jam plakur. Sot jam këtu e nesër nuk jam, se mund të më thërrasë Zoti ynë).

Ç’farë mund të më thoni në mbzllje të kësaj interviste?

Shpresa ime është që kjo novella enquête par turbe, e cila ka mundur të vërtetojë ekzistencën dhe përdorimin e përdorimeve kanunale në kontekstin e realitetit italo-shqiptar të Italisë, mund të jetë një mundësi për të hapur një thyerje në një prirje të re historike- studime juridike dhe kulturore në lidhje me arbëreshët dhe italianët.

E dyta, edhe pse At Bellusci i përket qiellit dua të falenderoj që më dha dorën dhe mbështetje në këtë tezë. Nuk mund të anashkaloj edhe Miken, artisten e botës arbërshe Anna Stratigo, e cila si gjithmonë e gatshme për të na ndihmuar kur flitet për botën arbëreshe.

Përatiti materialin Ornela Radovicka, drejtuese e Qëndrës Albanologjike Kërkime mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe At Bellusci.

C:\Users\iljas\Downloads\facebook_1726486292732_7241408363554987223.jpg

At Bellusci dhe studenti Saverio Franceso Frega

Saverio Francesco Frega me artisten e madhe arbëreshe Anna Stratigo

Saverio Francesco Frega përpara komisionit

C:\Users\iljas\Downloads\facebook_1726486244506_7241408161276881182.jpg

Mëma e Saverios Në momentin e marrjes së dipllomës

C:\Users\iljas\Downloads\facebook_1726486207114_7241408004445952091.jpg

Saverio Franceso Frega me tezin e dipllomës së tij

MEM SMAJLI , KRESHNIKU – SHKEMB NË ROJE TË BJESHKËVE TË KELMENDIT…

September 16, 2024 by s p

NGA NDUE BACAJ

Në vitin 1860 nga bjeshkët e Kelmendit u shkëput një shkëmb , një shkëmb i madh e i fuqishem sa vetë keshtjella natyrale , Kelmendi , që Krijuesi ju a kishte falur per fole zogjëve të shqipes. Gjama e këtij shkëmbit që po binte u dëgjua jo vetëm në Malësi e Shqipëri ,por edhe ndër fqinjët malazez, të cilet nuk kishin mundur kurrë të shkelnin mbi këto troje, pasi sa herë e kishin provuar e kishin paguar shtrenjët , me dhjetra krena të prera e të thyera perball “shkembit” Mem Smajli , i cili si një duhi moti turrej mbi shovenet lakmues të këtyre bjeshkeve e trojeve të Kelmendit e Shqipërisë.. E natyrisht shkembi nga ana figurative bie, por diku zë vend për të treguar sa ai është prapë , këtu në vendin e vet. Kështu ka ndodhur edhe me “shkembin” Mem Smajli i cili ka zënë vend në bjeshkët e Pojanicës , në këtë vorr murane ku pushon trupi i këtij trimi kreshnik e legjendar, varri i të cilet në vend që të zvoglohej nga rrebeshet e kohës ai vetëm rritet si simbol i qendresës të këtyre trojeve që nuk kanë nevojë për Muja e Halila të importuar apo improvizuar, pasi i kanë vetë, ku në krye qëndron kreshniku Mem Smajli. Ndaj kot rroken sot e mot krijues , studiuesë , historianë e gojtarë vendas apo te huaj të kerkojnë e t’u “kendojnë” kreshnikëve larg këtyre trojeve , pasi do t’i “sfidojne” kreshnikët kelmendas e shqiptar.. Historia jonë shumëshekullore është e jehonmadhe pikrisht se kishte për protogonist kreshniket lavdi plot të Kelmendit si Mem Smajli , Nora e Kelmendit , Turk Isuf Hasani , Nikë Lekë Pepaj , Prelë Mema ,Turk Shabi , Ujkë Gila , vellezerit Gjeto e Dedë Coku , Uc Turku , Mark Vuksani , Prel Gjeloshi , Sadri Keqi e deri tek piramida e gjallë e kufijeve Prek Cali etjerë… Natyrisht nuk ishte rastësi që këta kreshnikë janë “zogjë” të kësaj foleje të shqipes , Kelmendit kreshnik , historia e të cilit ka bërë e bënë jo vetëm “xhiron” e Ballkanit, por edhe të Europës e më gjerë… Historia e kelmendit mund të krahasohet (jo vetem nga ana figurative) me një kala vigane të ngritur mbi shkembinjë të “gjallë” shekullore , dhe Mem Smajli ishte një nga këta.. Mema kishte lindur në vitin 1790 në flamurin (bajrkaun) e njohur të Selces . Ishte sternip i Nikë Martinit, i cili njihet si një luftëtar i zjarrtë në mbrojtje të trojeve të Kelmendit e Shqiperisë të atyre kohëve . Madje kjo shtëpi njihet si një bazë e fuqishme në mbështetje edhe të aleancave ndërkombëtare kundër pushtuesve turko-osman. Veprimtaria e Nikë Martinit dhe trashigimtarëve të kësaj shtëpie kulmon me gjysmën e dytë të shekullit XVI duke vijuar pa nderprerje deri në fundin e shekullit XVII , kur shqiptarëve u shtohej edhe një armik tjetër, fatkeqësisht fqinjë , kur Europa e kohës nën “diktatin” e Rusisë” pranoi krijimin e provinces së vogël të Malit Zi , që dalngadal do të bëhej shtet, duke u zgjeruar me trojet tona Iliro-Arbenore… Në këto kushte shtëpia e Nikë Martinit , si i gjithë Kelmendi , Malësia e Shqiperia u gjend në mes dy zjarreve, ndaj për të mos u “djegur” u desht ti shmangej njerit , ku me këtë rast si shumica e shqiptarëve zgjodhen disi ti shmangen zjarrit të pushtuesve aziatik të cilët si pushtues të largët dikur do të iknin nga keto troje , ndersa fqinjët do të mbetnin këtu në perjetsi… Në këto kohë Nikë Martini njerit nga tre djemve të tij pasi e kishte pagzuar me emrin Lekë ja vë emrin Hasan (ndërsa dy të tjeret i pagëzon me emrat tradicional shqiptare ; Pellumb e Maç).. Nga këta emra sot rrjellin mbiemrat apo fiset që i i njohim në Selcë.. Shtepia e Hasan Nikës “dalngadal” u shtua dhe u shqua aq shumë sa sot në “emrin” tij njihet një fis i tërë me mbiemrin “HASANAJT” e Selcës.. Natyrisht që vlen të qartesohet se me këtë rast , dhe as më vonë që vijojnë emrat me tingëllim musliman , nuk tregojnë se Seljanët e më gjërë kanë ndryshuar as besimin dhe as atdhedashurin , per të cilën shkriu jetën edhe kreshniku Mem Smajli i Hasanajve… Mem Smajli pa mbushur 14 vjeç merr pjesë si luftëtar në mbrojtje të trojeve të Kelmendit nga lakmit e Malazezeve. Ai duke u rritur fizikisht rritej edhe shpirterisht .Memi vazhdimisht shquhej për guximin , por edhe për forcën e tij që e shoqeronte me një britëm me trajta të mbinatyrshme , që bjeshket e shumfishonin. Ky kreshnik kapej fyta-fyt me malazez duke treguar një forcë të jashtezakonshme , saqë shpesh luftonte për-njëherë me katër apo më shumë malazez . Edhe në këto kushte betejën e zhvillonte ball per ballë e kurrë pas shpine. Fitorja për vite e dekada i kishte përkitur vetëm Mem Smajlit , per te cilin thuhej se është i pathyeshem dhe për këtë mendonin se kishte trajta hyjnore , dhe ishte përhapur fjala se e ndihmonin zanat e orët e bjeshkëve të Kelmendit. Për këto cilësi të jashtezakonshme të një luftetari “zogjët” e shkinave ishin frikësuar aq shumë , sa nuk deshironin të ndesheshin kurr në Mem Smajlin as në kohë paqe. Edhe ushtima e bjeshkëve u dukej si ushtim e duhisë ku kalonte kreshniku i këtyre anëve. Mem Smajli luftoi për mbrojtjen e bjeshkëve e trojeve të Kelmendit që nga viti 1804 deri në vitin 1860 që nderroi jetë, pra plot 56 vite në roje të lirisë, plot 56 vite luftë , sakrifica dhe kacafytje me fqinjët malazez , e veçanarisht me Kuçasit e Vasojoviqet , që mjersiht në përgjithsi ishin shqiptarë të sllavizuar ndër shekuj. Vlen të kujtohet me këtë rast se ky sllavizim kishte ndodhur atëherë kur këta shqiptarë katolik , kishin pranuar të perqafojnë ortodoksin , duke e kujtuar si besim kristian , por që dalngadal perveç besimit u kishte “grabitur” edhe kombësinë… Memi në roje të këtyre trojeve mbi një gjysem shekulli e kishte kaluar në mes bjeshkëve e luginave të Kelmendit , ku shtroje kishte tokën dhe për mbulesë pyjet e mbi to qiellin. Ai në këto kushte ndodhej kudo e kurdo , saqë u bë tmerri jo vetem i shkjeve luftëtarë , por edhe i familjeve të tyre , grave e femijeve.. Tregojnë se kur një shkinë me emër po rrinte në mendime nën hijen e freskët të një ahu dëgjon që mbi koken e saj po këndonte i lumtur një zog mali , dhe ajo u kujtua se ky zog ishte i lirë e nuk kishte frikë Memin e Smajlit që kishte lënë shumë konakë të këtyre anëve pa burra e djem në voter , dhe si pa e kuptuar filloj të kendoi:

“I lumi ti o zogu i malit

Që nuk nuk po i trembe Memit t’Smajlit

Memi i Smajlit ba me t’pa

Flutrim kishte me t’vra

Çerdhen tande kishte me e tha

Si konaqet tona n’ketë dynja..”

Pa mbaruar mirë shkina këto vargje, Memi i kudondodhur e qellon zogun e malit , i cili bien i vrarë në prehrin e shkinës , e cila pas tronditjes qet kushtrimin e kësaj ndodhie, që për dekada vazhdoi të përhapet duke marrë trajtat e një legjende që nuk u shua kurrë. Mem Smajli thuhet se në të gjitha betejat (e dyluftimet) me shkjetë ka vrarë rreth 200 lakmues e zollumqarë të këtyre trojeve , ku rreth pesëdhjetëve nga këta u ka prerë kokat.. Memi shpesh tregohej në trajtat e “mbinjeriut” , pasi paraqitej i kudondodhur , i palodhur , i fuqishem dhe i shpejtë si vetima , madje shpesh thuhej se ishte i padukshëm, e për këtë konsiderohej se ishte njeri me orë , shpesh duke marrur edhe gjakun e shokëve brenda në Kuç apo në Vasojeviq , e duke shpëtuar për mrekulli edhe kur ai ishte i rrethuar tmerrësisht.. Populli i Kelmendin këtij trimi kreshnik ja “perjetësoi” veprën në legjenda e këngë, (Memi ishte vetë lahutar dhe kengëtar)… Njera nga këngët më të spikatura që njihet edhe sot është:

Mem Smajli djal duhi

Po pisket permbi Velikë

Ik o shkja se jena Shqipni

Ta baj dekën në dekik

Ik vojnik e shko te nana

Se këto janë trojet e mia

Pisket Mema bash si zana

Permbi shkije po ban çudina…

Është interesant se vdekja e Memës merr trajtat e një vdekje që kishte lidhje me orët e malit . Për këtë tregojnë se një ditë kur Memi po zgjohej nga gjumi që kishte bërë nën hijen e një ahu , nga zhguni që e kishte përdorë si jastek del një gjarpër që mendoi se po e sulmon , ndaj ai me shpejtësi i pret kokën me jatagan gjarprit. Në atë moment, Memit ju dukt se degjojë nje zë që i tha , mos he tu thafshin krahët se preve orën tënde.. Dhe kjo ju vertetua kur pas pak kohësh një femij i kusherinjeve të tij e kishte qelluar Memin nga mbrapa vetëm me një plumb të kobures të të jatit , dhe trimi duhi ishte plagosur rendë duke u rrëzuar përtok… Mbasi mblidhen fisi i Memit e më gjërë , ai u thotë me sillni fëminë këtu se nuk më ka vra ai , por kam vra vehten se para do kohëve i kam pre kryet orës sime (gjarperit).. Është interesant se ai kur e pa se do të vdiste u la amanet ta varrosin në Pojanicë. Se aty ishte një vend i dukshem , dhe Kuçi e Vasojeviqi do t’ja kishin frikën edhe në vorr, e për këtë tha Memi sa herë që të qesin kushtrimin këto troje shqiptare do të çohem prej vorrit për të luftuar kundër malazezëve… Pasi nderroi jetë Memi , të afermeve të tij vendi i vorrit që la amanet ju dukt i pa pershtateshem (gati si rrugë), ndaj menduan t’i hapin vorrin në një vend më të pershtateshëm, por kudo që e provuan doli vetëm shkambë, duke i detyruar të afermit e Memit t’a hapin vorrin vetem aty ku e kishte lënë amanet ai, pra këtu ku e shohim edhe sot, që nga viti 1860 në Pojanicë, në roje të këtyre bjeshkëve e trojeve të Vermoshit, të Kelmendit e Shqipërisë. Vorri i ngjanë një shkëmbi- piramidë që rritet bashkë me vitet që kalojnë nga ajo kohë heroike e kreshnikut të pa harruar Mem Smajli… Vorret në pergjithsi janë një kujtim i të shkuares , por vorret e kreshnikëve u përkasin të gjitha kohëve, ndaj ky vorr kreshniku na kujton e dëshmon se jemi popull kreshnikësh , e kreshnikët nuk lindin kudo… Vorri i kreshnikut Mem Smajli në gusht të vitit 2010 është rikonstruktua në bjeshkët e Pojanicës, ndaj vorri i kreshnikut Mem Smajli vijon t’i ngjasojnë një shkembi të pa lëkundur, të futur thellë në themelet e shtetit shqiptar… Trupi i Memit pushoft në paqe , ndërsa shpirti ju bëftë dritë këtyre bjeshkëve e trojeve , pa të cilat Shqiperia e sotme do ti ngjante një trupi pa “krye…”.

Bibliografi:

1.Ndër Malet tona ,Kerkime të At Gjon Karmes S.J…

2.Krishterimi ndër shqiptarë ,simpozium nderkombetarë ,Tiranë 16-22 nentor 1999.

3.Aleksander Stipçeviç ,ILIRET ,historia ,jeta ,kultura dhe simbolet e kultit.

4.Zhan Klod Faveirial ,Historia më e vjeter e Shqiperisë.

5.Atë Marin Sirdani , Ndriçime të historisë ,të kultures dhe të artit shqiptar.

6.Edwin Jacques ,SHQIPTARET…

7.Gjovalin Gjeloshi , Brezni të Kelmendit ,Hasanajt e Selces.

8.Ludwig von Thalloczy ,Të ndodhunat e Shqipnisë prej një Gege që e don vendin e vet.

9.Halil Buçpapaj ,Kreshta historie në Kelmend..

10.Mark Milani ,Jeta dhe zakonet e shqiptareve..

11.Fulvio Kordinjano ,Shqiperia permes vepres dhe shkrimeve te misionarit të madh italian At Domeniko Pazzi, vll.I +vll.II.

12.At Kolë Berishaj ,Etnografi-3-

13.Tajar Zavalani ,Historia e Shqiperisë.

14.Dokumente të shekujve XVI-XVIII per historinë e Shqiperisë ,vll.III-IV.

15.At Gjergj Fishta ,Lahuta e Malesisë

16. Hyacinthe Hecquard ,Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose i Gegerisë.

17.Trashigimi gojore të mbledhura ndër bonoret e sotem të Kelmendit nga autori..

V00: Kjo është një kumtese e imja e mbajtur me 26 gusht 2010 në Pajonicë të Vermoshit (Kelmend), kushtuar kreshnikut Mem Smajli, aktivitet i organizuar nga Gjergj Palok Dajani (lindë e rritë në Gjermani). Ky aktivitet do të bëhej për një televisor gjerman. Fotot e asaj dite fakeqësish më kanë humbur, ndersa fotoja e vorrit të Memit është marrë nga internet.

Ligjërimi i Shqipërisë nga Fan Noli në Lidhjen e Kombeve

September 16, 2024 by s p

Dr. Entela KOMNINO/

Autore, gazetare

Në këtë forum, këtej e andej oqeanit, arsyet për përcjelljen e ekselencës shqiptare të fund-fillimshekullit të kaluar janë vetvetiu sa objektive, aq edhe kërkuese për mendime të parrahura. Prej mëse 25 vjetësh në studimin e figurës së Fan Nolit, për autoren e kësaj fjale, ligjërimi i tij mbetet një proces shqyrtimi i vazhdueshëm. Por, të flasësh për këtë, në një mënyrë të re, 100 vjet pas fjalimit të fundit në Lidhjen e Kombeve, nuk mjafton vetëm kalimi i kohës e citimi i Nolit. Në kushtet e zhvillimeve si ato të Intelegjencës Artificiale, kuptimi i Fan Nolit në jetën shqiptare sfidohet nga risitë studimore mu në zemër të tij – Ligjërimi. Pikërisht mbi këtë fjalë, shkenca e feja që nga Homeri përpiqen ende të kuptojnë se si mund të shpjegojnë mendjen njerëzore. Pikërisht kjo fjalë gjendet ende në shqip për shprehjen e gjykimin së bashku, në rrënjë e kuptim ashtu si ‘logos’-i i dikurshëm. Pikërisht ligjërimi si i tillë e tërësisht origjinal për nga trajtimi i Nolit, është i domosdoshëm edhe pse i vështirë. Me sfond të tij në Lidhjen e Kombeve, shpjegimi i procesit bëhet edhe më specifik. Por, varësisht të gjithave,

LIGJËRIMI i SHQIPËRISË nga FAN NOLI

është e pamundur të mos trajtohet si i tillë në realitetin e tij e studimet për të.

Një shekull pas fjalimit të fundit të Fan Nolit në Lidhjen e Kombeve, ku Shqipëria u pranua mes procedurash e diskutimesh si shteti i 43- të i saj, vendi ka, si edhe mijëra vjet më parë, gjuhën që, kur ‘flet’, ‘ligjëron’, ashtu sikundër kur ‘ligjëron’, e bën ‘të ligjshme’. Njohur këtë dhe auditorin e kohës të Lidhjes së Kombeve, pyetja e parë do të ngrihej për domethënien e procesit në shqip mbi fjalimet e Nolit në anglisht apo gjuhë të huaj. Ndryshe nga ajo që ne e kemi mundësi – të flasim shqip në Organizatën e sotme të Kombeve të Bashkuara rreth ligjëruesit të vitit 1924 nga Shqipëria,- ardhja e Fan Nolit në atë rezultat diskutimi, në atë kohë dhe jo në shqip, jo pa çudi, nuk të çon tjetërkund veç shtegut unik të tij me gjuhën amë. Shqiptari më i njohur dhe më i lexuar i Shqipërisë postosmane si dhe mbajtësi i meshës së parë në shqip për Kishën e pavarur shqiptare në Shtetet e Bashkuara lindi në Turqi, u shkollua atje në greqisht dhe e shtroi shqipen e shtëpisë si dhe ushtroi atë në Amerikë. Dhe kjo do ta përjashtonte në vështrim të parë një ndikim të shqipes origjinare mbi fjalimet e tij në Lidhjen e Kombeve. Por, raporti i tij me jetën e jetuar dhe tregimin e fakteve jetësore prej tij më pas, na jep një mundësi të ndryshme: të kuptojmë me perspektivën e sotme se si zuri vend përvoja me shqipen në mendjen që udhëhoqi Shqipërinë me ligjërimin e tij ashtu siç ai kuptohet në shqip. Pikërisht, si i tillë, së pari, ishte

Ligjërimi që ndihmoi ‘nxënien’ e atdheut

nga Theofan Stilian Noli- fëmija në shkollën greke për prift që ‘eci përpara duke shpresuar atje ku s’kishte shpresë, duke pasur besim te zoti dhe në drejtësinë e çështjes që kishte marrë përsipër’. Ndërsa mësoi shqipen, Noli nuk la nga ana tjetër dëshmi që të ketë identifikuar se gjuha e nënës ishte dhe rezulton sot mbajtëse e atij domaini që anglishtja e ka në fjalën ‘Perorate’, pra gjendjen latine të ligjërimit. Rrjedhimisht, ne sot nuk mund ta dimë nëse Fan Noli do të kishte mbajtur po njësoj fjalimet në Lidhjen e Kombeve edhe pa ditur shqip. Por ne jemi të sigurtë se Fan Noli nuk do të kishte mundur dot të mbërrinte në atë podium pa folur shqip, prej nga, doli si përfaqësues i shqiptarëve. E në këtë rrugëtim, Fan Noli i kreu si askush ‘urdhërimet e fjalës shqip’, madje edhe kur nuk foli shqip. Ishte rruga e ndjekur për dheun e të parëve, ajo që e çoi pashmangshmërisht, në çdo gjuhë, në procesin e ligjërimit duke folur. Atdheu i sotëm, kisha pavarur shqiptare, letrat e përkthimi, auditori politik e shpirtëror, mësimi i shqipes jashtë Shqipërisë e shqipërimi nga gjuhët e tjera të autorëve monumentalë të botës janë dëshmia e gjallë e këtij procesi të mbështjellë rreth ligjërimit të Nolit. Pjesë e tij, fjala në Lidhjen e Kombeve duket se kalon mespërmes sfidës ku personalja e Nolit e kombëtarja e gjetur e shtruar për zgjidhje ndërkombëtarisht, ‘takohen’ tek Atdheu i gjuhës së mësuar në familje e kërkuar që në rininë e parë. Pikërisht për këtë arsye, zgjidhja e staturës personale përmes gjuhës amtare dhe referencës së atdheut është e pashkëputur nga ligjërimi i Shqipërisë prej Fan Nolit në Lidhjen e Kombeve. Atdheu i rrallë për nga një përvojë si e tij, u arrit dhe u krye si detyrë ligjërimi – proces fjale e rezultati juridik. Diskutimet e komisioneve për caktimin e kufijve janë sfondi më i qartë i rolit të ligjërimit në realitetin që vazhdonte mbajtjen e shënimeve në terren si territor i asaj gjuhe me të cilën përgjigjej popullsia pasi ishte provokuar nga përkthyesit.

Si dhe rilindasit e tjerë,

Fan Noli e lexoi dhe shkroi Shqipërinë më parë se ta ‘takonte’

vendin e gjuhës amtare, madje edhe meshoi së pari shqip jashtë Shqipërisë. Ne nuk themi asgjë të re e aq më pak të ndryshme kur citojmë vetë Nolin të kujtojë në fund të jetës së tij se ‘si delegat i Vatrës…i dha rast…të takohej me presidentin Uillson…dhe i bëri thirrje atij të rivendoste pavarësinë e Shqipërisë’. Por, perspektiva e sotme i lejon edhe një joshqiptari të perceptojë se ‘Kur Shqipëria e pasluftës krijoi qeverinë e parë… komunitetit shqiptaro-amerikan iu këshillua të dërgonte një delegat, dhe nuk është për t’u habitur që ky delegat ishte Fan Noli’ . Për ne nuk është për t’u habitur që ishte pikërisht ligjërimi i Nolit, ai që e çoi në forume të tilla. Por, sigurisht, që nuk është pa habi, që, figura më e mendueshme për përfaqësimin e Shqipërisë në atë kohë, dilte nga një rrugëtim si i Nolit. Duke mos patur të dytë si vetja, ka qenë më tepër se mision dhe një i tillë i përmbushur, arritja e Shqipërisë përmes ligjërimit shqip. Për këto arsye dhe për më shumë,

Ligjërimi i Shqipërisë nga Fan Noli është një proces substancial

e për rrjedhojë i prekshëm, i lidhur jo thjeshtë me kuptimin e fjalës të ruajtur për arsye ende të pazbuluara në shqip. Ligjërimi si i tillë në shqip, u gjet dhe u bë funksional nga Noli në proces fjale e juridiko-diplomatik. Njëkohësisht, ligjërimi u bë konkret kur Noli ishte autori – publicist, përkthyes e prift shqiptar, ministër i jashtëm e kryeministër. Me këto atribute, ligjërimi nga Shqipëria, për Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve plotësoi kushtet e procesit të ligjërimi të Shqipërisë nga Fan Noli.

Pak rreshta të fjalimit pas pranimit në Lidhjen e Kombeve sjellin pikërisht këtë kompleksitet: ‘…U çudita kur dje pashë përkrahës nga të katër anët e botës që u ngritën në këmbë, në mbrojtje të asaj fëmije të braktisur e të persekutuar të Evropës..që bujarisht votuan në favorin tonë, ndërsa m’u mbushën sytë me lotë…sipas mendimit tim, pranimi ynë nderon Lidhjen’.

Sot është zbulimi i mëtejshëm i Nolit ai që nderon veprën e tij e Shqipërinë, në Lidhjen e Kombeve apo Organizatën e Kombeve të Bashkuara ashtu siç Korifeu shqiptar e ligjëroi me fjalë e veprim.

Fidanishtja e parë e Shkollave Shqipe në Staten Island filloi vitin akademik 2024-2025

September 16, 2024 by s p

Nga Keze Kozeta Zylo/

18 Vjet Shqip pa u ndalur nëpër Nju Jork

Është bekim ta fillosh Vitin Akademik 2024-2025 në Staten Island në një nga Shkollat Shqipe “Alba Life” ne NY, Ambasador i Kombit me fidanishten e parë të saj e cila e filloi këtë Mision Kombëtar 18 vjet më parë. Javën tjeter e fillojmë në Brooklyn, Queens, Bronx, Online.

Tek dera e hyrjes i mirëprisnin z. Qemal Zylo themelues dhe drejtor i shkollave, mësueset Entela Muda e licensuar nga shteti amë dhe shteti i Nju Jorkut, mësuese Elona Shkreta e licensuar po ashtu nga shteti amë dhe e integruar në arsimin amerikan si dhe asistentja plot përkushtim Aida Hajri.

Dita e parë e shkollës kudo në botë është emocionante, e magjishme, me vështiësitë e veta, por mbahet mend perjetësisht nga ata që ulen pranë këtyre bangave në shkollën publike amerikane sidomos, kur vijnë për herë të parë.

Nxënësit dhe prindërit vinin grupe grupe pranë kësaj shkolle prestigjioze për të mësuar Gjuhën Shqipe, historinë, kulturën dhe traditat e mrekullueshme. Me kamerat e tyre shkrap e shkrup bënin foto me fëmijët dhe mësueset pranë.

Duket se është bërë një betim si para Zotit dhe Kombit se ne nuk ndalemi për Gjuhen Shqipe edhe pse vështirësitë janë të panumërta, që me sigurimin e nxënësve, bisedimet me prindërit për t’i sjellë fëmijët e tyre pranë shkollave, sigurimin e librave, sjelljen e tyre nga Tirana, marrjen e mjediseve në shkollat publike, pasi filozofia jonë e drejtimit ka qenë: “Shkolla do shkollë, mjedis shkolle dhe jo gjithëfarë mjedisesh të tjera”.

Në klasën e mësuese Elonës, klasa e më të vegjëlve Evelyn Mavrici, nxënësja më e vogël në moshën 3 vjeçe përshëndeti duke kënduar “Xhamadani Vija-Vija” plot talent dhe të ardhme pranë kësaj shkolle dhe TV “Alba Life”.

Nxënësit bëjnë pyetje gjithë kuriozitet, të bukura, të lehta dhe të vështira, por dhe ëndërrimtare. Ja psh: motrat e bukura Martini pyetën: Pse nuk e zhvillojmë mësimin 6 orë? Pse ne nuk kemi akoma një shkollë shqiptare që të mos marrim me qera mjediset në shkollat amerikane?

Këto pyetje më kanë ngacmuar gjithë jetën në Amerikë, natyrisht marrë nga nxënësit janë më shumë frymëzuese… Ëndrrat dhe shpresat vdesin të fundit…

I dëgjoja dhe mendoja se mënyra e vetme për të zhvilluar një vend më të fortë dhe më të mirë është në se e njohim veten nëpërmjet gjuhës amtare. Të mos ju mësosh miliona fëmijëve shqiptare të lindur në Diasporë Gjuhën Shqipe është si të hedhesh “bombën në Hiroshima” dhe gjuha të humbas dalëngadalë ndër këta miliona nëpër botë…

Ikjet e shqiptarëve si në kohët biblike karvan-karvan që në shekujt e kaluar dhe revanshi i tyre që s’po di të ndalet bën që prindërit shqiptarë marrin me vehte brengën më të dhimbshme më gangrenizuese asimilimin e pakuptueshëm tek brezat që lindin dhe rriten në dhera të huaja.

Të kesh një ndjenjë të fortë atdhetarie për veten dhe komunitetin tënd është një bazë e shkëlqyer për t’ju mësuar gjuhën mjaltë pasardhësve.

Këta nxënës meritojnë shumë e më shumë.

Dita e parë e shkollës është shumë impresiounuese dhe të motivon për ta vazhduar Misionin Kombëtar që tashmë hymë në vitin e 18-të pa u ndalur.

14 shtator

Staten Island, New York

E VRANË PA GJYQ SHKENCËTAREN SABIHA KASIMATI

September 16, 2024 by s p

Uran Butka/

Instituti i Studimeve Historike “Lumo Skendo”

Sabiha Kasimati, një nga gratë e shquara intelektuale, shkencëtarja e parë shqiptare, u pushkatua nga regjimi komunist vetëm pse ishte e tillë. Ajo vjen jo rastësisht nga një familje e njohur intelektuale libohovite. Sabiha Kasimati lindi në Edërne (Adrianopojë) të Turqisë më 15.09.1912. Atje kaloi fëmijërinë, e ushqyer nga prindërit me dashuri për Shqipërinë, por edhe për kulturën evropiane. Kur u kthye familja në atdhe, ajo u vendos në qytetin e Korçës, ku filloi studimet në Liceun Francez të këtij qyteti. Ajo qe e para femër që e mbaroi këtë shkollë perëndimore, në vitin 1930. Qysh nxënëse, ajo zotëronte disa gjuhë të Perëndimit dhe të Lindjes, në mënyrë të shkëlqyer frëngjishten, aq sa habiste edhe profesorët francezë të Liceut.

Vajzat korçare, por edhe qytetarët e Korçës e kujtojnë edhe sot Sabihanë si dallëndyshen e parë të Liceut, si çupën e emancipuar, të kulturuar dhe me temperament burrëror, që mbeti si një shëmbëlltyrë e pashlyer për vajzërinë dhe djelmërinë shqiptare.

Mbas mbarimit të Liceut të Korçës, ajo punoi disa kohë në si mësuese në shkollën normale femërore të Korçës, duke dhënë lëndët e Edukatës morale dhe të gjuhës frënge. Më vonë u transferua si pedagoge në shkollën shqiptaro-amerikane në Kavajë, ku jepte biologji.

Në vitin 1936 mundi të plotësonte dëshirën e zjarrtë për studime të larta. Shteti shqiptar i akordoi bursë studimi në Universitetin e Torinos, në Fakultetin e Shkencave Biologjike, të cilin e përfundoi me sukses me notat 30’/30’, me lavdërim ( trenta su trenta con lode). Në verën e vitit 1941 mbrojti edhe doktoraturën dhe u kthye në atdhe.

Në Shqipëri punoi me entusiazmin e një vajze të re e të kulturuar, por edhe me vullnetin e një shkencëtareje të re që kërkonte t’i shërbente vendit të saj në nevojë. U emërua pedagoge në Institutin Femëror “ Nëna Mbretneshë” në Tiranë. Mbas disa vjetësh pune me pasion, u detyrua të shkonte në Itali për kurë shëndetsore në një sanatorium të Torinos. Pas shërimit, aty nga viti 1945, u rikthye.

Nisi punën në Institutin e Shkencave, siç quhej atëherë bërthama e parë shkencore, që drejtohej nga prof. Selaudin Toto, i cili më pas u pushkatua nga regjimi komunist.

Sabihaja punoi me zell dhe përkushtim në specialitetin e ihtiologjisë ( disiplinë shkencore që studion peshqit). Për rezultatet e saj për studimin e peshqve në ujrat e vendit tonë si edhe për vlerën ushqimore dhe ekonomike të tyre, ajo punoi 10 vjet me radhë dhe përfundoi monografinë ”Peshqit e Shqipërisë”.

Sabihaja ishte një intelektuale e kompletuar, që kishte studiuar në Perëndim, një filozofe dhe biologe që e njihte mirë thelbin dhe shfaqjen e panatyrshme e çnjerëzore të sistemit totalitar komunist, i cili po vendosej në Shqipëri. Ajo u dëshpërua thellësisht nga goditjet e rënda që po u jepeshin intelektualëve të vendit, veçanërisht atyre që kishin studiuar në Perëndim, mjaft nga të cilët ishin kolegët e saj. Gjyqet ushtarake dënonin me pushkatime dhe burgime të rënda elitën shqiptare. Ajo u trondit veçanërisht nga pushkatimi i drejtorit të saj, shkencëtarit Selaudin Toto si edhe i intelektualëve opozitarë Gjergj Kokoshi, Suad Asllani, Sulo Klosi, Shefqet Beja, prof. Stanislav Zuberit etj, veçanërisht nga dënimi i shkrimtares së parë shqiptare, Musine Kokalari. Kështu Sabihaja filloi të shprehte pakënaqësinë për regjimin dhe për Enver Hoxhën, shokun e saj të klasës në Liceun e Korçës.

Këto pakënaqësi të saj, si edhe prejardhja nga një familje e madhe, tërësisht intelektuale dhe demokratike, bënë që emri i Sabihasë të futej në listat e zeza të Sigurimit të Shtetit si “kundërshtare e regjimit”.

Dr. Namik Kasimati, rrëfen: “Duke qenë se Sabihaja kishte mbaruar Liceun Francez bashkë me Enver Hoxhën dhe e njihte mirë, i kërkoi një takim.

Sabihaja: Kam ardhur të të them se ti po vret gjithë intelektualët. Dua të të pyes se me cilët ke ndërmend ta ndërtosh Shqipërinë, me teneqexhinjtë apo me këpucarët?

Enveri: Boll lexove iluministët francezë, të këshilloj të lexosh Marksin dhe Leninin.

Sabihaja ishte e çiltër, e shkujdesur dhe nuk mendonte se i ishte qepur pas vdekja. Ajo kishte kurajon t’ia përplaste të vërtetën në sy Enver Hoxhës, por, nga ana tjetër, të takonte pa droje edhe shoqet, shokët e miqtë që ishin goditur pa të drejtë nga diktatura. Një herë ajo shkoi në kampin e internimit në Jubë, ku punonin si të burgosur shokët e saj Tika Tezha, Felatun Vila etj. Mirëpo Tika i tha: “Sabi, mos shkel më këtu, sepse je në rrezik.”.

Në fakt, terrori masiv komunist në vitin 1951 mori edhe kokën e Sabihasë.

Vendimi për të realizuar këtë masakër, u mor jo në sallën e gjyqit, por në Byronë Politike e PPSH, saktësisht në mbledhjen e datës 20.02.1951, me pretekstin e hedhjes të një sasie të vogël dinamiti në oborrin e Ambasadës Sovjetike, që theu vetëm disa xhama në mbrëmjen e datës 19.02.1951, ora 19.15. Urgjentisht u mblodh kupola e partisë-shtet dhe me propozim të ministrit të Brendshëm, Mehmet Shehut, u vendos të merreshin masa të jashtëzakonshme represive “pa marrë parasysh ligjet në fuqi”.(Të gjithë anëtarët e Byrosë, përfshirë edhe E. Hoxhën : Jemi dakord me këto masa. ( Proces verbali i mbledhjes së Byrosë Politike, 20 shkurt 1951)

Shfaqet lakuriq një pushtet kriminal terrorist, që nuk respektonte as kushtetutën dhe legjislacionin që kishte hartuar e miratuar vetë. Ministri i Brendshëm kërkoi nga Byroja Politike që arrestimet të bëheshin qysh atë natë. “Një masë të tillë e kemi marrë edhe kur u vra Bardhok Biba, dmth kemi pushkatuar edhe jashtë ligjeve në fuqi. Listat i kemi gati. Po të jeni dakord ju, veprojmë që sonte”. Ai kërkoi që të arrestoheshin menjëherë 100 ose 150 vetë, nga të cilët 10 ose 15 më të rëndësishmit, të pushkatoheshin pa gjyq.

Pra, ishte vetë Partia, vetë pushteti politik, me Enver Hoxhén në krye, që shkelnin ligjet dhe urdhëronin një krim shtetëror, një terrorizëm shtetëror, një genocid shtetëror me përmasa të mëdha, për motive politike e pushtetore. Në vendimin e Byrosë politike, përveç pushkatimeve e burgimeve pa gjyq, u vendos që të bëhej një operacion masiv spastrimi, të persekutoheshin e të internoheshin persona e familje “reaksionare” në tërë hapësirën shqiptare.

Shqipëria komuniste ishte në një kapërcyell kohësh, po kalonte nga dominanca jugosllave në atë sovjetike, ndaj duheshin kurbanë të tjerë për të mbajtur pushtetin si edhe kurbanë të rinj në themelet e miqësisë me BS dhe në vijën staliniste të PPSH. “Duhen vrarë njerëz të tjerë për të mbajtur pushtetin” -thoshte Mehmet Shehu.

Arrestimet që u bënë menjëherë sipas vendimit të Byrosë Politike më datën 20-23 shkurt 1951, ishin të paligjshme, sepse u kryen pa ndonjë urdhër-arresti té prokurorit dhe pa ndonjë vendim gjykate. (Vetëm më vonë u plotësuan urdhër-reshtimet dhe procesverbalet e “gjykimit”)

Arrestimet u bënë mbi listat e vdekjes, të parapërgatitura nga Sigurimi i Shtetit në Ministrinë e Brendshme.( Arkivi i Ministrisë së Brendshme)

Sabihaja u arrestua më 20.02.1951 me pretekstin e “bombës” nw Ambasadwn Sovjetike.

Ajo bënte pjesë në listën e Sektorit të Dytë të Drejtorisë së Sigurimit të Shtetit, të përpiluar nga kapiten Rasim Dedja. Përbri emrit të saj ishte vënë një kryq, që do të thoshte se ajo do të pushkatohej. Përpilues i listave të zeza, rrëfen: “Vlerësimi për personat që do të pushkatoheshin dhe që janë pushkatuar në fakt, është bërë direkt nga udhëheqja e Ministrisë, që në atë kohë ka qenë Mehmet Shehu me zëvendësministrin e tij – Kadri Hazbiu, që mbulonte Sigurimin e Shtetit”.

Enver Hoxha i miratoi të gjitha veprimet dhe emrat e viktimave, që ishin përzgjedhur, duke iu vwnw nga njw kryq pwrpwra. Por Enveri shtoi nga ana e tij emrat e Sabiha Kasimatit, Reiz Selfos, Manush Peshkëpisë, Qemal Kasoruhos, të cilët ishin nga treva e Gjirokastrës dhe ai i njihte personalisht, por që edhe ata ia dinin mirë horrllëqet E. Hoxhës. Për pushkatimin e saj dhe njëzet e dy intelektualëve të tjerë kishte vendosur Byroja Politike e KQ të PPSH, me vendimin e datës 20 shkurt 1951. Nuk ka shembull në gjithë vendet e Lindjes komuniste, që të vendoste për të vrarë njerëz Byroja Politike e Partisë, madje, pa gjyq dhe duke shkelur edhe ligjet e asaj kohe!

Të akuzuarit, nuk kishin asnjë lidhje apo bashkëpunim me njëri tjetrin; nuk ishin pjesëtarë të ndonjë organizate politike apo terroriste të cilësuar, asnjërit nuk i përmendet në akuzë pjesëmarrja në hedhjen e bombës në Ambasadën Sovjetike – për shkak të së cilës ata u arrestuan! Siç dihet botërisht, ata persona që hodhën dinamitin, si Qazim Laçi, Hysen Lulla etj, anëtarë të organizatës “Bashkimi Kombëtar”, u arrestuan po ato ditë, u mbajtën fshehtas në hetuesi për tetë muaj dhe u dënuan për hedhjen e dinamitit në Ambasadën Sovjetike me vdekje dhe burgime të rënda. Pra ishin të tjerë ata që e hodhën dinamitin si një akt antisovjetik, antistalinist.

Siri Çarçani dëshmon: “Për dijeninë time, Gjykata e Lartë Ushtarake nuk ka zhvilluar gjyq ndaj këtyre të pandehurve.” Po ashtu, drejtori i Sigurimit té Shtetit, Rasim Dedja, dëshmon: “Për pushkatimin e këtyre personave, nuk është bërë gjyq dhe këtë e them, sepse nga zyrat e Ministrisë së brendshme ata janë çuar direkt në vendin e pushkatimit” (Proces-verbal i mbajtur nga Prokuroria e Përgjithshme, v.1992)

Me qenë se ekzekutimi pa gjyq bëri bujë, brenda dhe jashtë Shqipërisë, atéhere Gjykata e Lartë Ushtarake në bashkëpunim me Sigurimin e Shtetit, pasi ishin pushkatuar 22 të arrestuarit, nisën procedurat përpilimit të procesverbaleve të rreme, fiktive, sikur gjyqi ishte zhvilluar. Ekzistojnë dy procesverbale gjyqësore të falsifikuara të Gjykatës së Lartë. Njëri mban datën 26.2.1951:

“Gjykata Ushtarake me kryetar nënkolonel Shuaip Panariti, anëtar kapiteni i parë Vangjel Kocani dhe kapiten i parë Nonda Papuli, e sekretar Hidaji Bejo e ka filluar shqyrtimin e çështjes më 26.02.1951 dhe është shprehur për dënimin e të gjithë të akuzuarve me vdekje – me pushkatim, duke u bazuar në ligjin 372 datë 12.2.1946. Ky vendim gjykate është i formës së prerë dhe i ekzekutueshëm menjëherë.” Në fund ka firmosur kryetari i gjykatës së Lartë Ushtarake Shuaip Panariti dhe anëtari Vangjel Kocani; nuk është firmosur nga anëtari tjetër Nonda Papuli dhe sekretari Hidaji Bejo. ( Procesverbali i datës 26.02.1941)

Anëtari i trupit gjykues të Gjykatës së Lartë Ushtarake dhe nënkryetar i saj, Vangjel Kocani, dëshmon:

“E kujtoj mirë se në vitin 1951 ka ndodhur një ngjarje në Tiranë dhe konkretisht u fol se ishte hedhur një bombë në Ambasadën Sovjetike…Pas ca ditësh të kësaj ngjarjeje, apo me kalimin e një jave, unë jam thirrur nga kryetari i Gjykatës së Lartë Ushtarake, Shuaip Panariti dhe më tha se ti e di që është hedhur një bombë në Ambasadën Sovjetike, sigurimi ka arrestuar dhe një pjesë nga të arrestuarit, 22 veta janë pushkatuar pa u bërë gjyq, prandaj duhet që të firmosim një vendim gjyqësor penal formal , pasi gjyq nuk mund të bëjmë, se Sigurimi i ka pushkatuar pa gjyq personat… Shuaipi më tha se vendimi i gjykatës është formal, nuk ka asnjë pasojë dhe duhet ta bëjmë këtë pasi është urdhër i udhëheqjes së shtetit dhe në atë kohë kryeministër ishte Enver Hoxha. Shuaipi më tha: “Ti, Vangjel mos u shqetëso, derisa vendimi është formal dhe ne në fakt nuk gjykojmë njeri”. Më porositi që për këtë vendim penal fiktiv, “duhet të mbyllësh gojën e të mos i thuhet asnjë njeriu se është sekret i madh shtetëror”. Pas kësaj kemi shkuar me Shuaipin në zyrat e Ministrisë së Brendshme. Shuaipi më paraqiti vendimin gjyqësor të daktilografuar dhe unë e kam firmosur. Kur ma dha vendimin për ta firmosur , Shuaipi nuk më ka treguar ndonjë dosje hetimore , nuk kam parë asnjë lloj materiali hetimor”.( Procesverbal i mbajtur në Prokurorinë e Përgjithshsme, v.1992)

Sekretari i Gjykatës së Lartë, Hydai Bejo, dëshmon: “Nuk e firmosa kur ma sollën vendimin, sepse nuk mora vesh, u bë apo nuk u bë gjyq. S’mund të hidhja firmë, pa qenë në gjykim Po ashtu, refuzoi të firmoste edhe Nonda Papuli, S’kishim si të bënim ndryshe.” (Dëshmi e Hydai Bejos, sipas proc.verbalit)

Por nuk mungojnë vetëm firmat e anëtarëve të trupit gjykues, mungojnë edhe të dhënat e tjera që shënohen zakonisht në procesverbalet, gjithashtu datat janë ngatërruar, pra, gjithçka është kundërthënëse, hartuar në nxitim e sipër. Njëri procesverbal i falsifikuar mban datën 27.2.51, kur të akuzuarit nuk ekzistonin më, ata ishin vrarë në mesnatën e datës 26.2.1951 dhe ishin varrosur. Madje, njëri prej tyre, Jonuz Kaceli ishte vrarë nga torturat në birucat e Sigurimit të Shtetit dhe e kishin hedhur nga dritarja, duke thënë se kishte bërë vetëvrasje!

Të gjitha këto manovrime e shkelje juridike, nuk e mbuluan dhe nuk e fshehën dot masakrën e kryer pa gjyq dhe pa asnjë fajësi të provuar.

Sabihaja nuk e pranoi akuzën për akte terroriste, për pjesëmarrje në organizata terroriste, për vënie në shërbim të agjenturave të huaja, por pranoi me burrëri se, si intelektuale, ishte kundër pushtetit totalitar dhe ideologjisë së tij komuniste:

“ Kam qenë kundër pushtetit popullor, sepse nuk pajtohet me ideologjinë time. Unë nuk kam qenë kurrë e mendimit se me akte revolucionare të arrihej në socializëm. Jam lidhur me një grup shokësh, të cilët edhe ata kanë qenë armiq të Partisë Komuniste…”

Sabihaja ishte një demokrate e vërtetë evropiane.

Zonja Didi Biçaku, nga familja e Aqif pashë Elbasanit, e cila u arrestua në një kohë me Sabihanë dhe qëndroi në një birucë me të në burg, ka dëshmuar: “Më kujtohet çasti kur Sabihaja u kthye nga hetuesia. Ishte e qetë. Hë? – e pyeta shkurt. – Më akuzuan si terroriste, m’u përgjigj ajo. U thashë: Unë kam studiuar për biologji dhe jam evolucioniste. Evolucioni është në natyrën e gjërave. Me dhunë nuk shkohet dot as në socializëm, as në demokraci ; shkohet drejt shkatërrimit.»

E vranë pa gjyq intelektualen, pedagogen, shkencëtaren, demokraten e shquar, martiren Sabiha Kasimati! Në mesnatën e datës 26 shkurt 1951, të lidhur me tela me gjemba, bashkë me 21 burra nga e gjithë Shqipëria, i pushkatuan dhe i hodhën në një gropë të përbashkët, pranë Urës së Beshirit. Fshatarët kanë dëgjuar britmat e saj, deri sa dha shpirt. Eshtrat e saj sot prehen në varrezat e dëshmorëve të kombit, në një varr të përbashkët me 22 martirët e pushkatuar atë natë të përgjakshme.

Xha Kadriu nga Mëniku, që zbuloi varrin, rëfen: “Më vonë , kur ai vend, ku u pushkatuan, filloi të shpyllëzohej, një traktoristi që po punonte aty, i ra të fikët tek pa që traktori tërhiqte zvarrë një kufomë gruaje, të cilën e mbuluan përsëri. Ishte trupi i patretur ende i Sabiha Kasimatit!”