Nga Jim Davies, përktheu Rafael Floqi/
Aftësia jonë për të imagjinuar është një fuqi e jashtëzakonshme. Por duke qenë se përdor të njëjtën makineri të trurit si mendimet dhe perceptimet e tjera, dhe për shkak se ne mund të kujtojmë atë që imagjinojmë, ne përballemi me një problem serioz: Si mund të sigurohemi se mund të dallojmë ndryshimin midis kujtimeve të gjërave që kanë ndodhur nga kujtimet e gjërave që ne thjesht imagjinuar?
Dallimi i kujtimeve të gjërave që kanë ndodhur me të vërtetë nga ato që nuk kanë ndodhur është një proces mendor i njohur si monitorimi i realitetit. Kur shikojmë diçka në mjedis, sinjalet e fuqishme nga sytë kalojnë nëpër korteksin vizual, duke çuar në njohje në pjesë të rendit më të lartë të trurit. Gjatë imagjinatës, informacioni vjen nga drejtimi tjetër: zonat e rendit më të lartë të korteksit vizual aktivizohen së pari. Për shkak se imagjinata është shpesh e qëllimshme, ne gjithashtu shohim më shumë rekrutim të korteksit frontal, i rëndësishëm për kontrollin kognitiv.
Këto dallime janë thelbësore kur bëhet fjalë për përcaktimin e burimit të kujtimeve, një detyrë në të cilën korteksi paraballor medial i përparmë – që mendohet të jetë kritik për vëmendjen dhe për kujtesën e punës, hapësinore dhe afatgjatë – duket se luan një rol të rëndësishëm. Kur kjo pjesë e mendjes po bën punën e saj, ne jemi mjaft të mirë në dallimin e kujtimeve të asaj që pamë nga ajo që imagjinonim.
Por jo gjithmonë kjo funksionon. Tani ka dekada kërkimesh mbi kujtesën e rreme që shqyrton se si njerëzit nganjëherë ngatërrojnë imagjinatat e kujtuara me përvoja të vërteta të kujtuara – demonstruar për herë të parë në vitet 1990 nga puna e Elizabeth Loftus, dhe një fenomen që ka pllakosur gjithçka, nga dëshmitë e dëshmitarëve okularë deri te terapia e bisedave. Por a mund t’i rikategorizojnë njerëzit disi këto kujtime të rreme, për të cilat mund të jenë shumë të bindur se kanë ndodhur me të vërtetë, në burimin e duhur, si të imagjinuar dhe jo reale?
Ne mbështetemi në kujtesën tonë për të kuptuar realitetin në të cilin jetojmë.
Një studim i kohëve të fundit nga psikologia e Kolegjit Universitar të Dublinit, Ciara Greene dhe kolegët e tij, përsëritën punën e hershme të Loftus-it duke u dhënë qëllimisht pjesëmarrësve të studimit një kujtim të rremë (sikur ka humbur në qendër tregtare si një fëmijë i vogël). Rreth 52 për qind e pjesëmarrësve besuan se incidenti i sajuar u kishte ndodhur në të vërtetë atyre.
Greene për atë që mund të ndodhë në këtë proces tha se: “Ka shumë prova që sugjerojnë se kujtimet e vërteta priren të kenë më shumë detaje shqisore si erërat dhe tingujt – dhe priren të kenë më shumë emocione,” tha ajo. Sa më gjallërisht ta imagjinoni kujtimin, aq më shumë duket si jeta reale.
Greene dhe kolegët e saj donin të shihnin nëse thjesht duke u shpjeguar njerëzve se kujtesa e tyre ishte e rreme do t’i bënte ata të ndryshonin mendje. Dy deri në katër javë pasi studiuesit u dhanë pjesëmarrësve kujtesën e rreme – duke u përpjekur të mashtronin rrjetin e tyre të monitorimit të realitetit – pjesëmarrësit u informuan plotësisht dhe u thanë se incidenti që ata ishin shtyrë të besonin se ishte i vërtetë, ishte në fakt i sajuar. Në një sondazh tre ditë pas kësaj, vetëm 8 përqind e njerëzve thanë se ende besonin se kujtesa e rreme kishte ndodhur në të vërtetë.
Nëse e gjykojmë realitetin e kujtesës bazuar në gjallërinë e saj, atëherë pse mund të funksionojë ky përmbledhje? Debriefing në vetvete nuk i bën kujtimet më pak të gjalla. Kjo për shkak se monitorimi i realitetit mund t’i futë “kujtimet” në kategorinë e rreme përmes dy mënyrave kryesore. E para është vlerësimi i pasurisë së kujtesës. Nëse një kujtim duket shumë i vërtetë, pa ato përshtypje të tjera pasuruese, duket se ka më shumë gjasa të mos na ketë ndodhur vërtet. E dyta përfshin konkluzionet. Kjo do të thotë, ne arsyetojmë, në një nivel, se një kujtim duhet të jetë imagjinuar fillimisht, për ndonjë arsye apo tjetër. Nëse kemi një kujtim të gjallë të fluturimit në ajër me krahët e shtrirë, mund të konkludojmë se duhet ta kemi ëndërruar ose imagjinuar sepse e dimë se njerëzit nuk mund të fluturojnë.
Duket se, edhe pse kujtimet e pjesëmarrësve për incidentin e rremë ishin po aq të gjalla sa më parë dhe incidenti ishte plotësisht i besueshëm, mjaftonte të dëgjonin se kujtesa ishte e rreme që shumica prej tyre të mos besonin se kishte ndodhur në të vërtetë. T’i thuash dikujt diçka është një mesazh për pjesën e kontrollit ekzekutiv të mendjes, ku jeton edhe monitorimi i realitetit.
Literatura psikologjike është e mbushur me gjetje të irracionalitetit njerëzor dhe shtrembërime të perceptimit. Ajo që e bën punën si ajo e Greene-it kaq të rëndësishme është se tregon se si përdorimi i aftësive tona racionale ndonjëherë mund të kapërcejë përfundimet tona të paracaktuara – dhe se si mund t’i formojmë besimet tona për të qenë më të sakta.
Pjesëmarrësve sigurisht që nuk iu fshi nga kujtesa incidenti i humbur në qendër. Por shumica e rikrijuan atë si diçka që kishin krijuar brenda, në vend që të kishin një burim në një përvojë reale.
Ne mbështetemi në kujtesën tonë për të kuptuar realitetin Por aftësia jonë për të simuluar botën në kokat tona—duke bërë rrota të shumta mendore të kujtimit dhe imagjinatës, dhe të kujtuarit e asaj që kemi imagjinuar—paraqet një problem që mendja duhet ta zgjidhë, të cilën ajo e bën në mënyrë të papërsosur. Është mirë të dish se logjika e thjeshtë dhe dëgjimi i së vërtetës mund të ofrojnë një zgjidhje të shpejtë, të paktën në këtë lloj organizimi eksperimental. Megjithëse të gjithë e dimë se dallimi i realitetit jashtë laboratorit mund të jetë pak më i ndërlikuar.
