Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for October 2024

“Milton”, uragani më i madh në 100 vite

by

Albano Kolonjari/

Shërbimi Kombëtar i Motit në Tampa Bay e përshkroi Miltonin si “një stuhi historike për bregun perëndimor të Floridës” që mund të rezultojë të jetë stuhia më e keqe që ka prekur Gjirin Tampa në më shumë se 100 vjet.

Florida, e përshkroi uraganin Milton si “stuhinë e shekullit”, zyrtarët e motit e cilesuan atë në një stuhi të kategorisë së pestë – me shpejtësi të erës deri në 165 mph (270 km/h).

Banorët kanë nisur evakuimin e zonës, me presidentin Biden që tha se bërja e kësaj ishte një “çështje jetë a vdekje”. Një banor i Tampës, Steve Crist, foli për BBC ndërsa hipte në dritaret e operacionit të tij dentist. “Të gjithë kanë ikur. Unë kurrë nuk e kam parë atë kaq të qetë,” tha ai për komunitetin e tij.

Ata që qëndrojnë janë fotografuar duke marrë masat e nevojshme paraprake në shtëpi, me sinoptikanët që paralajmërojnë për shira të rrëmbyeshëm, përmbytje të shpejta, erëra të forta dhe stuhi të mundshme – të cilat ndodhin kur uji lëviz në brendësi nga bregu – prej 10-15ft (3-4.5m) .

Milton do të arrijë në Florida të mërkurën mbrëma, më pak se dy javë pas mbërritjes shkatërruese të uraganit Helene, i cili vrau të paktën 225 njerëz në gjashtë shtete. Ne kemi skuadra në terren që do të na sjellin më të rejat gjatë nesër dhe të enjten.

Meteorologia e CBS News, Nikki Nolan tha se gjurma e fundit e parashikimit tregon Milton duke arritur në tokë mbi Sarasota, Florida, diku gjatë natës të së mërkurës dhe deri të enjten sepse është ngadalësuar. Floridianët në shtegun e mundshëm të uraganit i rreshtuan pronat me thasë rëre, hipën në dyer dhe dritare dhe lëvizën varkat e tyre përpara mbërritjes së stuhisë. DeSantis lëshoi ​​urdhra urgjence gjatë fundjavës që tani përfshijnë 51 qarqe, banorët e të cilëve, tha ai, duhet të përgatiten për ndërprerjet e energjisë, të grumbullojnë ushqim dhe ujë të mjaftueshëm për të zgjatur një javë dhe të jenë gati të largohen nga shtëpitë e tyre nëse është e nevojshme.

Sipas GasBuddy, që nga mbrëmja e së martës, pak më shumë se 17% e të gjitha stacioneve të karburantit në Florida ishin pa karburant, duke përfshirë më shumë se 46% në zonën e Gjirit Tampa.

Qendra e uraganit tha të martën në mbrëmje se Milton paraqiste “një situatë jashtëzakonisht kërcënuese për jetën” për ata në zonën e paralajmërimit të stuhisë në bregun perëndimor-qendror të Floridës, duke shtuar se “ju duhet të evakuoheni sot nëse urdhërohet nga zyrtarët lokalë. Ka të ngjarë. nuk ka kohë të mjaftueshme për të pritur për t’u larguar të mërkurën.”

Milton ishte një stuhi tropikale vetëm 24 orë para se të kalonte në një stuhi të kategorisë 5, renditja më e lartë në shkallën e erës së uraganit Saffir-Simpson, e cila vlerëson stuhitë bazuar në shpejtësinë e tyre të qëndrueshme të erës.

“Vlen të theksohet se kjo është një situatë shumë e rëndë”, tha qendra e uraganeve të martën në mëngjes. “Milton ka potencialin të jetë një nga uraganet më shkatërrues të regjistruar për Florida-në qendrore perëndimore.”

(Marrë nga shtypi amerikan)

NJË LIBËR MODEL PËR BIOGRAFITË E BIZNESMENËVE

by

Prof. As. Dr. Thanas Gjika/

(Mbi librin “ATDHEU dhe Toka e Premtueme” të Sergio e John Biticit)

Gjatë këtyre dhjetëvjeçarëve të fundit janë botuar shumë libra, disa prej të cilave përbëjnë ngjarje kulturore për cilësinë e lartë artistike, për idetë e spikatura që sjellin, për ngjarje të rëndësishme që trajtojnë, etj. Libri i ri i hatruar prej dy vëllezëve Sergio dhe John Bitiçi “ATDHEU dhe Toka e Premtueme” Shtëpia Botuese NACIONAL Tiranë 2021, 261 f. bie në sy për realizimin me nivel të lartë artistik të të gjitha aspekteve të ndërtimit të një biografie familjare: gjuha e pastër shqipe komunikuese pa zbukurime e mburrje, që del nga zemra, paraqitja e shumanshme e aktiviteteve atdhetare gjatë 50 vjetëve e katër vëllezërve Bitici, pronarë restorantesh cilësorë të Nju Jorkut, ilustrimi i aktiviteteve me fotografi të pastra, riprodhimi i disa vlerësimeve, si dhe riprodhimi i disa piktura akuarel me panorama nga atdheu të Serio Biticit.

Jeta atdhetare e familjes tropojane Bytyçi / Bitici jepet e plotë. Nis me gjyshërit, luftëtarë të lirisë kundër zgjedhës osmane, vijon me prindërit antikomunistë, që u detyruan të arratiseshin në Jugosllavi dhe arrin majën me aktivitetin e të katër djemve, të cilët u shquan mbas ardhjes në ShBA: Sergio, John, Mike dhe Joe. Këta malësorë asganë punuan si kuzhinierë dhe pronarë restorantesh ditë e natë dhe krahas kësaj pune të lodhshme zhvilluan një aktivitet shumë të gjallë si anëtarë të Federatës PanShqiptare Vatra, si mbështetës e sponsorë kryesorë të Shoqërisë “Rinia Shqiptare Kosovare në Botën e Lirë”, u afruan dhe sponsorizuan bujarisht politikanë si Dio Guardi, Bob Dole, etj për ta popullarizuar në Senat shtypjen e popullit shqiptar në Jugosllavi si populli të dorë së dytë e të tretë derisa me luftimet e NATO-s e të UCK-së u arrit clirimi nga sunduesit serbë dhe shpallja e Republikës së Kosovës shtet i pavarur, etj.

Kur erdha në Amerikë me lotarinë Green Card më 1996 u interesova të njihja e të shkruaja për veprimtarët që e kishin mbajtur gjallë shqiptarizmin. Mësova se disa pronarë restorantesh si Vasil J. Pani e kishte mbajtur me shpenzitet e veta qendrën e Federatës Vatra në Boston gjatë viteve të L2B, se Antony Athanas kishte qenë mbështetësi kryesor i Peshkopit Noli dhe i Federatës Vatra për gati 40 vjet. Po ashtu mësova se kishin luajtur rol të rëndësishëm në veprimtarinë atdhetare e politike të kolonisë shqiptare të Amerikës edhe i arratisuri politik Ekrem Bardha me McDonald-et e tij në Detroit MI; vëllezëtit Ajeti me restarantin e tyre në Clearwater, FL; Bruno Selimaj me restorantin e tij në Nju Jork, se në qytetin Worcester MA ishin shquar vëllezërit William & John Christo dhe Bill Jones me restorantet e tyre, etj.

Në vitin 2001 i paharrueshmi milioner Antony Athanas më ftoi edhe mua me Julian në ceremoninë e 90-vjetorit të lindjes së vet në “Pier Four Restorant”. Djemtë e tij kishin përgatitur një film dokumentar të shkurtër anglisht mbi jetën e familjes dhe një kasetë 10-15 minuta me kujtime ku ishte incizuar zëri i Andonit anglisht. Pas disa javësh i thashë jubilarit se ia vlente të punonim bashkë për t’i mbledhur sa më të plota kujtimet e tij e t’i botonim si libër së pari shqip e pastaj anglisht. Ia theksova se nuk desha shpërblim për këtë punë mbasi unë gjatë muajve të dimrit rrija pa punë dhe merrja një asistencë. Mirëpo ai nuk e vlerësoi. Edhe djemtë e tij, Mike dhe Anthony Jr, mbas nja dy vjetëve, kur babai i tyre e nddërpreu punën për shkak të sëmundjes, dhe unë ua përsërita kërkesën për mbledhjen e kujtimeve të babait, më thanë të prisja sa të shërohej, por Andoni nuk u përmirësua dhe kështu kujtimet e tij mbetënpa u mbledhur…

Hartimi i një libri biografik mbi jetën plot aktivitet të Anthony Athanasit të treguar prej tij dhe e ilustruar me foto të shumta që i kishte ruajtur me kujdes, do të ishte një model biografie për biznesmenët atdhetarë për të shkruar edhe ata libra me kujtimet e tyre, gjë që do të ndihmonte në forcimin e traditave patriotike dhe në pasurimin e anës kulturore të komunitetit shqiptaro-amerikan.

Një punë të tillë e vlerësuan dy vëllezërit e mëdhenj Bitici, Sergio dhe John. Ata e shkruan biografinë e familjes së tyre në formë kujtimesh dhe një ditë, pa më njohur personalisht, më pyetën në telefon nëse mund t’i ndihmoja për ta përfunduar librin. Unë pranova dhe Sergio ma dërgoi me postë materialin të printur në letër. Mbas nja dy javësh u thashë se kam bërë korrigjime e sugjerime për ta shtuar e sistemuar më mirë lëndën. Më ftuan të shkoja në Nju Jork për të bashkëpunuar. Më strehuan në një hotel të mirë dhe punova me Sergion katër ditë në dhomën e hotelit. Drekën e darkën i hanim bashkë tek “Allora Restorante” 145 East 47-th Str. Sergio bënte porositë. Shpesh herë ulej me ne dhe pronari Z. Elio Gjonbalaj, i cili e kishte filluar jetën e emigrantit si pjatalarës tek restoranti i Sergios.

Nuk e harroj bujarinë e këtij malësori nga Mali i Zi. Kur Sergio nxori kuletën të paguante drekën e parë, Elio i tha: “Sergio, të jam mirënjohës që ma solle mikun tënd, Thanasin, të hajë tek unë gjithë ditët që do të rrijë këtu. Gëzohem që mund të shlyej një pjesë të vogël të nderit që më bëre kur më more në punë pa e ditur anglishten”. Kurse mua, kur u ndamë mbas darkës së fundit më tha: “Jam i gëzuar që u njohëm. Sa herë të vish në Nju Jork eja tek restoranti im, tani je mik i Sergios dhe i imi”, duke më lënë të kuptoja se do të haja falas. Ndonëse kam dashur të shkoj, nuk m’u bë mbarë të veja, dhe më ka mbetur merak që nuk e shijova më atë supën me llapster që e gatuante kuxhinieri i tij, të cilën nuk e kam hasur gjetkë.

John-i, vëllai i Sergios, bashkautori i librit, ditën e tretë na ftoi mua e Sergion tek restoranti i tij “Fiorino Restorante” 38 Maple St. Summit N.J. Ai u ul me ne, ku na seviri djali i tij. Veç sallatave dhe mezeve na erdhën dhe gjashtë pjata me gjellë speciale, të cilat nuk i kisha ngrënë ndonjëherë. Më vjen turp kur e kujtoj se si i hëngra shpejt e shpejt pa delikatesë ato pjata të stolisura aq bukur prej kryeguzhinierit italian që na erdhi e na përshëndeti në fund të drekës…

Sergio dhe Joni vijuan me durim punën për realizimin e vërejtjeve të mia. Ma dërguan pas disa muajsh librin të përmirësuar. Mbasi realizuan dhe sugjerimet e reja që u shkrova, e përfunduan punën, duke zgjeruar disa momente, duke shtuar batuta e biseda të kripura domethënëse, foto, dokumente, etj. Pasi ma dërguan një kopje të librit me falenderimin përkatës, pashë se me sa përkushtim e seriozitet kishin punuar këta dy vëllezër skurpulozë. E kishin renditur materialin me shumë zgjuarësi duke shpalosur bashkëpunimin me biznesmenë të shquar si Anthony Athanas, bashkëpunimet me politikanë të shquar si Jozef Dio Guardi, Bob Dol, Dr. Ibrahim Rugova, me intelektualë të shquar si Prof. Sami Repishti, Prof. Peter Prifti, etj.

Lista me të cilët kanë bashkëpunuar vëllezërit Bitici është shumë e gjatë, por unë nuk mund të le pa përmendur dhe veprimtarët Essat Bilali, Prof. Martin Camaj, Hasan Dosti, Abaz Ermenji, Prof. Vasil Germenji, Philip Giantris, Shpend Haxhaj, Imam Vehbi Ismaili, Luan Isufi, Gasper Kici, Lemi Kokalari, Dr. Ali Koprenska, Dr. Nderim Kupi, Petraq Ktona, Xhemail Laçi, Dr. Eduard Licho, Dr. Anton Logoreci , Isuf Luzaj, Muharrem Maralusha, Gjok Martini, Prof. Matthew Mestrovic, Tonin Mirakaj, Duro Chini, Gjon Buçaj, Luan Gashi, Mexhid Dibra, Zef P. Deda, Dervish Duma, Tania Grossinger, Prenk Gruda, Peter James, Xhevat Kallajxhi, Hasan Kaloshi, Agim Karagjozi, Seit Beg Kryeziu, Idriz Lamaj, Adem Hodo, Dr. Agim Leka, Pauline Loukas, Thomas Mangelly, Eric Margolis, Imam Isa Hoxha, Dom Rrok Mirdita, Tonin Mirakaj, Zef Nezaj, Dr. Fuat Myftija, Hiqmet Ndreu, Isa Ndreu, Dom Zef Oroshi, Lec Shllaku, Dr. Hamdi Oruci, Zef Pali, Prof. Nicholas Pano, Prof. Arshi Pipa, Dr. Elez Biberaj, Mustaf Elezi, Skender Selman, Frank Shkreli, Rasim Sina, Husen Mulosmanaj, Dr. Ramazan Turdiu, Dr. Gjon Sinishta, Prof. Stavro Skendi, Nezir Spahija, Harry Stoya, Xhevrije Tonuzi, Hysen Terpeza, Mark Traboini, Dhimiter Trebicka, Seladin Velaj, Bilal Xhaferri, Dr. Ramadan Xhema, Nexhmije Zaimi etj.

Me frymëzim e plot dashur janë shkruar faqet ku shprehet respekti ndaj shkrimtarit të shquar I. Kadare e familjes së tij, takimet me arbëreshin Papas Antonio Beluchi, etj.

Për këtë libër shkroi së pari gazetari i mirënjohur Idriz Lamaj, mbas meje do të shkruajnë dhe të tjerë, prandaj po e mbyll këtu vlerësimin tim, duke uruar që këtë libër ta shfrytëzojnë edhe biznesmenë të tjerë atdhetarë për të shkruar libra mbi jetën dhe aktivitetin e tyre. Libra, që e pasurojnë historinë e komunitetit tonë shqiptaro-amerikan.

Si mjeshtër kuzhine, si restorantor (pronar restoranti), këto vitet e fundit po shpalos edhe aftësi të tjera të fshehura, si grumbullues e botues dokumentesh, si shkrimtar vepre biografike. Mirëpo, duke punuar çdo ditë si piktor akuarelist, shumë shpejt ai ka për të na çditur kur të dëgjojmë dhe për ndonjë sukses të tij si piktor.

Bota është e njerëzve që punojnë me përkushtim, bujari dhe moral të lartë, por qeveritarët e Shqipërisë dhe të Kosovës nuk e kuptojnë se të lesh pa vlerësimet e merituar një atdhetar të shquar në veprimtari të shumanshme si Sergio Bitici / Bytyçi, nuk është neglizhencë, por është krim, sepse varfëron historinë kombëtare të Shqipërisë së vërtetë…

“Camera Obscura”

by

Prof. Stefan Çapaliku/

Kam shkru nji libër që s’kam mujtë mos me e shkru. Kam shkarravitë nji libër duke qenë i mbushun me dyshime, që kohët e fundit më kanë vizitu nga të tana anët. Kam kurdis nji libër gjatë kohës kur jam ndie si fotograf, me kryet e zhytyn në nji thes të zi, që ishte paradhoma e nji kutie të errët. Brenda kësaj kutie më asht përmbysë bota, më kanë ba laradasha imazhet.

Kam hartu nji libër duke dashtë me i ngjasu atij kalimtarit të vetmuem që zbulon, përndjek, lundron në ferrin urban dhe që e zbulon qytetin si nji peizazh vesesh epshore. E di se të fotografosh njerëzit do të thotë t’i dhunosh ata… prandaj personazhet e mia nuk i kam vu kurrë që të marrin pozë. Kësisoj kam fiksu energjinë e pakontrollueme, dinamikat e lëvizjes dhe shpesh edhe situatat e tyne karikatureske.

Siç thotë Susan Sontag të libri i vet mbi fotografinë ”Aparati fotografik asht nji sublimim i armës, të fotografosh dikë është nji vrasje e pandërgjegjshme, nji vrasje e butë, e përshtatshme për nji kohë të trishtuar dhe plot ankth…”

E kam zgjedhë me ndërgjegje këtë rrugë duke dashtë t’i shmangem sa ma shumë që të ishte e mundun poezive sentimentaliste, erotike dhe qarramane, territore në të cilat janë arritë rezultate të jashtzakonshme dhe të pakapërcyeshme.

Me këtë rast kam dashtë të eksploroj disa përmbajtje të reja që më kanë rrethu, me shpresën se janë përmbajtjet e reja ato që do më çojnë drejt formave të reja.

(KA- LABRIA), HIPOTEZA ILIRIKO-PELAZGJIKE E ORIGJINËS SË KALABRISË DHE LAPITËVE

by

Nga Rafael Floqi/

Duke u nisur nga supozimi se populli kalabrez, emri i njërit prej dy entiteteve në të cilat u ndanë fiset Messapiane, jetonte në territorin e asaj që sot quhet Pulia, në jug të qytetit aktual të Brindizit, përgjatë bregdetit dhe në brendësi, praktikisht përballë Shqipërisë së sotme, dhe që në rajonin e tanishëm të Kalabrisë jetonte dhe një popull tjetër, ai i Bruzëve, nuk do të ishte krejtësisht e pamundur të hipotezohej një prejardhje e emrit Kalabria, jo aq. nga një popullsi autoktone, si ajo e Kalabrezëve të Pulias, por se toponimi i fundit rrjedh nga njerëzit e prejardhjes oskane të pulianëve, si dhe nga një lokalitet përtej detit Jon, që historikisht dhe gjeografikisht korrespondon me Shqipërinë e Jugut, me krahinën Labëria (shqiptimi i së cilës në shqip tingëllon pak a shumë si Labria),shkruan studiesi arbëresh, Giuseppe M. S. Ierace në një studim të tij të vitit 2023.

Mesapët fisi ilir që kishte alfabetin e tij

Mesapianët, mesapët, ishin një fis japigian që banonte në Salento në antikitetin klasik. Dy fise të tjera japigjiane, Peucetianët dhe Daunianët, banonin përkatësisht Pulian qendrore dhe veriore. Të tre fiset flisjin gjuhën ilire mesapiane, por kishin zhvilluar kultura të veçanta arkeologjike deri në shekullin e shtatë para Krishtit. Gjuha mesapike ishte me origjinë indo-evropiane. Mbeten pak më shumë se pesëqind mbishkrime të gjuhës (kryesisht emra vendesh ose njerëzish) që datojnë nga shekulli i 6-të deri në shekullin e dytë para Krishtit. Nëse mesapët kishin alfabetin e tyre, ilirët kësaj ane të adriatikut nuk e shkruanin gjuhën e tyre.

Mesapianët përdorën një alfabet grek më rreptësisht lakonik për mbishkrimet e tyre, sigurisht të importuar nga fqinjët grekë të Taras (Taranto). Ndër karakteristikat e këtij alfabeti është mungesa e një shenje për zanoren /u/ dhe prania e një shenje në trajtë treshe që “tregon tingullin e kalimit fërkues (jo fonemë) midis zanores dhe jodit pasues” Në kohët e lashta, Kalabria fillimisht i referohej territorit që tani quhet Salento, është vetëm që nga koha e Lombardëve që Kalabria i referohet vetëm Kalabrisë së sotme një pjesë e përmendur e Italisë jugore (e ashtuquajtura majë e çizmes)! Mario Lombardo, Kalabri, në: Der Neue Pauly (DNP) 2 (1997), fq. 930-931. Në kohët e lashta kishte një larmi emrash për zonën e Salentos dhe më gjerë. Termat zakonisht përdoren në mënyrë sinonime, ose më mirë termat e tyre të saktë. Kufijtë/dallimet gjeografike nga njëri-tjetri ndonjëherë janë paksa të paqarta.

Sipas disa studiuesve mesapikishtja duhet konsideruar si gjuhë indoevropiane më vete, ndonëse gjithashtu është hedhur hipoteza se ajo i përket gjuhëve ilire, të vërtetuara në bregun përballë detit Adriatik, sipas Philip Baldi, The Foundations of Latin, Walter de Gruyter GmbH & Co KG, 2018, p. 150,. Hipoteza e lidhjes mes mesapishtes dhe ilirishtes bazohej kryesisht në emrat e njerëzve të gjetur në mbishkrimet e varreve ose në referenca nga shkrimtarët klasikë. Duke filluar nga shekulli i tretë para Krishtit, shkrimtarët grekë dhe romakë e dalluan ndryshe popullsinë indigjene të gadishullit të Salentos.

Sipas Strabonit, emrat Iapygian, Daunian, Peucetian dhe Mesapik ishin ekskluzivisht grekë dhe nuk përdoreshin nga vendasit, të cilët e ndanë Salenton në dy pjesë. Pjesa jugore dhe joniane e gadishullit ishte territori i Salentinoi, duke filluar nga Otranto në Leuca dhe nga Leuca në Manduria. Pjesa veriore në Adriatikut dhe i përkiste Kalabroit dhe shtrihej nga Otranto në brendësinë e Egnatias.

Në vitin 272 para Krishtit, romakët pushtuan Tarentumin. Në 267 pes, Roma pushtoi Mesapët dhe Brundisium. Ky qytet u bë porti i Romës për lundrimin drejt Mesdheut lindor. Më pas, Mesapët përmendeshin rrallë në të dhënat historike. Ata u romanizuan.

Pas pushtimit të Salentos nga Republika Romake në vitin 266 para Krishtit, dallimi midis fiseve japigiane u mjegullua pasi ato asimiloheshin në shoqërinë e lashtë romake. Straboni e bën të qartë se në kohën e tij, fundi i shekullit të parë para Krishtit, shumica e njerëzve përdornin emrat Mesapia, Japygia, Calabria dhe Salentina në mënyrë të ndërsjellë për Salenton. Emri Kalabria për të gjithë gadishullin u zyrtarizua kur perandori romak August që e ndau Italinë në rajone dhe i dha të gjithë rajonit të Pulias emrin Regio II Apulia et Calabria. Dhe sot arkeologjia ende ndjek ndarjen origjinale trepalëshe të fiseve bazuar në dëshmitë arkeologjike.

Gjuha messapike shkoi deri në zhdukje kur Salento u pushtua nga romakët, të cilët futën aty latinishten. Megjithatë, vitaliteti i Messapishtes ishte komprometuar qtw më parë për shkak të përhapjes së madhe dhe ë shpejtë të gjuhës oske midis popullsive të ndryshme italike në kohët pararomake; në këtë drejtim është domethënëse që poeti Quintus Ennius, i lindur më 239 para Krishtit. Rudiae (në Tavoliere di Leçe) pretendonte se fliste, përveç latinishtes dhe greqishtes, edhe gjuhën oske, ndërkohë që nuk kishte asnjë referencë për messapishten. Anasjelltas, meqenëse një substrat mesapian (ose në çdo rast një ndikim) njihet mirë në disa varietete të dialekteve oske të folura në rajone të fundme (për shembull, në Tabula Bantina), është e besueshme që në kohë të largëta zona e ​përhapjes e gjuhës Messapike ishte shumë më e madhe.

Mesapikja konsiderohet si gjuha më e afërt me shqipen, e grupuar në një degë të përbashkët të titulluar Iliriku në Hyllested & Joseph (2022). Hyllested & Joseph (2022) në përputhje me bibliografinë e fundit identifikojnë greko-frigishten si degën IE më të afërt me atë shqiptaro-mesapike.

Emrat Messapii (greqishtja e vjetër: Μεσσάπιοι) dhe Mesapia zakonisht interpretohen si “(vendi) në mes të ujërave”, Mess- nga proto-indo-evropianisht *medhyo-, “mes” (krh. shqip mes-, “mes”). (krh. greqishtja e vjetër μέσος méssos “mes”), dhe -apia nga proto-indo-evropianisht *ap-, “ujë” (krh. një toponim tjetër, Salapia, “ujë i kripur”).

Siç shkruan Straboni, ky është emri (eksonim) që grekët e Tarentinës (Tarantos) përdorën për t’iu referuar kolektivisht komuniteteve Japigjiane që i referoheshin vetes si Kalabri (Greqishtja e vjetër: Καλαβροί) dhe Salentini (Greqishtja e lashtë: Σαλεντίνοι) (endonimet) dhe toka e tyre. si Iapygia.

(Kah + Labëria), një etimologji e mundshme, jo një skeç humoristik

Me ardhjen e migrimit të parë të atyre që atëherë ishin ilirët e Ballkanit dhe që, në thembrën e çizmes në Salento, u bënë Messapë, dega ekstreme jugore e gadishullit italian (maja e çizmes) tregohej ndryshe e më pas, nëse ka asgjë, ende në përgjithësi dhe përgjithësisht, vecc një Magna Grecia, në varësi të zones, nëse është veriore, qendrore apo jugore, përkatësisht Bruttia, Œnotria ose Italia. Prandaj etimologjia e “Kalabrisë”, nga e cila emri i njërës prej popullsive mesapike dhe të rajonit të sotëm, mund të shpjegohej nëpërmjet leksikut të shqipes (i ngjashëm me dialektin e lashtë të Œnotri-ve), i cili madje tregon, me saktësi të mjaftueshme, origjinën gjeografike origjinale.

Në fakt, “Ka” nuk do të ishte asgjë më shumë se shqiptimi i parafjalës (që në Toskërisht shkruhet “nga”), ndërsa “Labria” (Labëria) i përgjigjet emrit të vendit, nga i cili do të ishte larguar ai popull, drejt bregdetit më të afërt perëndimor.

Ndoshta, gjatë valëve të ndryshme të imigrimit të shqiptarëve, të cilat u shtuan veçanërisht rreth shekujve XV dhe XVIII, në popullatën paraekzistuese, mesapishtja e lashtë, me prejardhje ilire, flitej si një lloj shqipe “arkaike” që dallonte kështu të sapoardhurit. nga ata që tashmë qenë vendosur prej disa kohësh.

Nëse, pra, “Calabria” mund ta nënkuptojmë “Ka+ Labria” (Nga Labëria), d.m.th. “nga Shqipëria e jugut”, në mënyrë të ngjashme mbiemri “Calabrese” do të ishte i vlefshëm si “i ardhur nga Shqipëria e Jugut”.

Këtë ngjasim e kishin vënë re dhe ca humoristë shqiptarë që kishin bërë një skecc mbi emigracionin vlonjat në Itali, por ky argument është më serioz.

Për më tepër, ka shumë të ngjarë, veçanërisht në vendet jo në Kalabri, por në Lucania, veçanërisht në Barile (në arbërisht: Barilli), ku kjo familje “kalabre” ka jetuar përgjithmonë dhe ku flitet edhe sot një dialekt me origjinë shqiptare. Ajo që ne mund ta përkufizonim si “arkaike” shqiptare, meqenëse ajo paraekzistonte, imigrimet e mëvonshme që vinin nga ana tjetër e Jonit ose Adriatikut, duke etiketuar kështu anëtarët e saj për t’i dalluar nga njerëzit e sapoardhur nga familjet origjinale të vendit nga ku mund të ishte origjina e mundshme e atij mbiemri?

Labëria Gjeografike

Labëria është një zonë jugperëndimore e Shqipërisë, kufijtë e së cilës shtrihen nga Vlora në Himarë drejt jugut dhe, afër Sarandës, shtrihen deri në Greqi, duke përfshirë zonën e Kurveleshit dhe rrethin e Gjirokastrës, si dhe në lindje qytetin. të Tepelenës. Pavarësisht se janë të vendosur në Shqipërinë më jugore, lebër (Λιάπηδες, Liapides, në greqisht) duken më të ngjashëm me gegët (gegët, shqip) të veriut sesa me shqipëtarët e tjerë më të afërt me ta.

Pra, është i dallueshëm kulturalisht nga pjesa tjetër e vendit, mbi të gjitha për traditat dhe folklorin e saj, si në greqisht ashtu edhe në shqip) ishte kryesisht një popull i barinjve luftëtarë që, gjatë pushtimit osman të Shqipërisë, zunë kryesisht malet e Kurveleshit, Progonatit dhe Vlorës. Megjithatë, për shkak të migrimeve masive në zonat urbane pas Luftës së Dytë Botërore, ku popullsia u përqendrua më shumë në qendrat urbane të Vlorës, Tepelenës, Gjirokastrës dhe Sarandës.

Labëria historike si u konveruan lebërit në islam

Nga pikëpamja historike, Lebërit i përkisnin fesë së krishterë ortodokse lindore, edhe pse më vonë, gjatë periudhës së dominimit osman, shumë u konvertuan në Islam. Këto konvertime ishin veçanërisht intensive gjatë viteve të konfliktit midis Perandorisë Osmane dhe Rusisë Ortodokse, kur një kërkesë e detyruar për islamizim u bë më e ngutshme ndaj subjekteve të krishterë ortodoksë nga sundimtarët osmanë, në kontrast me tolerancën e zakonshëm të tolerancës ndaj të krishterëve të mbajtur në vitet e mëparshme.

Arsyet e tjera që çuan në konvertimin e detyruar të tyre do të gjenden në diskriminimin dhe shfrytëzimin e të krishterëve nga pushtuesit, si dhe modelet e mëparshme të kalimit midis besimeve dhe sekteve të ndryshme të krishtera (përfshirë, përveç ortodoksisë, katolicizmin, arianizmin dhe bogomilizmin), të shpërndara në mënyrë të ndryshme në rajon gjatë epokës së mëparshme paraosmane.

Stimujt e mëtejshëm do të përcaktoheshin nga taksat që duhej të paguanin vetëm të krishterët, nga varfëria e kishës, nga analfabetizmi masiv i priftërinjve dhe nga fakti se gjuha e folur në adhurimin liturgjik nuk ishte shqipja popullore. Tradita thotë se një konvertim masiv i Lebërve ndodhi gjatë një zie buke, gjatë së cilës peshkopët e vendosur të Himarës dhe Delvinës refuzuan t’i lejonin besimtarët të ushqeheshin të paktën me qumësht.

Labëria ushtarake dhe mistike

Shumë lebër, për shkak të natyrës së tyre luftarake dhe preferencës fillestare të osmanëve për subjektet ballkanike, u rekrutuan si jeniçerë. Pas shpërbërjes së kësaj korpusi ushtrie nga Sulltan Mahmudi II, në vitin 1826, u çmontua edhe bërthama qendrore e identitetit të jeniçerëve, pra dega sufi bektashiane dhe pasuesit e saj u internuan në Shqipërinë e Jugut.

Për rrjedhojë, pjesa më e madhe e lebërve të sotëm i përket pikërisht këtij besimi bektashi, ndërsa të krishterët ortodoksë janë më të përqendruar në pjesën jugore dhe lindore të rajonit, në Himarë bregdetare, si dhe në disa zona të rrethit të Vlorës, apo rreth Gjirokastrës, Delvine dhe Sarandë.

Vëllazëria islame, me prejardhje sufi (ṭarīqa, rendi), e bektashinjve (në shqip: Tarikati Bektashi; në turqisht: Bektaşi Tarîkatı), e themeluar në shekullin e 13-të nga Haxhi Bektash Veli (mistik me origjinë persiane, i cili jetonte në Anadoll, dhe eksponent i alevizmit shiit), njihet në doktrinën e “aparentizmit” të Ibn Arabiut, por me siguri përcjell mësimin okult të doktrinës Hurufi (të sufiut persian Fadlullah), që qe konsideruar heretike nga sunitët. Në këtë rajon lindi i famshëm Ali Pasha i Tepelenës, ose i Janinës (Janina), i mbiquajtur Asllan, “Luani”, ose “Luani i Janinës” (1740-1822), i cili sundonte në pjesën perëndimore të Rumelisë, Territori evropian i Perandorisë Osmane, prandaj quhet edhe Pashallëku i Janinës, sepse oborri i tij ishte në Janinë. Nga ana tjetër më vonë Labëria,Vlora u bë qendra e pavarësisë dhe e shtetit të pavarur shqiptar.

Labëria mitike: Lapitët, Centaurët dhe Amazonat

Lab, ose Liapides, ndoshta mund të jenë trashëgimtarë të atij populli legjendar që banonte në luginën e Peneusit, në Thesali, dhe që, si mirmidonët dhe fiset e tjera thesaliane, datojnë qysh nga epoka parahelene. Gjenealogjitë e lashta pretendonin se prejardhja e Lapithëve ishte e lidhur me atë të Centaurëve, pasi ata ishin të dy pasardhës të Apollonit dhe nimfës Stilbe, bija e perëndisë së lumit Peneus.

Një nga Lapithët më të famshëm, Caeneus, në lindje, do të kishte qenë një vajzë e quajtur Ceni, e preferuara e Poseidonit, e cila e shndërroi atë në një luftëtare të paprekshme. Dhe Amazonat e këtij lloji, të zakonshme tek kalorësit skitë, do të ishin ende të pranishme në traditën shqiptare.

Kalabrezët ose Dardanët

Përtej Adriatikut, kalabrezët më të lashtë (në greqisht: Galavrioi), të cilët Straboni i lidh me Thunatae, ishin një fis ilir i dardanëve, më pas i romanizuar, qe ngulur në rajonin e Kosovës lindore, midis Serbisë jugore dhe Maqedonisë veriore, të cilët më së shumti qytetet të rëndësishme ishin “Vendenae”, midis Ad Fines (Kuršumlija) dhe Viminacium (Kostolac), “Vicinianum”, midis Vendenae dhe Therandës dhe “Tranupara”, midis Astibus (Shtip) dhe Scupi (Shkupit).

Arkeologu John Joseph Wilkes flet për të si një popullsi me origjinë të mundshme trake. Por ishte etnologu dhe filologu anglez Robert Gordon Latham (1812-1888) që i rilidhi me Italinë e Jugut në “Etnologjinë përshkruese” të vitit 1858. Dhe, duke e ndjekur atë, ai na detyron të kthehemi pas në kohë.

Një “rekord” shqiptar?

Një mit, i konsideruar akademikisht i vjetëruar, për origjinën e popullsisë shqiptare lidhet me një prejardhje të tyre të drejtpërdrejtë nga pellazgët, një term i përgjithshëm ky, megjithatë i përdorur

shpesh nga autorët klasikë për të treguar banorët vendas të Greqisë. Kjo teori u zhvillua nga gjuhëtari austriak Johann Georg von Hahn (1811-1869) në “Albanesische Studien”, të vitit 1854. Protoshqiptarët origjinalë ishin pellazgët dhe gjuha e folur nga ilirët dhe epirotët, si dhe nga të lashtët. Vetë maqedonasit ishin pellazgë, të lidhur ngushtë me ta.

Duke i dhënë një lloj përparësie ndaj kombeve të tjera ballkanike, kjo teori vërteton se qytetërimi i lashtë helen do të kishte një origjinë “shqiptare”.

Pellazgët dhe Enotrianët: Siculi, Itali, Morgeti

Dhe nëse fiset ilire të Siculotes dhe Segestani zbritën për të kundërshtuar Sicanët dhe Elymët, kalabrezët quheshin Messapi që jetonin nga Otranto në Egnatia dhe Œnotri që pushtuan territorin e lashtë midis Basilicata-s së sotme dhe pjesës veriore të Kalabrisë së sotme. Morgeti, një nga degët në të cilat u dalluan Œnotri, edhe para se të vendoseshin përfundimisht në Morgantinë, në Siçili, lanë gjurmë toponimike të pelegrinazhit të tyre edhe në Campania, në Morigerati dhe në Kalabri (San Giorgio Morgeto). Dega tjetër e Œnotri, ajo e Italisë, ose Vituli (nga Vitlu, viç), nën presionin Brutian, kryesisht Samnite dhe Oscan, u vendosën në pjesën më jugore të Kalabrisë së sotme. Emri fisnor Mesapik Kalabroi/Calabri ka qenë i lidhur me Dardanin Galabroi/Galabri në Ballkan.

Teoria e monogjenezës së gjuhëve

Ideja e monogjenezës së gjuhëve u përhap nga Sir William Jones (1746-1794), por ka shumë studiues që e mbështetën atë. Për shembull, Alfredo Trombetti (1866-1929), filologu që njohu i pari ngjashmërinë e baskishtes me gjuhët kaukaziane dhe me familjen kino-tibetiane; glotologu Elia Làttes (1843-1925), i cili studioi gjuhën etruske duke përdorur metodën “kombinatore”. Zacharie Mayani, për të demonstruar se si gjuha etruske mund të kuptohet vetëm përmes shqipes, midis viteve 1961 dhe 1970, shkroi tre vëllime: “Les Etrusques commencent à parler”, “Les Etrusques parlent”, “La fin du mystère étrusque”.

Kohët e fundit, Aristides Kollias (shqip: Aristidh Kola) ka insistuar më tej në promovimin e rehabilitimit të arvanitëve (Αρβανίτες, greqisht, arvanitët, arbëreshët, arbërorët, shqip dhe në “arvanitiko”: Αρbε̰ρεσ̈ε̰ ose arbërorë) me origjinë shqiptare. në Greqinë postdiktatoriale dhe pikërisht me motivacionin se gjuha e tyre është shumë më afër idiomës së lashtë të banorëve të parë të pjesës jugore të gadishullit ballkanik, pikërisht pellazgëve. Mbi bazën e kësaj gjuhe pellazgjike u formua greqishtja e vjetër, në mënyrë që fjalët greke të kishin kryesisht origjinë etimologjike shqipe.

Në kontekstin helen, kjo teori mund të jetë ideologjikisht në themel të objektivit socio-politik të atribuimit veç popullatat arvanitase të Greqisë jugore luajtën një rol dukshëm më pozitiv në historinë greke, duke bashkuar në një gjenealogji të vetme ata që e konsideronin veten aborigjenë me ata që në vend të kësaj do të konsideroheshin emigrantë.

Në shërbim të kauzës së “rehabilitimit” të shqiptarëve si popullsi e lashtë e vendit (Ballkanit), këto ide legjitimojnë praninë e tyre në vend, madje duke u atribuar atyre një rol të rëndësishëm në vetë zhvillimin e qytetërimit klasik grek dhe më vonë, në krijimin e shtetit modern helen, në kontrast të plotë me atë imazh përgjithësisht negativ, zakonisht të përhapur në shoqërinë mesatare, për minoritetin arvanitas.

Shkurtimisht, një mënyrë për të ndryshuar gjithashtu marrëdhënien e pabarabartë midis migrantëve dhe vendit pritës, duke i bërë trashëgimtarët e parë të një popullsie indigjene dhe të qytetëruar pothuajse të barabartë, të cilëve ky i fundit si “mikpritës” duhet t’i njohë shumë nga ajo që, në historinë e qytetërimit, e bëri ata kulturalisht më superiorë.

Një temë shumë më pak e debatuar dhe e ndjerë në Itali, ku minoriteti “arbëresh” – i cili, ndonëse i shpërndarë me copëza, ka mbetur gjithmonë me krenari kompakte dhe në të njëjtën kohë mjaft i integruar – padyshim njihet se ka peshë më të madhe intelektuale. Arbërishtja e folur në territorin italian është një varitet arkaik i dialektit të shqipes jugore (toskërisht) dhe eksponentë të shquar të letërsisë vendase, si Jul Variboba (1725–1788), Jeronim De Rada (1814-1903), Gavrill Dara (1826- 1885), Marko La Piana (1883–1958), Francesko A. Santori (1819-1894), Zef Serembe (1844-1901), Bernardo Bilotta (1843-1918) ose Giuseppe [“Zef”] Schirò (1827)11 , dhe bashkëkohësi homonim Zef Skiro Di Maxho, si dhe Mario Bellizzi, Fabio Stassi, Carmine Abate etj. ata gëzojnë famë edhe në atdheun në anën tjetër të Adriatikut.

A mund të jetë kjo arsyeja e mungesëa së shtysës për pretendime të tilla që kanë mbytur interesin për vlerën gjuhësore të një arkaizmi të tillë?