Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for October 2024

Fortifikimet e periudhës së Hekurit të Hershëm

by

Dr. Ervin Kujtila/

Faza e dytë e zhvillimit të fortifikimeve në luginën e Shkumbinit na jep një tablo më të qartë të karakterit ekonomik të tyre. Në periudhën e hekurit të hershëm përveç ndryshimeve në karakterin e fortifikimeve është vënë re edhe zgjedhja e vendit për ngritjen e këtyre fortifikimeve. Afërsia ndaj burimeve ekonomike duket që ishte kusht parësor për banorët e asaj periudhe. Minierat, rrugët, ujërat apo edhe tokat bujqësore kanë qenë elementët që banorët merrnin parasysh gjatë ngritjes së fortifikimeve. Gjithashtu element i rëndësishëm është miniera e Pishkashit e cila ndodhet në luginën e Shkumbinit, që mendohet ti ketë shërbyer banorëve të këtyre trevave. Në luginën e Shkumbinit vihet re se gjatë periudhës së hekurit të hershëm, janë braktisur shumë fortifikimeve të epokës së bronzit të vonë. Gjatë kësaj kohe banorët filluan të lëvizin nga lartësitë drejt fushave, tarracave lumore dhe rrugëve tregtare, duke braktisur në këtë mënyrë edhe vendbanimet e vjetra si nëZdranjshë, Orenjë. Pikërisht këto kushte kanë bërë të mundur që vendbanimet e kësaj periudhe të ngriheshin pranë rrugëve të komunikacionit, ose mbi fusha dhe kodrina në lartësi relativisht të vogla.

Fortifikimi prehistorik i Shkëmbit të Qytetit.

Ndodhet në veri të fshatit Shpellë të krahinës së Mokrës, mbi vendin e takimit të lumit Shkumbin me përroin e Bishnicës. Kreshta më e lartë e një vargu shkëmbor, që shkëputet nga faqja e malit, duke u ndarë nga ai me një qafë të ulët. Nëpër këtë qafë kalonte rruga tradicionale, që lidhte Mokrën e Poshtme me Korçën nëpërmjet Gurit të Kamjes dhe me Devollin, nëpërmjet Qafës së Panjës. Nga kjo rrugë ruhet në gjendje të mirë një trase e shtruar me kalldrëm me gjerësi 3 m. Rruga është e shtruar me gurë të vegjël midis dy bordurash prej gurësh të mëdhenj.

Historiku i kërkimeve arkeologjike

Të dhënat e para për këtë kështjellë i ka përcjellë N. Ceka dhe A. Baçe. Në artikull jepen të dhëna për vendndodhjen, topografinë, teknikat e ndërtimit të murit fortifikues, ku ndeshen dy teknika ajo me gur të vendosur në të thatë dhe ajo me gurë të lidhur me llaç gëlqereje. Po ashtu japin të dhëna për gjetjet arkeologjike që përbëhet nga qeramika e periudhës së parë të hekurit, të periudhës qytetare ilire dhe të vonë romake.

Planimetria

Lartësia shkëmbore, ku shtrihet vendbanimi i lashtë, përbëhet prej dy majash që lidhen nga një qafë e cekët. Vendbanimi ka qenë mbrojtur nga ana veriperëndimore, ku lidhet me kreshtën, nga një mur prej gurësh të mëdhenj të papunuar, të vendosur në të thatë, gjurmët e të cilit kapen vetëm tek shkëmbi i anës jugore të qytezës. Muri vazhdonte pastaj me drejtim verilindor, duke u kthyer në kënd të drejtë, atje ku terreni fillonte e thyhej, pasi kalonte kurrizin e kodrës. Në faqen e verilindore të kodrës, e cila zbret pjerrtas drejt përroit të Bishnicës, ruhen vetëm gjurmë të zbehta të murit. Mbi murin e periudhës prehistorike ngrihet një mur më i vonë, i ndërtuar me gurë të lidhur me llaç. Me këtë mur lidhet dhe një akropol i vogël, në majën më të lartë të kodrës.

Teknika e ndërtimit

Në këtë vendbanim ka dy faza të ndryshme fortifikimi, e para muri është i ndërtuar prej gurësh të mëdhenj të papunuar, të vendosur në të thatë, kurse e dyta ndërtuar me gurë mesatarë e të vegjël të lidhur me llaç të dobët gëlqereje, i pajisur dhe me një kullë. Kulla është e vendosur pranë faqes së thiktë jugore të shkëmbit dhe ka formë katërkëndëshe me ballë 4,50 m. Qeramika që i përket këtij muri është e tipave të antikitetit të vonë.
Me këtë mur lidhen gjetje të qeramikës lokale të periudhës së parë të hekurit si dhe disa fragmente të periudhës qytetare ilire dhe antikitetit të vonë. Vendbanimi ka një qenë i banuar në periudhën e parë të hekurit, periudhën qytetare ilire dhe antikitetin e vonë.
Nisur nga teknika e ndërtimit pak fragmente arkeologjike të gjetura gjatë vëzhgimit që ne bëmë aty ky fortifikim i përket periudhës prehistorike konkretisht periudhës së Hekurit të Hershëm. Por përfundim i cili kërkon mbështetje më të plotë arkeologjike me anë të sondazheve arekologjike.

URA E TAMARES NË UDHËKRYQET E SHEKUJVE  

by

NGA NDUE  BACAJ

Ura e Tamarës në Kemend është një vepër ndërtimi, zhvillimi e qytetërimi e ndërtuar mbi lumin Cem të Vuklit, në një distancë rreth 75 metra më përpara se të bashkohet me degën tjetër të lumit (Cem), Cemin e Selcës. Gojëdhënat që qarkullojnë edhe sot tregojnë për një ndërtim (ndoshta rindërtim N.B.) disi të vonshëm të kësaj Ure. Këto gojëdhëna na çojnë rreth vitit 1775, kur Bushatllinjtë drejtonin Pashallëkun e Shkodrës, ku bënte pjesë edhe Nahija (Komuna) e Kelmendit.

HISTORI: Ndërtimi apo rindërtimi modern për ato kohë i Urës i kushtohet një gruaje meemrin Tamara që thuhet se ishte bashkëshortja e Pashait të Shkodrës (mendohet e Karamahmut Pash Bushatliut). Në ato kohë thuhet se ura mbi lumin Cem (të Vuklit) ishte shumë e dobët, gjë e cila sillte shkatërrimin e herë-pas-hershëm të kësaj ure nga reshjet dhe ujërat e rrëmbyeshme të lumit. Një rast i tillë i shkatërrimit të urës kishte ndodhur kur gruaja e Bushatliut të sipërcituar po kthehej nga gjinia e saj, thuhet nga Mali i Zi (por  gruaja me emrin Tamara ishte nga trojet etnike shqiptare të Gucisë… N.B.). Deri sa u “rindërtua” me mjete rrethanore ura mbi Cemin e Vuklit, gruas të bushatliut ju desht të presin disa ditë. Kjo vonesë kishte mërzitur Tamarën dhe bashkëshortin e saj. Tamara me tu kthyer në Shkodër ndërhyri tek i shoqi (Pashai i Shkodrës) i cili siguroi fondet për ndërtimin e Urës. Kur përfundoi së ndërtuari Ura, për nderë të gruas që bëri të mundur këtë ndërtim, ju dha emri “URA E TAMARËS “. Në gojëdhënë thuhet se këtë emër e mori edhe Vendi, që ndër shekuj kishte shërbyer me Hanet e tij si “qendër” pushimi për rrugëtarët që donin të kalonin nga Shkodra e më gjerë për në trojet e tjera të Shqipërisë Etnike si në Guci, Plavë e më tej. (Për gojdhënën e më sipërme ka shkruar edhe gjeografi i njohur (Kol Progni në librin e tij “KELMENDI…”, fq.102-103). Emri Tamara u trashëgua edhe në fillimet e shekullit XX , kur Tamara kishte marrë trjata e një vendbanmi të prespektivës, në vitin 1935 me një vendim të Qeverisë së Mbretërisë Shqiptare Tamara u bë qënder  administrative e komunës së atëhershme-Kelmend.  Ura e Tamarës është (sot)  mjaft komode. Ajo ka dy qemer. Qemeri i madh është me 13 metra hapësire dritë, ndërsa qemeri i vogël ndodhet në krahun e djathtë. Mbi Urë janë hedhur shtresa betoni, që kanë lehtësuar kalimin e mjeteve të ndryshme. Duke mos u mjaftuar vetëm me gojdhëna për historinë e Urës së Tamarës, mendova të citoj famulltarin dhe studiuesin nga Bosnja Lovro Mihaçeviq, i cili për shumë vite ka qënë edhe famullitar në trojet e Malësisë së Madhe e më gjërë. Disa nga studimet e tija me karakter historik dhe etnografik janë të botuara ne librin : Lovro Mihaçeviq, “NËPËR SHQIPËRI “ 1883-1907, fq. 20, ku ndër të tjera shkruan: “Ura e Tamarës … është prej guri e mjaft e ngushtë, e gjatë është pesëdhjet hapa. Me konstruksionin e vet tregon se vjen nga shekulli XV ose XVI, nga koha kur venedikasit kalonin me karvanet tregtare nepër këtë rrugë, nga Shkodra e Tivari për në Guci, Plavë, Pejë e Shkup. Rruga prej në Urë të Tamarës e deri në famullinë e Vuklit është shkëmb e shkrepa të gjallë…” Studiuesi Mihaceviq nuk shkruan gjë për prejardhjen e emrit të urës. Për emrin “Tamara”, ndërsa studiuesi dhe albanologu bullgar Vladimir I. Georgiev, shkruan se është emër vendi me origjine ILIRE, ndonëse në kumtesën e tij lexohet Tomara e jo Tamara…( Vladimir I. Georgiev Ilirët dhe Fqinjët e tyre, Kuvendi i Studimeve Ilire 15- 20 shtatore 1972, botim i Institutit të Historisë të Akademisë së Shkencave të RPSH ,fq.55.).  Natyrisht kjo Urë ndër mote ka pësuar ndryshime të kohëve, duke ju përshtatur nevojave të udhëtimit, jo si dikur me mushq, kuaj, qerre, karroca e tjera, por me automjete moderne sic i shohim edhe sot. Me emrin e kësaj Ure janë të lidhura shume ngjarje e data të historisë së Kelmendasve, por unë po kujtojmë vetëm dy: Betejën antiotomane të vitit 1911 (që në histori njihet si beteja te Ura e Tamarës), dhe luftën mbrojtëse apo rezistencën antikomuniste të Kelmendit, qe e ka fillesën pranë kësaj Ure në fillim të vitit 1945, që shpesh në histori shkruhet “Lufta e Tamarës”. Gjithësesi Ura e Tamarës si te gjitha veprat ndërtimore shumëshekullore u është nënshtruar rikonstruksioneve të nevojshme ndër mote, duke i ndryshuar disi pamjen për mirë Urës, por këto rikonstruksione nuk i kanë ndryshuar trashigiminë e vlerave të ndërtimit, zhvillimit e qytetërimit, që rrezaton në historinë shumëshekullore të Kelmendit e më gjerë Ura e Tamarës.

Karakteri i fortë i Mbretëreshës Teuta

by

Rafael Floqi/

Pjesa e dytë

Mbretëresha ilire, Teuta, ishte një grua e re me një karakter të vendosur; ajo kishte pasuar bashkëshortin e saj Agronin pas vdekjes se parakohshme, dhe ajo përdori aftësitë e saj për ta mbajtur së bashku mbretërinë e bashkëshortit të saj, në emër të djalit të mitur Pinnes të Agronit me shemrën e saj gruan e parë të Agronit, Triteutën. Ajo mbahet mend si simpatike, inteligjente, diplomatike, energjike dhe, mbi të gjitha, e vendosur për të vazhduar politikën ekspansioniste të Agronit në Adriatik.

Teuta qe ambicioze, ajo e mori pushtetin në emër të trashëgimtarit të ri në fron Pinnesit. Qëndrimi i saj agresiv kundër Romës ishte një vazhdimësi e qëndrimit të burrit të saj dhe ajo e përdori flotën e tij pirate, të pajisur dhe të mirëmbajtur mirë, për të sulmuar qytetet greke, të cilat për Romën kishin një rëndësi kardinale edhe në funksion të konfliktit ushtarak me Kartagjenën. Ndaj lundrimi dhe tregtia e sigurt në Adriatik shiheshin nga Roma të ishin një rrugë shpëtimi gjatë kësaj periudhe.

Mbretëresha Teuta jo vetëm që e menaxhoi piraterinë, por sillet e tregohet vazhdimisht me rolin e saj si një mbretëreshë luftëtare. Burimi kryesor historik është greku Polibi (Polybius)i cili tregoi jetën e saj tragjike në Tregimet e tij. Pas vdekjes së bashkëshortit të saj Agronit, duke e kuptuar gjendjen e vështirë ekonomike të popullit të vet, mbretëresha: “mblodhi një flotë dhe një ushtri jo më inferiore se ato të mëparshmet, dhe e dërgoi në një ekspeditë ndaj kolonive greke, pasi u tregoi drejtuesve të flotës ilire se i gjithë bregu duhej konsideruar si territor armik”. Një politikë agresive kjo, që do të kishte siguruar jo vetëm kontrollin e të gjithë rajonit, por edhe të trafikut detar që zhvillohej aty.

Në të njëjtën kohë, në Luftën e Parë Puniko-Romake (264 p.e.s. – 241 p.e.s.), romakët kishin pushtuar Kartagjenën, duke asgjësuar për momentin fuqinë e detare punike në rajonin jugor dhe ishin të interesuar të zgjeroheshin edhe në Tirren dhe Mesdheun Perëndimor. Forcimi ushtarak ilir, me aleancat gjithnjë e më strategjike, bastisjet tokësore dhe detare të vetëfinancuara dhe bllokimi i tregtisë në Adriatikun e poshtëm, synonte kontrollin e brigjeve greke të Epirit dhe Maqedonisë dhe pengonte tregtinë e lidhur me Italinë, prandaj Roma vendosi se nuk mund të anashkalohej kërcënimi shqetësues i këtij populli luftëtar.
Polybi thotë se, për të arritur një zgjidhje Roma dërgoi dy ambasadorët, Gaius dhe Lucius Coruncanius, me shpresën për të gjetur një marrëveshje paqësore me mbretëreshën. Po sërish, sipas Polibit, Teuta i priti ambasadorët romakë me një mënyrë “arrogante dhe krenare”. Kërkesave të ambasadorëve ajo iu përgjigj, se për sa i përket shtetit të saj, ajo do të kujdesej që të mos dëmtoheshin interesat e Romës, por dhe qytetarët privatë ilirë duke mos i ndaluar veprimet e tyre në det (në thelb duke legjitimuar veprimtarinë e tyre). Më i riu nga ambasadorët romakë u përgjigj me ngut: «…ne do të përpiqemi, me ndihmën hyjnore, t’ju detyrojmë me forcë dhe shpejt ju do të korrigjoni zakonet e mbretërve ndaj ilirëve».

Kjo përgjigje nuk i pëlqeu mbretëreshës, e cila si kundërpërgjigje, e vrau ambasadorin e ri. Natyrisht, kur lajmi arriti në Romë, Senati Romak vendosi ta niste luftën në pranverën e vitit 229 para Krishtit, duke marrë ca kohë sa për të regjistruar legjionet dhe për të organizuar flotën. Në atë periudhë romakët zotëronin një flotë të fuqishme dhe të stërvitur, me veteranë të betejave punike. Ky vendim nuk kaloi pa u vënë re (në atë kohë ekzistonin edhe spiunë) dhe flota dhe ushtria ilire plaçkitën ishujt grekë pranë Korkyrës, duke pushtuar Feniksin dhe duke vrarë disa tregtarë italianë. Marrja e qytetit dhe plaçka e madhe që u mor prej tij, i bindi ilirët që ta kufizonin veprimtarinë e tyre dhe të ktheheshin në tokat e veta e të lidhnin aleancë me epirotët dhe akarnaanët, të tmerruar me vendosmërinë dhe nga ky demonstrim i forcës ilire. Teuta ngriti shpejt një flotë edhe më të madhe se ajo e mëparshmja dhe e dërgoi sërish drejt Korkyrës, dhe ishujve aty pranë dhe brigjeve të Epirit, strategjikisht të rëndësishme në afrimin e përplasjes me Romën. Natyrisht, kjo ndërhyrje çoi në një përplasje me grekët. Betejë detare që pasoi u zhvillua pranë ishujve Paxos.

Historiani frëng Holleaux riprodhon me skllavëri besnikërisht paragjykimet anti- ilire të Polibit ; ai nuk e përdor Polibin dhe faktet e tij për një rindërtim edhe të anës ilire të historisë. Kjo është demonstruar padyshim nga pranimi i përshkrimit të Polibit ‘ i mbretëreshës Teuta gjatë intervistës me ambasadorët romakë, ku ai e quan sjelljen saj “si të paarsyeshme dhe kryeneçe “. Pa ndonjë koment në lidhje natyrën armiqësore të burimit, Holleaux tek fjalimi Mbi luftërat ilire, na siguron me fusnota se komentet mbi Polibin, ai thekson se, padyshim, se qe i paplotë ose i pasaktë në disa pika, por në tërësi qe i besueshëm, komente që përgjithësisht që mbahen të bazuara tek Fabius Pictor. Vetë Polibi kishte dyshime në lidhje me besueshmërinë e burimeve të veta për ngjarjet para viteve 220 para Krishtit, sepse ato ishin jashtë periudhës së tij dhe se ngjarjet ishin të një date të mëparshme, dhe se ai po përsëriste thjesht dëshmi gojore, dhe se nuk qe i sigurt as vetë për vlerësimet dhe pohimet e tij.

Taktikat e Teutës

Ilirët, të përforcuar nga shtatë anije të dërguara nga Acarnanianët, u përplasën me flotën akease pranë ishullit Paxos. Disa anije ilire lundruan drejt Korkyrës, ndërsa një pjesë tjetër u ankoruan në portin e Epidamit, (Durrësit) ku zbarkuan disa trupa me justifikimin e furnizimit me ujë për ta kapur qytetin në befasi nga pas. Pas një përpjekjeje të dështuar për ta marrë qytetin, komandantët ilirë iu bashkuan pjesës tjetër të flotës që po i afrohej Korkyrës.
Teuta zbatoi një taktikë revolucionare. Ai vendosi të sakrifikonte disa anije, duke i paraqitur ato përkrah kundërshtarëve të saj dhe duke inkurajuar kështu përplasjen e tyre me akejtë; kur anijet e armikut goditnin anash me sqepa, ato mbetën të bllokuara në lëvizjet e tyre, dhe ilirët kështu mundën t’u hipnin lembeve të tjera me një numër më të madh ushtarësh dhe të largoheshin.
Prandaj, sukseset ilire u përhapën në të dy anët e Adriatikut. Përveç kësaj, burimet tregojnë, besoj, një admirim për mjetet lundruese dhe detarinë e ilirëve. Për shembull, në betejë detare në Coryca, Polibi thotë se si “ilirët i lidhën lembet e tyre së bashku në tufa prej katërsh” në mënyrë që të përqendronin numrin e tyre kundër katëremësheve dhe pesëremësheve të mëdha akeane. Ky reputacion i përhapur gjerësisht për detarinë dhe anijet e shpejta, krahas gatishmërisë për të organizuar bastisje detare dhe për të siguruar përfitime territoriale, ishte ajo që i vuri në sy Romës, ilirët; reputacion që ishte kritik në gjenerimin e motiveve zyrtare të publikuara nga romakët për justifikimin e tyre të dy fushatave. Ilirët kështu në fakt u bënë viktima të suksesit të vet.

Në këtë mënyrë, ilirët mundën të kapnin katër katërremwshe dhe të fundosnin një pesëremëshe. Polibi vazhdon se : “Në të njëjtën periudhë, nga ata që mbanin vulën dikonsulare, Gnaeus Fulvius u nis nga Roma me dyqind anije, ndërsa Aulus Postumius u largua në drejtim të Ilirisë me forcat tokësore …” Mbretëresha Teuta pasi mori Phoinike,(Finiqin) i ktheu sytë nga kolonitë greke të Epidamnit, Apolonisë dhe ishujve Issa (Visi modern) dhe Korcyra (Korfuzit). Pasi pushtoi Korkyrën, Teuta ia la të afërmin e saj Dhimitër të Farit ta sundonte ishullin, që ishte veçanërisht i rëndësishëm, për kalimin e kontrolluar nga porti në detin Adriatik. Romakët dërguan aty të dërguarit Gaius dhe Lucius Coruncanius dhe një përfaqësues nga Issa, Cleemporius për t’u drejtuar mbretëreshës ilire për të negociuar përfundimin e sulmeve. Nuk është e qartë çfarë ndodhi më pas, sipas (Pająkowski 1981: 185–189), por supozohet se Teuta kishte kryer një akt të tillë që kishte vrarë të dërguarit e Romës dhe kishte plaçkitur anijet romake.

Tradhtia e Dhimitër Farit

Beteja ishte e pabarabartë, por mbretëresha, u mund edhe për shkak të tradhtisë së komandantit Dhimitër të Farit, i cili aspironte për fronin e ilirëve. Ndërsa flota romake iu afrua Korkyrës, Dhimitri, «duke qenë në qendër të shpifjeve, dhe duke u frikësuar nga Teuta, u dërgoi mesazhe romakëve, duke u premtuar se do t’ua dorëzonte qytetin në duart e tyre dhe do t’u dorëzonte atyre të gjitha gjërat mbi të cilat ai kishte kontroll. Kështu Korkurasit […] e dorëzuan garnizonin e ilirëve romakëve, në përputhje me vullnetin e Dhimitrit dhe, të ftuar për ta bërë këtë, ata arritën një marrëveshje reciproke u vunë nën mbrojtjen e romakëve.” Dhimitri, duke kuptuar se çdo rezistencë ishte e kotë, ua kishte dorëzuar ishullin konsujve romakë Postumius Albinus dhe Fulvius Centumalus kështu në vitin 228, Korkyra u bë baza romake për operacionet në bregun lindor të Adriatikut; prej nga ku flota romake u nis drejt Apolonisë, ndërsa ushtria e udhëhequr nga Postumius, e përbërë nga 20.000 këmbësorë dhe 2.000 kalorës, u transportua aty nga Brindizi.
Nëse e mendoni mirë, ne jemi përballë një zbarkimi me përmasa kolosale për kohën (shek. III p.e.s.), i planifikuar në mënyrë perfekte nga romakët. Ilirët, natën në fillim të mbërritjes ata u tërhoqën me nxitim dhe romakët arritën në Skodra (Shkodër), në kryeqytetin e ilirëve, duke e vënë atë në zjarr dhe në shpatë.

Dyshimet që rënduan mbi Dhimitrin dhe e bënë atë të frikësohej nga mbretëresha Teuta, siç tregon Polibi, janë ndoshta dyshime për tradhti dhe komplote për trashëgiminë. Kjo kuptohet se pas vdekjes së Teutës, e cila ishte kujdestare e trashëgimtarit legjitim të fronit, Pinnes, Dhimitri u martua me nënën e tij, gruan tjetër të Agronit, Triteuta, duke u bërë kështu kujdestar dhe regjent në vend të Teutës.
Ndaj supozohet se marrëdhënia e besimit midis Teutës dhe Dhimitrit ishte tashmë e ndryshuar dhe se në Korkyra ai e kishte tërhequr tashmë popullsinë lokale greke në interesin e tij personal, kundër synimeve të zgjerimit të mbretërisë ilire të Agronit dhe më pas të vetë Teutës.

Ilirët që rrethonin Epidamin, me të dëgjuar lajmin për ardhjen e romakëve, u larguan. Romakët përparuan drejt kryeqytetit të Teutës, duke u mirëpritur gradualisht në Epidam duke vënë, Ardianët, Parthianët, Atintanët dhe Issejt nën mbrojtjen e tyre.

Rhizoni qëndresa e fundit e Teutës

Teutës iu desh të ikte, duke u strehuar me disa besnikë në Rhizon në Grykën e Kotorrit, i cili ishte larg detit dhe i fortifikuar mirë nga ku e kishte origjinën. Romakët e lanë Dhimitrin në krye të një domeni të gjerë të përbërë nga protektorate të kontrolluara nga garnizonet romake. Shumica e flotës dhe ushtrisë u kthyen në Itali me Gnaeus Fulvius ndërsa Postumius, me pjesën tjetër të njerëzve dhe anijeve, mbeti si “këshilltar ushtarak” për të organizuar forcat e armatosura të popullatave që kërkuan mbrojtje nga romakët.
Në pranverë, Teuta dërgoi ambasadorë në Romë dhe përfundoi paktin e dorëzimit, i cili e detyroi mbretëreshën të tërhiqej nga pjesa më e madhe e trojeve ilire, t’i paguante haraç Romës dhe, mbi të gjitha, të merrte përsipër të hiqte dorë nga Iliria e poshtme dhe të ndalonte çdo veprim piraterie ose ushtarak në jug të Lissit.

Zona e Ballkanit në luftën e parë Iliro-Romake .Professor G. Droysens Allgemeiner Historischer Handatlas by R. Andree

Për më tepër, asaj iu desh të paguante edhe një haraç vjetor, e të pranonte supremacinë e Romës dhe të dorëzonte të burgosurit e saj. Ajo kurrë nuk kërkoi falje për aktet e saj. Ajo kërkoi vetëm falje për aktet e piraterisë për të cilat kishte qenë përgjegjës burri i saj, Agroni.

Rhizoni ishte kryeqyteti i mbretërisë ilire të Ardianëve. Gjatë sundimit romak ai njihej si Rhizinium. Rhizoni është vendbanimi më i vjetër në Gjirin e Kotorrit dhe sot qyteti modern i Risanit (në Malin i Zi modern) që qëndron pranë qytetit të vjetër.
Fillimisht ai qe një vendbanim ilir që u zhvillua gradualisht dhe u bë kryeqyteti i Mbretërisë Ilire Ardiane nën Agronin dhe Teutën. Ai ishte kalaja e fundit e mbretëreshës Teuta në luftën e parë ilire kundër romakëve. Ai e ruajti statusin e tij si një vendbanim i rëndësishëm rajonal edhe në epokën romake.
Fillimisht në territorin e ilir, qyteti dëshmohet në greqishten e vjetër si Ῥίζων dhe në latinisht si Risinium. Toponimi është krahasuar me shqipen: rrjedh, që do të thotë ‘rrjedhë’, ‘përrua’, që rrjedh nga proto-indoevropianishtja *(H)reǵ- ‘rrjedhje’, prej nga do të thotë ‘lum’, ‘përrua’ etj. Rhizoni ishte një nga tre kështjellat ilire në kodrat me pamje nga Gjiri i Kotorrit.

Herodiani (shek. II pas Krishtit) përmend se Rhizoni e kishte marrë emrin nga Rizoni, djali i Kadmit dhe vëllai i Ilirit. Përmendja më e hershme e Rhizonit daton në shekullin e IV pes në Periplus të Pseudo-Scylax i cili e përmend atë si një vendbanim të Enkelejve. Më vonë u zhvillua si vendbanim i një fisi tjetër ilir, të Ardianëve. Rhizoni kishte qenë kështjella kryesore në shtetin ilir nën Agronin ku mbretëresha Teuta u strehua gjatë Luftërave Ilire. Gjatë mbretërimit të shkurtër të mbretëreshës ilire Teuta, Rhizon u bë kryeqyteti i shtetit të saj.

Në kohën romake, Rhizinium është dokumentuar si një oppidum civium Romanorum. Ku thuhet se dy rrugë romake kalonin përmes Gjirit të Kotorrit. Koha më e begatë për Rhizinium Romak erdhi gjatë shekujve 1 dhe 2, kur u ndërtuan vila të mëdha në zonë dhe qyteti kishte 10,000 banorë. Pesë mozaikë janë mbetjet më të vlefshme të asaj periudhe – jo vetëm për Risanin por edhe për Malin e Zi. Njëra e ruajtura më mirë tregon Hypnos, hyjninë greke të gjumit. Është i vetmi imazh i njohur i këtij lloji në Ballkan. Arkeologu i famshëm Sir Arthur Evans udhëhoqi ato gërmime fillestare aty qysh në 1885.

Zoti mbrojtës i Rhizon/Risinium ishte hyjnia ilire e luftës, Medaurus. Medaurus përmendet në një kushtim të gdhendur në Lambaesis (Afrika e Veriut) nga një legatus romak me origjinë nga Risinium dhe në dy mbishkrime të tjera të gjetura në Risinium dhe Santa Maria di Leuca (Lecce). Dedikimi i Lambaesis tregon gjithashtu se aty ishte ngritur një statujë kuajsh të Medaurus, me gjasë kopja e një statuje monumentale e vendosur në Risinium. Kërkimet arkeologjike në Risinium në shekullin e 21-të sugjerojnë se statuja e Medaurus ishte vendosur në një bazë prej të paktën 15×20 m, dhe e vendosur në akropolin ku dominonte qytetin. Pushtimet e mëvonshme të avarëve dhe sllavëve e lanë qytetin të shkretë. Referenca e fundit e një peshkopi në Risan daton në vitin 595 pes.
Kohët e fundit arkeologët e Varshavës zbuluan pallatin e parë të njohur të mbretërve ilirë në Mal të Zi. “Ky është një zbulim i madh dhe kardinal, i cili zgjeron befas njohuritë për funksionimin e pushtetit mbretëror në Iliri” – tha arkeologu Prof. Piotr Dyczek.

Rhizoni ilir qe një pjesë e përhershme e historisë së Romës së lashtë. Studiuesit nga Qendra Kërkimore e Antikitetit të Evropës Juglindore të Universitetit të Varshavës filluan gërmimet në vitin 2000. Deri më tani, puna e tyre ka lejuar, ndër të tjera, të rishikojnë pikëpamjet e historianëve për rendin e mbretërimit të sundimtarëve ilirë. Sundimi i mbretit Ballaios është zhvendosur një shekull pas – sundimtari nuk ishte pasardhësi i Mbretëreshës Teuta, por paraardhësi i saj.
“Të gjitha të dhënat që kemi marrë tregojnë se kemi zbuluar kompleksin helenistik të pallateve të sundimtarëve të Rhizonit. Këto janë strukturat e para të këtij lloji të zbuluara në zonën e Ilirisë, të cilat mund t’i përkasin mbretit Ballaios dhe Teutës. Deri më tani nuk kishim dijeni edhe nëse struktura të tilla kanë ekzistuar” – theksoi Prof. Dyczek.

“Vendndodhja e ndërtesave, shkalla e tyre, plani dhe teknikat e përdorura të ndërtimit janë krejtësisht të pazakonta dhe unike, kur krahasohen me shembujt e njohur më parë të arkitekturës ilire, duke përfshirë strukturat e zbuluara tashmë në Rhizonit. Duket se ne kemi zbuluar një vend të njohur nga burime nga lashtësia.

Enigma e vetëvrasjes së Teutës

Pasi Teuta u tërhoq në Rhizon, baza kryesore e flotës ilire, ku strehohej gjatë Luftërave me Romën. Në vitin 227 para Krishtit, ajo më në fund u rrethua. Pas dy fushatave të tjera, Republika Romake arriti t’i nënshtronte ilirët gjatë shekullit II para Krishtit. Më vonë kur Teuta protestoi për pozicionin e saj të ri, ajo e humbi pushtetin përgjithmonë.

Teuta kërkoi strehë për një kohë “shumë të vogël” në Rhizon, nga ku ajo komandonte aksionin. Humbja e luftës në pranverën e 228 para Krishtit, bëri që ajo të pranonte të paguante haraç, të tërhiqej pothuajse nga e gjithë Iliria –dhe kufiri i jugut i mbretërisë së saj ishte vendosur në lumin Ardaxan (Mati i sotëm) – dhe jo të lëvizte me më shumë se dy anije të armatosura nga Issa në çdo kohë. Ajo gjithashtu u detyrua t’ia dorëzonte fronin Pinnes-it, djalit të mitur të Argonit nga martesa e tij e parë me Triteutën, si garanci se marrëveshja do të mbahej. (sipas Pająkowski 1981: 191–192).
Duke shfrytëzuar këtë mundësi, Roma u vendosur në Adriatik, pasi kishte aneksuar disa poste të rëndësishme, duke ia besuar qeverisjen e ishujve dhe brigjeve dalmatike “tradhtarit” Dhimitrit. Ajo kishte bërë degë të saj një mbretëri në brigjet lindore të detit Adriatik, dhe kishte pushtuar me shumë simpati kolonitë e popullsive greke, të cilat, të vetëdijshme për fuqinë e saj gjithnjë në rritje, filluan ta konsiderojnë Romën si mbrojtësen e tyre. Në fakt, vetëm në vitin 228 romakët u pranuan nga grekët në lojërat isthmiane, të dytat pas atyre olimpike.

Përkundrazi, pavarësia e popullit ilir po zhdukej. Emri i mbretëreshës Teuta, e cila kishte drejtuar piraterinë e popullit të saj me gjithë agresionin dhe pamëshirshmërinë e një sundimtari mashkull, i kishte dhënë zë për një kohë të shkurtër asaj dhe ilirëve.
Nga ana tjetër, Dhimitri, i nxitur nga Filipi V i Maqedonisë, ishte kthyer kundër Romës, duke iu përkushtuar piraterisë. Më tej i rrethuar nga konsulli Lucius Emilius Paulus në kështjellën e Dimalit, ku ishte barrikaduar, ai u mund, dhe u tërhoq nën mbrojtjen e Filipit në Maqedoni.

Shumë pak dihet, për pjesën tjetër të jetës së Teutës. Sipas gojëdhënave të banorëve modernë të Risanit, Teuta i dha fund jetës, duke u hedhur nga Maja e Orjenit. Thjeshtri i saj Pinnes më në fund u bë mbret, por ai vdiq papritur në vitin 217 para Krishtit në moshën 15-vjeçare dhe në fakt, ai nuk arriti të sundojë kurrë.
Mbretëresha ilire do të mbetet gjithmonë një figurë mitike dhe legjendare në lidhjen mes Lindjes dhe Perëndimit. Popullsia ilire fliste një gjuhë indoevropiane. Kjo lë vend një krahasim midis botës së Adriatikut, asaj Jonio-Mesdhetare dhe asaj Mesdhetare që shkon përtej detit Tirren. Teuta, qe një figurë legjendare e historisë dhe realitetit mitiko-gjeografik të një toke të quajtur Shqipëri.

Greku Polibus nuk e përmend më fatin e Teutës: pasi e përshkruan atë si një personazh krejtësisht negativ, ai nuk merret fare, as me fundin e saj. Gjithçka që dimë është se në kohën e luftës së dytë ilire, në vitin 219 p.e.s., mbretëresha e madhe Teuta tashmë kishte vdekur. Nuk është e qartë se çfarë ka ndodhur me Teutën pas këtyre ngjarjeve. Historia që romakët e dënuan me ekzekutim me sëpatë, nuk duket të jetë e besueshme. Por një legjendë tregon se Teuta kreu vetëvrasje sepse i konsideronte shumë poshtëruese kushtet e dorëzimit të vendosura nga romakët. Ky na duket një fund më dinjitoz se ai i pasuesit të saj Dhimitër dhe ne na pëlqen ta kujtojmë ashtu. Kështu vdiq kjo mbretëreshë e madhe, zonja e detit, duke lënë emrin e saj me dafinat e lavdisë në pafundësi.

Bibliografia

Shaban Demiraj, La lingua albanese in Emanuele Banfi (a cura di), La formazione dell’Europa linguistica, Firenze, La Nuova Italia, 1993. ISBN 88-221-1261-X.
Francisco Villar, Gli Indoeuropei e le origini dell’Europa, Bologna, Il Mulino, 1997. ISBN 88-15-05708-0.
Badian, E. 1952 “Notes on Roman policy in Illyria” PBSR 20, 72-93. Braund, D.C. 1993
“Piracy under the principate and the ideology of imperial eradication” in, War and Society in the Roman World, J.Rich & G.Shipley (eds.) London, 195-212. Crawford, M.H. 1978
The Roman Republic London. Dell, H.J. 1967
“The origin and nature of Illyrian piracy” Historia 16, 344-58. Dell, H.J. 1970
“Demetrius of Pharus and the Istrian War” Historia 19, 30-8. Derow, P.S. 1973
“Polybius, Demetrius of Pharus, and the origins of the Second Illyrian War” Classical Philology 89, 46-59.
Eckstein, A.M. 1995 Moral Vision in The Histories of Polybius University of California. Errington, R.M. 1971
Epirus Oxford. Hammond, N.G.L. 1968 “Illyria, Rome and Macedon in 229-205 BC” JRS 58,1-21. Harris, W.V. 1979 War and Imperialism in Republican Rome 327-70 BC Oxford. Hartog, F. 1988
“The Romans in Illyria” in The Cambridge Ancient History VII, 822-57.
Holleaux, M. 1952 Études d’épigraphie et d’histoire grecques Volume IV Paris. Wilkes, J.J. 1992 The Illyrian, Oxford: Blackwells
Calvert Watkins, Il proto-indoeuropeo in Anna Giacalone Ramat, Paolo Ramat (a cura di), Le lingue indoeuropee, Bologna, Il Mulino, 1993. ISBN 88-15-03354-8.
Polibio, Storie, II, 4.
Piero Treves, Teuta, Enciclopedia Italiana (1937) – Istituto dell’Enciclopedia Italiana Treccani
Storia navale: Teuta, regina guerriera del mare di Andrea Mucedola
Teuta La regina “pirata” del mondo Illirico, di Pierfranco Bruni
Dedaliuls Illyrian piracy – ancient endemic or historical construct?
Dyczek, Piotr (2020). “Rhizon – capital of the Illyrian kingdom – some remarks”. In Krzysztof Jakubiak; Adam Lajtar (eds.).
Ex Oriente Lux. Studies in Honour of Jolanta Młynarczyk. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. pp. 423–433.
Šašel Kos, Marjeta (1993). “Cadmus and Harmonia in Illyria”. Arheološki vestnik. 44.
Piotr Dyczek*From the history of ancient Rhizon/Risinium: Why Illyrian king Agron and queen Teuta came to a bad end and who was Ballaios?

“SHKOLLA SHQIPE” NË ZVICËR DHE PËRPJEKJET E MËRGATËS SHQIPTARE PËR GJUHË SHQIPE DHE IDENTITET KOMBËTAR

by

Mirsime Muja Durmishi mësuese e shkollës shqipe në Zvicër në qytetet Kirchberg dhe Bern, rrëfen ekskluzivisht për gazetën “Dielli”, Organ i Federatës Pan-Shqiptare të Amerikës VATRA, New York, ruajtjen e identitetit kombëtar, historisë, gjuhës, kulturës dhe traditës shqiptare në Zvicër, nëpërmjet mësimit të gjuhës e kulturës shqipe dhe aktiviteteve patriotiko-kulturore. Me mësuesen Mirsime Muja Durmishi bisedoi Editori i “Diellit” Sokol Paja.

HISTORIKU I SHKOLLËS SHQIPE NË ZVICËR

“Shkolla shqipe” në Zvicër u krijua në gusht të vitit 2019 si një përpjekje për ta ndryshuar gjendjen në të cilën ndodhej mësimi në gjuhën amtare. Bazuar në statistikat zyrtare, në Zvicër ka një numër prej 30-35 mijë fëmijë të moshës shkollore që i përkasin diasporës shqiptare në Zvicër.  Ndër vite, masivizimi i mësimit të gjuhës shqipe ka qenë problematik dhe veçanërisht gjatë viteve 2013-2019 kishte një rënie drastike të numrit të nxënësve në shkollat shqipe ekzistuese.

Dhe në 4-5 vitet e fundit kemi një sensibilizim të prindërve shqiptarë falë punës dhe angazhimit të disa mësuesve dhe veprimtarëve të arsimit shqip nën drejtimin e Dr. Vaxhid Sejdiut, i cili në bashkëpunim me të gjithë ata, të cilët ishin dhe janë të gatshëm të punojnë në shërbim të gjuhës shqipe arritën ëndrrën e shumë mësuesve me bërë realitet. Puna e prof. Vaxhidit është shembulli më mirë se si punohet dhe se si koordinohen të gjitha përpjekjet në shërbim të përhapjes së gjuhës shqipe kudo ku ka fëmijë shqiptarë. Dhe sot e themi me krenari se numri i pikave shkollore në Zvicër është dyfishuar. Vlen të përmendet se nga marsi i vitit 2024 të dy shkollat në Zvicër L.A.P.Sh. “N. Frashëri” dhe “Shkolla shqipe” – Zvicër arritën të bashkohen dhe sot në momentin që po flasim veprojmë dhe funksionojmë si një trup i vetëm me dy bashkëkryetarë Z. Vaxhid Sejdiu dhe Z. Liburn Mehmetaj. Sa i përket angazhimit tim, që nga shkurti i vitit 2022, kam kënaqësinë të jem mësuese në Shkollën Shqipe, ku fillova të punoj në dy pika shkollore njëra në kantonin e Solothurnit konkretisht në Grenchen si dhe tjetra në kantonin e Bernit, Tavannes. Për një kohë më të shkurtër, kisha edhe një pikë shkollore në qytetin e Solothurn. Duke qenë se para një viti kam ndërruar vendbanimin, më është dashur ti ndërroj edhe pikat shkollore. Tani jap mesim në pikën shkollore në Kirchberg, si dhe në qytetin e Bernit, ka filluar regjistrimi i nxënësve në tri pika të tjera shkollore. Shfrytëzoj rastin që ti ftoj prindërit shqiptarë që jetojnë në Bernë që ti sjellin fëmijët në njërën nga këto pikat shkollore.

 Mësimi në gjuhën shqipe: Shkolla: “Statthalter”/  Çdo të Mërkurë;  Ora: 15:30 – 17:30 – Adresa: Bümplizstrasse 152, 3018 Bernë. Shkolla: “Manuel” /Çdo të Shtunë; Ora: 9:00 – 12:00 – Adresa:Mülinenstrasse 6, 3006 Bernë. Shkolla: “Wittigkofen” / Çdo të Mërkurë; Ora:13:30 – 15:30  – Adresa:Jupiterstrasse 35, 3015 Wittigkofen / Bernë. Shkolla: “Primarschule Kirchberg”  Çdo të Premte; Ora: grupi i parë16:00-17:30; grupi i dytë 17:30 – 19:00.- Adresa: Schulweg 13, 33422 Kirchberg. Mësimi zhvillohet në një ambient që promovon kulturën dhe gjuhën shqipe, duke u përkushtuar në mbështetje të fëmijëve shqiptarë  në diasporë. Klasat si gjithnjë janë si nga mosha ashtu edhe niveli i njohurive gjuhësore shumë heterogjene.

BASHKËPUNIMI ME PRINDËRIT DHE KOMUNITETIN SHQIPTAR

Përfshirja e prindërve është thelbësore për të arritur sukses në mësimdhënien e gjuhës shqipe. Bashkëpunimi i ngushtë midis mësuesve, prindërve dhe komunitetit shqiptar është shumë i rëndësishëm për të siguruar ruajtjen dhe përdorimin e gjuhës shqipe nga brezat e rinj. Mësuesit duhet të gjejnë një ekuilibër të duhur midis mbështetjes dhe pritëshmërive të larta ndaj nxënësve, siç ndodh edhe në arsimin gjerman dhe zviceran. Bashkëpunimi i mësuesve, prindërve dhe nxënësve nën ombrellën e institucioneve shqiptare dhe atyre kosovare është shumë i rëndësishëm për të siguruar mësimin dhe përdorimin e gjuhës shqipe. Që nga fillimi kam pasur klasa heterogjene, ku nxënësit ishin nga mosha 5 deri në 15 vjeç. Gjatë mësimit, kemi nxënës që flasin gjuhën shqipe në mënyrë të shkëlqyer, por gjithashtu edhe ata që kishin vështirësi të mëdha, përfshirë fëmijë me nevoja të veçanta si “Sindromi Down”. Fillimi ishte i vështirë, por dashuria e sinqertë e këtyre fëmijëve, që më përqafojnë me gëzim, më ka dhënë  edhe më shumë forcë dhe motivim.

Gjithashtu për mua shumë mbresëlënëse është, se si një nënë polake e martuar me një shqiptar, e cila sjellë pesë fëmijë në klasë. Kjo situatë e pasur me diversitet ka ndihmuar në rritjen e ndjeshmërisë dhe kuptimit të kulturave të ndryshme. Kur u transferova në Bern, vazhdova përpjekjet e mia për të mbështetur fëmijët dhe për të kontribuar në ruajtjen e identitetit të tyre kulturor edhe këtu. Puna në shkollën shqipe më ka ndihmuar të rikthehem te vetja dhe të shijoj çdo moment, përkundër sfidave që mund ti kemi… Kam organizuar aktivitete kulturore, duke festuar festat tradicionale dhe ditëlindjet, ditën botërore të fëmijëve, për të ndihmuar nxënësit të ndiejnë afërsinë me vendin e tyre të origjinës dhe të flasin shqip me krenari.

Këto përvoja, përveçse janë një mundësi për të mësuar gjuhën shqipe, janë një mundësi për të ndarë dashurinë për kulturën tonë dhe për të ndihmuar në ndërtimin e një identiteti të fortë te fëmijët shqiptarë në diasporë. Pas diplomimit në gjuhë dhe letërsi shqipe në Prishtinë në vitin 2006, isha shume afër hapjes së një klase në Gjermani, qyteti ku jetoja Achern, por rrethanat e krijuara nuk e lejuan këtë. Megjithatë, sapo më është ofruar kjo mundësi këtu në Zvicër fillova këtë me shumë entuziazëm. Dashuria ndaj profesionit tim, gjuhës Amë dhe femijëve, vihet re që nga momenti që hyj në klasë. Besoj fort se çfarë japim, do të marrim prapë. Ky parim përpiqem ta transmetoj jo vetëm tek nxënësit e mi, por edhe tek fëmijët e mi, për t’i inkurajuar ata të përjetojnë jetën me dashuri dhe respekt.

KURRIKULA MËSIMORE

Si mësues të gjuhës shqipe në diasporë, kryesisht përdorim tekstin “Gjuha Shqipe dhe Kultura Shqiptare” I dhe II,  të ofruar falas nga Qendra e Botimeve për Diasporën. Ky është një burim i vlefshëm që na lejon të zhvillojmë mësimin e gjuhës shqipe dhe të zbulojmë kulturën tonë me nxënësit. Përveç këtij teksti, ne përpiqemi të integrojmë edhe materiale të tjera nga interneti, burime të ndryshme dhe madje edhe aktivitete e lojëra, të cilat i përshtatim sipas grupmoshave dhe niveleve gjuhësore të nxënësve.

Kohët e fundit kemi pasur mundësi të takohemi më shpesh me kolegët tanë në Zvicër nëpër trajnime apo festa të ndryshme, si dhe së fundmi në Prishtinë, ku kemi pasur mundësi të shkëmbejmë përvojat tona. Kjo përkrahje nga qeveritë tona, ambasadat dhe qendra botuese e diasporës është shumë e dobishme për ne si mësues të diasporës, pasi na ndihmon të rritemi profesionalisht. Mbështetja për ne si mësues të diasporës ka qenë shumë e dobishme pasi me kolegët zviceranë këmbimi i ideve është pothuajse i pamundur njëra nga arsyet mund të jetë edhe se jo të gjithë kolegët kanë pasur mundësinë të mësojnë mirë gjuhën e vendit. Por, gjëja vendimtare është orari në të cilin ne e zhvillojmë mësimin. Ne mbajmë mësimin mbas mësimit të rregullt pra, pasi të jetë mbyllur shkolla. Këtu do të shfrytëzonim rastin t’i lusnim përsëri qeveritë tona që të bëjnë gjithçka që të jetë e mundur që mësimdhënia e gjuhës shqipe të bëhet gjatë orarit normal të mësimit. Këtë e kërkojmë për dy arsye: e para siç e cekëm më lart të na mundësohet që të kemi më shumë mundësi të ndërrimit të ideve me kolegët zviceranë dhe e dyta kështu besojmë se do rritej numri i nxënësve mbase shumica e aktiviteteve të lira sporteve etj. janë po në të njëjtën kohë me mësimin e gjuhës shqipe. Kjo ua vështirëson atyre që mbase ata duhet të vendosin shkollën shqipe apo futboll, muzikë, balet, kurse të matematikës etj. etj. Edhe kjo na dhemb kur i shohim që ne ua “vjedhim” kohën e lirë mbase ashtu munden t’i tregojnë talentet e tyre edhe në gjëra të tjera dhe të bëjnë shoqëri jashtë oborrit të shkollës me nxënës të kombësive të ndryshme me të cilët ndajnë edhe të njëjtat interesa. Kjo do ulte edhe stresin e gjithë ditës duke guxuar të jenë edhe fëmijë mbase siç dihet orari i mësimit këtu në Zvicër është mjaft i gjatë.

MËSIMI I GJUHËS SHQIPE SI FORMË E RUAJTJES SË IDENTITETIT KOMBËTAR TË SHQIPTARËVE NË ZVICËR

Mësimi i gjuhës shqipe është thelbësor për ruajtjen e identitetit kombëtar të shqiptarëve që jetojnë në Mërgatë. Kjo është e rëndësishme për shumë arsye. Mësimi i gjuhës amtare shqipe ndihmon fëmijët shqiptarë në mërgatë të zhvillojnë një ndjenjë më të fortë të identitetit dhe lidhjes me trashëgiminë e tyre kulturore. Kjo i bën ata të ndjehen pjesë e një komuniteti më të gjerë. Mësimi i gjuhës shqipe siguron që gjuha dhe traditat të ruhen dhe të transmetohen tek brezat e ardhshëm të shqiptarëve në diasporë. Kjo është thelbësore për të ruajtur identitetin kombëtar.

Mësimi i gjuhës shqipe në Zvicër luan një rol të rëndësishëm në nxitjen e dialogut ndërkulturor dhe mirëkuptimit ndërmjet komunitetit shqiptar dhe shoqërisë zvicerane. Kjo kontribuon në integrimin e suksesshëm. Gjuha shqipe nuk pengon aspak fëmijët tanë në mësimin e gjuhës gjermane, por përkundrazi i forcon ata. Shumëgjuhësia shihet si një avantazh i madh në Zvicër, duke u dhënë fëmijëve mundësinë të mësojnë gjuhë të shumta në të ardhmen. Në përfundim, e them me përgjegjësi se mësimi i gjuhës shqipe është jetik për ruajtjen e identitetit kombëtar të shqiptarëve në Zvicër. Ai i ndihmon fëmijët të zhvillojnë një ndjenjë të fortë të përkatësisë, të transmetojnë traditën dhe të kontribuojnë në dialog ndërkulturor. Kjo është një përgjegjësi që të gjithë ne, prindër, mësues dhe komuniteti,  duhet ta marrim shumë seriozisht.

MËSIM SHQIP NË ZVICËR ME KATËR GJUHË ZYRTARE DHE 26 KANTONE

Shumë fëmijë rriten sot duke folur dy ose tri gjuhë. Zvicra ka katër gjuhë zyrtare dhe është e përbërë nga 26 Kantone. Të gjithë fëmijët dhe të rinjtë që nuk kanë gjermanishten si gjuhë të parë, mund të ndjekin “Mësimin në gjuhën dhe kulturën amtare – HSK” që nga kopshti. interesat kantonale përfaqësohen në Konferencën e përbashkët të Drejtorive të Arsimit  EDK. Ekzistojnë rekomandimet e EDK-së për arsimimin e fëmijëve me gjuhë të huaj, të bëra që nga viti 1991. Duke qenë se kantonet mbajnë përgjegjësinë kryesore, rreth 90%, për financimin e arsimit, mbështetja për mësimin e gjuhës dhe kulturës amtare, përfshirë edhe gjuhën shqipe, disi ndryshon nga kantoni në kanton. Një gjë, që më ka bërë shumë krenare është, një anketë e re e Zyrës Federale të Statistikave tregon: Për herë të parë pas më shumë se dhjetë vjet, në Zvicër flitet më shumë shqip sesa portugalisht. Kjo do të thotë që pas anglishtes, shqipja është gjuha e huaj më e folur në Zvicër në vitin 2024. Në kantonin, në të cilin unë jetoj dhe punoj, në Bernë, organizohen rregullisht seminare dhe kurse falas për mësuesit e HSK-së. Për shembull, seminari i fundit ishte për fëmijët me ADHS gjatë mësimdhënies, ndërsa seminari i radhës, për të cilin kam konfirmuar pjesëmarrjen time, do t’i kushtohet strategjive të mësimdhënies për fëmijët me çrregullime të spektrit autik (ASS). Pra kantoni rregullon pranimin e mësimit plotësues dhe të mësuesve na ofron klasat ku të zhvillohet mësimi dhe koordinon ofertën. Ai gjithashtu mbështet zhvillimin e cilësisë së mësimdhënies së gjuhës amtare përmes ofertave të caktuara të zhvillimit profesional dhe konferencave. Duke u bazuar se si kolegët tanë këtu që ofrojnë gjuhët e tyre amtare përkrahen nga vendi amë apo edhe nga kolegët tanë të mësimdhënies se gjuhës shqipe në vende të tjera evropiane përkrahen nga vendi në të cilin jetojnë p.sh nga Austria, Norvegjia etj. kuptohet se definitivisht mund të bëhet edhe shumë më shume në këtë drejtim, si nga kantoni ashtu edhe nga qeveritë tona.

Për më tepër, në webfaqen zyrtare te kantonit të Bernit, për mësimin plotësues « HSK -Unterricht », shkruan se shumëgjuhësia është një fitim, është një mundësi shumë e mirë, dhe më pas ndër të tjerash e gjenë aty linkun e një studimi të bërë nga instituti Shtetëror i Edukimit të Hershëm – IFP në Mynih të Gjermanisë, i cili ka përgatitur edhe një udhëzues për prindërit, të cilët kanë fëmijë që rriten duke folur dy ose tre gjuhë.

Për më tepër mund të them me bindje të plotë se mësimi i gjuhës shqipe në Zvicër pritet në mënyrë pozitive nga shoqëria zvicerane, duke e parë atë si një hap të rëndësishëm për integrimin e komunitetit shqiptar.  Autoritetet zvicerane mbështesin mësimin e gjuhëve amtare, duke e parë atë si një mjet për të forcuar identitetin kulturor dhe integrimin. Ekziston bashkëpunim i ngushtë midis shkollave dhe organeve shtetërore për të siguruar kushte të përshtatshme edhe për mësimin e gjuhës shqipe.

Siç dihet, se ndër vendet shumëgjuhëshe, Zvicra konsiderohet si modeli ideal i kohezionit kombëtar. Ambasadat e Shqipërisë, Ambasada e R. së Kosovës, Ambasada e Maqedonisë së veriut, konsullatat tona si dhe Qendra e Botimeve  për Diasporën, organizatat dhe shoqatat shqiptare luajnë gjithashtu një rol shumë të rëndësishëm në organizimin dhe promovimin e mësimit të gjuhës shqipe. Angazhimi i komunitetit shqiptar, duke përfshirë prindërit, mësuesit dhe vullnetarët, është jetik për vazhdimësinë dhe cilësinë e mësimit. Ky kontribut i komunitetit shqiptar dëshmon përkushtimin për të ruajtur identitetin kulturor dhe për të siguruar një integrim të suksesshëm. Mësimi i gjuhës shqipe në Zvicër gëzon mbështetjen e shoqërisë zvicerane, duke u parë si një instrument i rëndësishëm për diversitetin kulturor dhe integrimin e komunitetit shqiptar.

MËSIMDHËNIE PËRMES TEKNOLOGJISË, VËSHTIRËSITË NË MËSIMDHËNIE ME FËMIJËT ME DY GJUHËSI

Ne, si mësimdhënës, kemi nevojë për një qasje të balancuar, duke kombinuar metodat tradicionale me ato të teknologjisë, si dhe kujdesin dhe entuziazmin tonë ndaj profesionit tonë të shenjt, si mësues në diasporë dhe ndaj nxënësve me dy apo më shumë gjuhësi. Ne gjithsesi duhet të jemi të vetëdijshëm për sfidat dhe të zhvillojmë strategji për t’i tejkaluar ato. Megjithëse mësimdhënia përmes teknologjisë ofron shumë përparësi për fëmijët me dy apo më shumë gjuhësi, kjo kërkon vëmendje të veçantë nga ana jonë për të adresuar vështirësitë e mundshme. E ceka me më shumë gjuhë mbase fëmijët që rriten dhe shkollohen në Zvicër, konkretisht po flas për kantonin në të cilin unë jetoj, pra kantonin e Bernit është diçka normale. Një shembull konkret : fëmijët e mi në shtëpi me mua flasin shqip, në rrugë me shokë flasin dialektin zviceran, në shkollë flasin gjuhen standarde gjermane, ndërsa për tu regjistruar në gjimnaz kërkohet një nivel tejet i mirë i gjuhës frënge si dhe natyrisht edhe gjuhën angleze e mësojnë në shkollë.

EFEKTI QË KA PASUR TE FËMIJËT NË RRITJEN E NDJENJËS PATRIOTIKE MËSIMI I GJUHËS SHQIPE

Angazhimi ynë në mësimdhënien e gjuhës shqipe në Zvicër është një hap i rëndësishëm për integrimin e komunitetit shqiptar. Mësimi i gjuhës shqipe për fëmijët shqiptarë në Zvicër ka gjithsesi një efekt të rëndësishëm në forcimin e identitetit dhe ndjenjës së tyre patriotike. Mësimi i gjuhës amtare ndihmon fëmijët të ruajnë dhe të zhvillojnë identitetin e tyre kulturor shqiptar. Përmes shkollës shqipe ata marrin ndjenjën e krenarisë për origjinën e tyre. Përmes mësimit të gjuhës shqipe, brezat e rinj shqiptarë në diasporë mund të forcojnë lidhjen e tyre edhe me vendin e prejardhjes dhe  të zhvillojnë një ndjenjë të fortë të identitetit kombëtar dhe ju rritet dëshira për ta vizituar vendlindjen. Pra, njohja e gjuhës shqipe ndihmon fëmijët të ndërtojnë ura midis kulturave, duke kontribuar në një dialog dhe mirëkuptim më të gjerë ndërkulturor. Mësimi i gjuhës shqipe luan një rol thelbësor në integrimin e qëndrueshëm të komunitetit shqiptar edhe në shoqërinë zvicerane, duke i bërë ata të ndjehen më të pranuar dhe të vlerësuar.

PËRSHTYPJET NGA SEMINARI I XVII MBARËKOMBËTAR I KOSOVËS

Kjo ishte hera e parë që mora pjesë në këtë Seminar. Ky ishte Seminari i XVII Mbarëkombëtar për mësimin e gjuhës shqipe dhe kulturës shqiptare në diasporë e në mërgatë. Gjithmonë ndjej kënaqësi të ndajmë përvojat nga aktivitetet e mësimit të gjuhës shqipe në diasporë me kolegët nga e gjithë bota shqiptare që punojnë në shërbim të gjuhës dhe kulturës kombëtare. Gjatë katër ditëve të seminarit pata rastin të dëgjoj kumtesa nga ekspertë të fushës së gjuhësisë, të marr pjesë në punëtori ku u diskutuan çështje të rëndësishme për përmirësimin e mësimdhënies.

Gjatë Seminarit XVII, unë prezantova nje rezyme të shkurtër temës së koleges Anita Duriçi për ndërthurjen e mësimit të gjuhës dhe kulturës shqiptare me atë të vendit pritës. Në Seminarin e XVII Mbarëkombëtar “Metodologji të mësimdhënies së gjuhës shqipe dhe kulturës shqiptare në diasporë e në mërgatë”, së bashku me mësues të tjerë, diskutuam mbi metodologjitë e mësimdhënies së gjuhës shqipe dhe kulturës shqiptare në diasporë dhe në mërgatë. Ne jemi të angazhuar për të mbështetur fëmijët shqiptarë që rriten jashtë atdheut, duke besuar se vetëm përmes bashkëpunimit do të ruajmë identitetin tonë kulturor. Një falënderim i veçantë për Shkollën shqipe « LAPSH » dhe veçanërisht koordinatorit tonë z. Vaxhid Sejdiut për mbështetjen dhe përkushtimin në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës sonë. Ajo që ne na gëzoi veçanërisht ishte prania e autoriteteve të larta qeveritare nga Kosova dhe Shqipëria si kryeministri z. Kurti, ministren Gërvalla, ministren e Arsimit të R. së Kosovës z. Nagavci, ministren e arsimit dhe të Sportit të Shqipërisë znj. Orgeta Manstirliu. Kjo tregon përkrahjen dhe vëmendjen që i kushtohet punës sonë. Ishte një nder i veçantë që kjo ngjarje madhështore zhvillohej në vendin tim, në Prishtinën e bukur. Pra seminari u zhvillua në Prishtinë, qytetin ku unë i përfundova studimet, kjo më dha edhe një ndjenjë emocionuese të kthimit në shtëpi dhe sidomos vizita në bibliotekën kombëtare më beri  të ndjehesha përsëri studente, diçka që më ka munguar shumë gjatë viteve. Pjesëmarrja në këtë seminar më frymëzoi dhe më dha ide të reja për të forcuar bashkëpunimin me institucionet arsimore të vendeve pritëse, kjo mund të ketë efekte shumë pozitive për programet e mësimdhënies suplementare të gjuhës shqipe. Në tërësi, ky seminar ishte një mundësi e shkëlqyer për t’u frymëzuar, për t’u përmirësuar profesionalisht dhe për të ndjekur përkrahjen që vjen nga shtetet tona amë për misionin tonë kombëtar.

KUSH ËSHTË MËSUESJA MIRSIME MUJA DURMISHI? 

Mirsime Muja Durmishi, e lindur më 28 tetor 1982 në Podujevë, ka përfunduar studimet universitare për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin e Prishtinës, Kosovë. Në vendlindje, ajo ka përfunduar shkollën fillore dhe të mesme. Ajo ka punuar për rreth dy vjet në kalkulimin e mallrave në një nga supermarketet më të mëdha të kohës në Podujevë. Nga viti 2007 deri në vitin 2019, Mirsime Muja Durmishi ka jetuar në Gjermani, ku edhe e ka mësuar gjuhën gjermane. Ajo e ka përfunduar me sukses testin e gjuhës gjermane “telc C1 Hochschule” në Freiburg, Gjermani, në vitin 2018. Nga viti 2014 deri në vitin 2019, ajo ka punuar si përkthyese vullnetare në Achern, Gjermani. Që nga viti 2019, Mirsime Muja Durmishi jeton në Zvicër. Me dëshirën për të ofruar kurse në gjuhën shqipe për të rritur, ajo ka përfunduar me sukses kursin “SVEB I”, i cili është i domosdoshëm për mësimdhënie për të rritur në Zvicër. Ky kurs përbëhet nga disa module. Pasi ka përfunduar praktikën e kërkuar, në janar të këtij viti, ajo ka marrë certifikatën “SVEB I – Kursleiterin Erwachsenenbildnerin” nga Volkshochschule në Solothurn, ku e ka ndjekur këtë kurs. Deri në vitin 2021, ajo ka punuar si ndihmëse mjekësore në një ordinancë private.

Që nga shkurti i vitit 2022, Mirsime Muja Durmishi i është rikthyer pasionit të saj të vjetër për mësimdhënie, për të cilën edhe është diplomuar në vitin 2006, në Universitetin e Prishtinës, në degën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe. Pastaj, ajo ndoqi një kurs 1-vjeçar universitar në Universitetin e Vjenës, i cili përbëhej nga 6 Module, me gjithsej 30 ECTS, të cilin e përfundoi me sukses në shtator të këtij viti. Kursi udhëhiqej nga Prof. i.R. Mag. Dr. Renate Faistauer dhe Mag. Dr. Nino Tomaschek, Privatdoz. MA. Kursi quhet: “2023S Deutsch als Fremdsprache weltweit unterrichten – Online-Zertifikatskurs” në shqip “Mësimdhënia e Gjuhës Gjermane si Gjuhë e Huaj në Mbarë Botën – Kurs Online me Certifikatë Universitare në Vjenë”.

Pastaj, ajo ka vazhduar të marrë pjesë në seminare, webinare, punishte të ndryshme për mësimdhënës: në gjuhën shqipe, gjermane dhe angleze. Disa nga seminaret, webinaret  dhe punishtet e fundit ku ka marrë pjesë janë:

«Seminari Mbarëkombëtar XVII – Metodologjia e Mësimdhënies së Gjuhës Shqipe dhe Kulturës Shqiptare në Mërgim», Prishtinë (18.–21. Korrik 2024)

Konferenca 4-ditore e 50-vjetorit të FaDaF-it (Shoqata Profesionale e Gjermanishtes si Gjuhë e Huaj/ Gjuhë e Dytë) – 50. Jahrestagung Deutsch als Fremd- und Zweitsprache, 09.- 12.10.2024 në Göttingen- online

Webinar: Kush ka frikë nga AI? Inteligjenca Artificiale dhe Gjuha Gjermane si Gjuhë e Huaj (Niveli C1) – (Webinar: Who’s afraid of AI? Künstliche Intelligenz und DaF (C1)) – (Praxistag)

Webinar: Gjermanishtja si Gjuhë e Dytë në Vendin e Punës është më shumë se një ndryshim i vendit të të nxënit/mësuarit: Nga identifikimi i nevojave gjuhësore-komunikuese të nxënësve drejt identifikimit të nevojave gjuhësore-komunikuese në lidhje me organizimin dhe kërkesat e ndërmarrjes./ (Workshop: DaZ am Arbeitsplatz ist mehr als ein Lernortwechsel: Von der sprachlich kommunikativen Ermittlung der Bedarfe der Lernenden zur Ermittlung der sprachlich kommunikativen organisationsbezogenen Bedarfe des Unternehmens)

Punëtoria “Inteligjenca Artificiale në Arsim” me Joe Dale (në gjuhën Angleze) / (Workshop ‘Artificial intelligence in education’ with Joe Dale (in English)) – në Zürich

Trajnimi: Prezantim/hyrje në Big Blue Button (Einführung in Big Blue Button) me Flying Teachers – Zürich

Trajnimi në Shkollën e Lartë Pedagogjike në Bern:  Boxenstopp für Berufseinsteigende II (Klassenmanagement/Zusammenarbeit) / (Menaxhimi i klasës/ bashkëpunimi)

Trajnimi në Shkollën e Lartë Pedagogjike në Bern: “Mësimdhënia digjitale me OneNote (përfshirë Teams)”, nën drejtimin e Profesorit Universitar Jürg Widrig – (Digital unterrichten mit OneNote (inkl. Teams)

“Nxitja e të mësuarit të pavarur» – Weiterbildung Grundkompetenzen: Lernautonomie fördern bei Fachstelle Weiterbildung VSV, Bern.

Trainimi për trainere motivuese në akademin e suksesit “I am Power” që udhëhiqet nga trainerja motivuese, Mimoza Thaqi.

 Trainimi profesional “Blended Learning” me portalin mësimor të vhs (12.02. deri 25.04.2024) «Kongresi 22eme Congres Freinet Suisse», Herzberg bei Aarau (17.–20. Maj 2022)

«Kongresi 21eme Congres Freinet Suisse», Herzberg bei Aarau (25.–28. Maj 2022)

Trainimet nga shkolla shqipe dhe qendra e botimeve në Uster/Zürich (08. & 18.12.2022)

Mirsime Muja Durmishi vazhdon të jetë një shembull i përkushtimit në fushën e edukimit gjuhësor dhe integrimit kulturor. Ajo ofron njohuri dhe aftësi të rëndësishme për të gjithë ata që duan të mësojnë gjuhën gjermane dhe shqipe. Përveç kësaj, ajo është e gatshme të ofrojë edhe kurse private në formate të ndryshme si prezencë/në klasë, hibride, online ose blended learning për të gjithë ata që dëshirojnë të mësojnë gjuhën gjermane ose shqipe. Mirsimen mund ta gjeni në portalet si Facebook dhe në Linkedin: Mirsime Muja Durmishi | LinkedIn. Duke qenë se Mirsimja vetë u integrua me sukses si në Gjermani ashtu edhe në Zvicër, ajo tani ndihmon me entuziazëm të tjerët duke ofruar kurse integrimi për të rritur të gjuhës gjermane.

Sapo u zhvendos në Bern, Mirsimja u pranua në një program – rrjet profesional, për emigrantë të kualifikuar, të quajtur «BERNETZ». Programi «BERNETZ», i udhëhequr nga Lora Slovak, është një program rrjetëzimi profesional i qytetit të Bernit, që synon të mbështesë emigrantët e kualifikuar për të hyrë në tregun e punës në Zvicër. Ky program është një mundësi e shkëlqyer për të gjithë ata që posedojnë një diplomë të huaj, për të zhvilluar aftësitë e tyre profesionale, për të rritur vetëbesimin dhe për t’u integruar me sukses në tregun e punës në Zvicër. Për një periudhë rreth dhjetë muajsh, nga shkurti deri në nëntor, programi ofron ndihmë të fokusuar përmes rrjeteve profesionale, trajnimeve dhe mundësive për lidhje të drejtpërdrejta me profesionistë të fushave të ndryshme.

Që nga nëntori i vitit 2023, Mirsimja është punësuar në institucionin gjuhësor Flying Teachers në Bern dhe Zürich, ku ka filluar të japë kurse hibride të gjermanishtes në Bern dhe gjithashtu kurse integrimi të gjuhës gjermane me qëllim tregun e punës: (Integrationskurs Deutsch mit Ziel Arbeitsmarkt) në Zürich, si dhe nga qershori 2024 kurse online po të gjuhës gjermane për kompani “Firmenkurse”. Nga dhjetori 2024 ka filluar mësimdhënien edhe në një institucion tjetër gjuhësor. Nga dhjetori, Mirsimja ofron kurset e saj edhe në Migros Klubschule në Bern, im Bahnhof (7 Welle). Në Migros Klubschule ajo ofron kurse të ndryshme për të rritur të gjuhës gjermane dhe shqipe.

Karizma në lidership

by

Dr. Iris Halili/

Margaret Wheatley: “Lidershipi është më shumë një seri sjelljesh sesa një rol heroik.”

Jo rrallë kur kemi dashur të shprehim në maksimum vlerat e një lideri frymëzues e kemi përfunduar argumentin vetëm me një fjali të shkurtër: “Është karizmatik”. Por çfarë përfaqëson në të vërtet një lider karizmatik? Cilat janë tiparet që e dallojnë atë nga të tjerët? Teoritë e lidershipit na mësojnë se liderët karizmatikë kanë një aftësi të pamat për të frymëzuar ndjekësit dhe jo rrallë herë ata kanë hyrë në histori si liderë të shkëlqyer. James MacGregor Burns, autor i shumë librave për lidershipin, fitues i çmimit Pulitzer në vitin 1978 pikërisht për një nga librat e tij me titull “Lidershipi”, na afron disa figura të lidershipit botëror që kanë qenë modele të dalluara të liderëve karizmatikë: Sipas tij këta janë: Moisiu, Jezus Krishti, Attila, Muhamedi, Zhanë d’Arka, Pjetri i Madh, Napoleoni, Mahdi i Sudanit, Benito Musolini, Adolf Hitler, Mahatma Gandi dhe Ajatollah Khomeini. Pas këtij grupi ai ndërton një tjetër grup liderësh që ndonëse kanë shfaqur karakteristika të liderit karizmatik, sërish nuk kanë përmbledhur në total të gjitha tiparet e këtij tipi. Në këtë grup Burns vendos Uinston Çërçillin, Çarlë dë Golin, Gamal Nasser dhe Xhon Kenedi. Ndërkohë literatura e lidershipit ka vërejtur se edhe shumë figura të shquara nga bota ushtarake kanë pasur një shkallë të lartë karizme. Për shembull, Aleksandri i madh, Jul Cezari, admirali Nelson, Napoleoni, Xhorxh S. Patton i Riu, etj. Karizma si tipar dallues në lidership veçon aftësinë për të frymëzuar ndjekësit. Po t’i referohemi historisë do të vërejmë se falë karizmës personale shumë figura/ lider historike i përcillnin aq shumë emocion ndjekësve të tyre sa këta të fundit flijoheshin në emër të kauzës që gjithmonë lideri karizmatik e ndërton dhe përcjell në formën më depërtuese dhe emotive.

Legjenda na thotë se, vetëm nga fjalët dhe emocionet që ngjalli tek ushtaret e tij, Cezari arriti një fitore legjendare në Alesia, ku, i veshur me një pelerinë të kuqe, ia doli të frymëzojë ushtrinë dhe të mundë Arvernian Vercingetorix, i cili kishte pesë herë më shumë ushtarë se trupat romake. Sipas legjendës, ishte karizma e Cezarit ajo që bëri diferencën. Jo rrallëherë figurat ushtarake janë parë nga ndjekësit e tyre si supernatyralë apo me trajtat e heronjve. Vëmendja ndaj tipareve të liderit karizmatik u shtua shumë sidomos në mesin e viteve ’80, kur industria amerikane u rrit së tepërmi dhe etja për liderë efektive u pa si një nevojë imediate. Fenomene të reja filluan të shfaqen edhe në boten e biznesit, ku drejtues jo tradicionalë ndërtuan kompani gjigante, patën sukses të pamat dhe bashkë me të sollën dhe modelet e tyre të drejtimit. Kështu shkollat e biznesit f illuan të studionin drejtuesin e Chrysler – Lee Iacocca, atë të Apple – Steven Jobs si dhe atë të General Motors – Roger Smith.

Ndonëse është pranuar unanimisht se karizma ka vlera dominuese në lidership dhe se jo rrallë vetëm karizma e një lideri ka ndërruar një herë e përgjithmonë faqen e historisë për shumë kombe dhe jo vetëm, sërish duhet thënë se ende nuk kemi një përkufizim përfundimtar për këtë tipar. Dhe kjo ka kuptim, pasi sa më kompleks të jetë një fenomen aq më e vështirë është të gjesh një përcaktim final për të. Këtu duhet shtuar gjithashtu se në përgjithësi studimet për karizmën nuk janë të shumta. Është pranuar se karizma përmbledh një talent të veçantë ndër njerëz të caktuar, që dallojnë nga turma falë një autenticiteti spikatës që i bën tërheqës në maksimum dhe falë kësaj ata kanë aftësinë maksimale të përcjellin besim dhe frymëzim te kushdo që i rrethon. Studimin e parë të mirëfilltë metodik për karizmën e ka kryer sociologu gjerman Max Weber. Duke ju referuar konceptit grek, që njihet me fjalën e greqishtes së vjetër “xarisma”, dhe atij kristian për karizmën, si një dhuratë/ favor që Zoti u fal disa njerëzve, ai u mbështet tek e ashtuquajtura “gift of grace.” Fjala ‘grace-hire’ – përmendet 170 herë në Bibël, dhe ka kuptimin dhuratë apo bekim që Zoti u jep njerëzve të veçantë.

Edhe sipas Weberit karizma duhet kuptuar si një cilësi e veçante, dhuratë nga Zoti për njerëz të veçantë. Ai më tutje argumentoi se karizma shoqërohet nga një cilësi mistike që në fakt i jep liderit fuqinë të mbledhë rreth vetes njerëzit. Sipas tij “Ajo është tipar personaliteti dhe gjendet ndër individë të caktuar. Është një vlerë në personalitet që i jep individit një fuqi frymëzuese, supernjerëzore dhe supernatyrore”. Si tipar personaliteti karizma nuk fitohet apo nuk humbet ndër vite, të tilla sikur janë tipare të karakterit. Personaliteti i çdo individi ndërtohet deri në moshën 6-vjeçare dhe mbetet i tillë deri në fund të jetës. Kjo të çon në arsyetimin se ndërkohë që karakteri i liderit karizmatik mendohet se është më shumë i përcaktuar nga rrethanat dhe situatat, personaliteti karizmatik duhet konsideruar si karakteristike e vetë liderit. Liderët karizmatikë dallohen nga grupimi tjetër i ashtuquajturi ‘lideri ligjor’ në shumë tipare. Kështu Ann Ruth Willner identifikon katër dallime të mëdha midis liderit karizmatik dhe atij tradicional.

Së pari, ndjekësit i atribuojnë liderit karizmatik tipare gati mbinatyrore dhe e pranojnë atë si udhëheqës shpirtëror. Së dyti, ndjekësit e pranojnë natyrshëm dhe menjëherë liderin karizmatik; po ashtu ata pranojnë idetë dhe veprimet e tij. Së treti, dhe rrjedhimisht nga faktorët e mësipërm ndjekësit i shkojnë pas liderit karizmatik pasi ky është lideri që u projekton rrugën në të cilën ata kanë besim të plotë. Së katërti, ata i përgjigjen emocionalisht liderit karizmatik duke shfaqur hapur besimin dhe respektin e tyre. Sikurse e shohim, është autoriteti karizmatik që i jep këtyre lloj liderëve fuqinë dhe jo zyra apo statusi. Martin Luter King apo Gandi janë dy shembuj klasikë të liderëve karizmatikë, që ndonëse pa fuqi vendimmarrëse apo pushtet zyrtar krijuan ndër lëvizjet më të mëdha dhe frymëzuese në historinë e njerëzimit. Është pranuar se në përgjithësi lideri karizmatik merr gjithmonë trajtat e heroit, pasi tek ai ndjekësit gjejnë të plotësuar heroin që kanë brenda vetes e që nuk kanë mundur ta realizojnë. Pikërisht ky “transferim” bëhet krejt natyral në çastin kur individi ndeshet me liderin karizmatik, i cili sikur thamë më sipër, falë karizmës, frymëzon heroin te çdokush duke u kthyer vetë në një simbol heroi për këdo. Këtu duhet të ndalemi disi në shpjegimin se si krijohet lidhja lider – ndjekës.

Qenia humane në përgjithësi është e pajisur me një pushtet natyral. Shumë njerëz janë të ndërgjegjshëm për të, shumë jo; shumë njerëz duan ta ushtrojnë këtë pushtet e shumë jo. Kush është i ndërgjegjshëm dhe do ta ushtrojë merr misionin e liderit, të tjerët atë të ndjekësit. Duke zgjedhur liderin të gjithë ndjekësit “dhurojnë” pushtetin e tyre dhe pranojnë të udhëhiqen duke i besuar gati totalisht liderit të zgjedhur. Ky pushtet i transferuar nga ndjekësit te liderët bëhet në mënyrë krejt të vetvetishme dhe shoqërohet me shumë emocion, dashuri dhe respekt. Kur lideri është karizmatik ky raport lind shumë natyrshëm dhe shumë shpejt. Duke qenë se gjithashtu liderët karizmatikë kanë një shkallë shumë të lartë besimi në vetvete si dhe priren gjithmonë nga një ambicie natyrale për të influencuar e dominuar, ata e fitojnë shumë shpejt aprovimin e ndjekësve si dhe e marrin rrufeshëm flamurin e drejtimit. Ata në përgjithësi shfaqin aftësi dhe kompetencë të dukshme. Gjithashtu ata kanë aftësinë t’i shfaqin idetë dhe bindjet e tyre me një lehtësi të konsiderueshme si dhe janë ndër të parët që marrin flamurin kur momenti kërkon një kundërshtim apo rebelim ndaj tradicionales apo autoritarizmit. Sigurisht këtë ata e bëjnë në emër të grupit që përfaqësojnë dhe të cilit ia kanë shprehur hapur vizionin. Në rastin më ideal shumë prej liderëve karizmatikë mbartin vizionin dhe qëllimin e vetë ndjekësve dhe kjo i bën ata që të zhvillojnë vetëvlerësimin e ndjekësve. Në përgjithësi të gjithë liderët karizmatikë kanë aftësi shumë të larta oratorike dhe dinë të përcjellin shumë mirë mesazhe me gjuhën e trupit. Ndër studimet e bëra është arritur gjithashtu të njihen dy tipare të tjera të liderëve karizmatikë, siç është bujaria e dukshme si dhe një aftësi për të mos u shqetësuar aspak nga konfliktet e brendshme.

Burns i thellon argumentet e tij për liderin karizmatik tek bën krahasimin me atë transformues. Sipas tij, lidershipi transformues përfshin identifikimin si një lider që ka aftësi të sjellë ndryshimin, kurajën, besimin te njerëzit, drejtimi nga vlerat, dëshira për të mos reshtur së mësuari, aftësia për të kuptuar dhe vepruar në situata komplekse, ambige apo të paqarta, pasja e një vizioni të qartë si dhe aftësia për ta përçuar atë. Nëse lideri karizmatik është në gjendje të fitojë të gjitha këto vlera të liderëve transformues atëherë ky vërtet është një bekim. Sidomos aftësia për ta pranuar problemin kur ai shfaqet pa u errësuar nga ambicia personale është tipari kryesor i liderit transformues i cili ka vetëm një qëllim, të çojë deri në realizimin final vizionin që u ka premtuar ndjekësve. Liderët transformues konsiderohen shumë të arrirë sidomos nga mënyra se si ata zgjidhin problemet. Ndryshe nga karizma që mendohet se është më shumë e lindur, lidershipi transformues mund të mësohet e të përsoset mes trajnimeve. Të gjitha këto na çojnë në përfundimin se kur lidershipi karizmatik dhe ai transformues ecin së bashku, suksesi është i garantuar. Rrjedhimisht pa garantuar tiparet e liderit transfor mues, lideri karizmatik mund të jetë problematik. Kjo pasi ndër analizat dhe studimet që i janë bërë liderëve karizmatikë është parë që prania e karizmës ndonëse shumë frymëzuese, sërish ka anët e saj të errëta, pasi njihet se liderët karizmatikë shquhen për një ambicie ekstreme; pikërisht kjo mund të sjelle çoroditje në vizionin fillestar si dhe mund të godasë gjykimin e vetë liderit.

Kështu rreziku është që lideri karizmatik sapo fiton vetëbesimin, fillon të injorojë mendimet ndryshe, dhe pak nga pak humb kontaktet me ndjekësit. Kjo bën që ai të jetë më shumë i përqendruar tek ambicia personale për pushtet dhe lavdi sesa në arritjen e synimeve të ndjekëseve për të cilët është zgjedhur. Janë pikërisht këto anë që mund të krijojnë shumë probleme në lidership. Megjithatë, është pranuar se kur liderët karizmatikë rrethohen nga këshilltarë të zot, ata janë në gjendje të mos e humbin orientimin dhe t’i çojnë ndjekësit në arritjen e premtuar. Studiuesit gjithashtu na mësojnë se një staf i përgatitur me aftësi drejtuese të larta mund të jetë në gjendje të pengojë ‘lajthitjet’ e liderëve karizmatikë duke qenë të zotët të shfrytëzojnë vlerat që mbart ky lloj lideri.