Archives for November 2024

JU DUKET KOLLAJ TË BËNI SKLLAVIN?!

November 15, 2024 by s p

Faruk Myrtaj/

-tregim i shkruar në qindra vjet-

E di që nuk e keni kollaj të më besoni se unë Isha njeri nga ata që, përpara dy a tri shekujsh, na ngjitën në bordin e anijes “Sythi i Shpresës”.

Ishim të gjithë qenie njerëzore në pasje të varfër materiale, kur vumë këmbë në platformën e drunjtë. Na kërkuan veç të mos shprehnim dhimbje për ikjen nga vendlindja nëse nuk shfaqeshim dot të gëzuar, teksa do fotografoheshim duke ecur në krahun e varur që u lëshua prej anijes për ku ne prisnim në breg. Ashtu bëmë.

Vetëm pasi të zotët e anijes u ndjenë të sigurt se e kishin lënë atje tej portin dhe morën frymë lirshëm, pra që kurrkush s’do t’i mbërrinte dot, ne kuptuam se nuk do ishim më ata që kishim qenë. Tek e fundit ishte një lloj lajmi ky, pa e ndarë dot, ende, lajm i mirë apo i keq. Teksa shpresonim se s’kishin për të qenë më ata varfanjakë që kishim qenë, mbase kjo përfshinte së paku varfërinë e deri-atë-ditshme.

Ç’do të ishim për ata që na kishin marrë apo si do thirreshim më-pastaj, s’mund ta dinim. Asnjeri nga ne s’e kishte bërë më parë këtë udhëtim. E vetmja gjë që dihej, nga të gjithë, në hollësi të ndryshme, ishte se në këmbim të nisjes ishte një dorë parash që u ishte dorëzuar për familjet tona. Pa e përdorur varfërinë si pretekst apo si justifikim, le të themi se ne vet pranuam të niseshim për matanë oqeanit, mes tjerash edhe si mundësi për t’i ikur kësaj varfërie. Ç’tjetër mund të bënin ca të mjerë si ne, për të lehtësuar në një farë mënyre jetët tona dhe të të vetëve që lamë pas?

Përderisa qemë ngjitur me këmbët tona në anijen që ishte nisur, le të arrinim për ku na prisnin. E humbëm sysh bregun tonë, që na u fsheh për të kuptuar se s’do ktheheshim më pas.

Ca më tej akoma, si për ta zbutur sado pak trishtimin pikëllues, na u bë sido si e shpresueshme se dikur, jo shumë kohë më pas, edhe njerëzit tanë do të na bashkoheshin atje ku do rregulloheshim së pari vet ne.

Vetëm aty, mbi kuvertën e anijes si ishull mes ujërave pa kufi, na u tha se qemë nisur për “Tokën e Premtuar”, pa na thënë përse nuk na ishte premtuar deri pak më parë. Nga që as për të ëndërruar s’ishim mësuar, anija sikur u zhytë e tëra mjegull dhe ne nuk patëm nge të mendonim vërtetshëm për bashkimin me familjarët.

Në ato copëra lajmesh që kush e di se si arrinin deri në anije, dilte se një numër i madh njerëzish, nga tërë bota, kërkonin dhe luteshin të niseshin për Atje ku neve po na çonin pa ua kërkuar, madje kundrejt një shpërblimi të akorduar nga vet ata për familjet tona. Sado që lajmi për ikjen tonë ishte ai që dinim, nuk e pranonim dot si të vërtetë edhe për të tjerët. Tingëllonte e zorshme, nëse jo e pamundur, që të gjithë së bashku të kishim të njëjtën ëndërr, të njëhershme, me “Tokë të Premtuar”.

Në atë udhë ujore, pra që s’e shkelnim me këmbë dhe që po dukej e pa fund, na mbetej t’i ngulnim sytë ritit të dallgëve që vinin, përkëdheleshin e përplaseshin në metalin e anijes, si në dëshirim të mbërrinim edhe ato bashkë me ne në bregun tjetër.

Kurrë s’kam për ta harruar, ngaqë asnjëherë s’kam për ta rrëfyer dot shterueshëm, edhe sot më mbahet fryma, njeriun që ndodhi i ulur pranë meje. Sapo ma kishte rrëfyer dashurinë e tij, nëse do mund ta pranoni si dashuri pasi unë të mund tua rrëfej atë sic ma besoi ai, në çastin tjetër u ngritë më këmbë dhe vrullti i dha fund jetës në ato ujëra, pa iu gëzuar mundësisë që na ishte premtuar në fund të këtij udhëtimi.

Mbase s’ishte ende dashuri, ajo e tija, me një vajzë të fqinjëve, por ai vet ma rrëfeu se si kishte hyrë nga sipër në strehën prej kashte të shtëpisë sa saj, e kishte puthur- po vetëm sa e kishte puthur- dhe i kishte thënë se- gjithnjë sipas një ëndrre që ai kishte parë, së shpejti ai do të nisej për rrugë të gjatë. Më pastaj, i kishte premtuar ai, asaj vajze të sapo puthur nga një I panjohur që vetëm e kishte puthur dhe po I premtonte se, së bashku, do mund të bashkoheshin dhe do bënin një jetë të gjatë në dashuri të bukur. Ajo e mirë, e puthur prej këtij të panjohuri që kush e di pse po ëndërronte edhe për të, mbetur pa fjalë e pa frymë prej puthjes së gjatë dhe se s’dinte kurrgjë për të, kërkoi t’ia dinte së paku emrin. “Di unë për ty,”, i kishte pëshpëritur ai si engjëll. “Unë do vij të gjej, ti vetëm më prit!”

Pikërisht ky njeri, që kishte mbjellë një shpresë, s’pati gjetur dot fuqi të përballonte të vjellat prej lundrimit në det dhe dhimbjes e kokës. Si të kërkonte ndjesë me jetë, kishte zgjedhur të hidhej mes dallgëve. Nuk arrita dot të bëja kurrgjë në ato pak sekonda të vrapit të tij të çmendur, t’i kujtoja premtimin që sapo më tregoi se ia kishte bërë dikujt. U ngushëllova prej filozofisë që, zaten, veç për këtë u vjen në ndihmë atyre që e dorëzojnë fatin e vet në duar të tjerëve. Si përherë në rrugë të pa njohura apo përgjatë aventurash të rrepta, të pa-zgjedhura prej tyre, ata më të brishtët, më delikatët, të dashuruarit, thashë, epen, dorëzohen, s’e presin dot kohën që kjo tu kushtohet deri në fundin e vet.

***

Të tërë ne që u ndodhëm në krahë të tyre një copë rrugë, që pastaj vazhduam udhëtimin për më gjatë, nuk arritëm dot të kuptonim qartë nëse Ata që mbetën kësaj rruge kishin shpëtuar apo humbur? Pra, nëse teksa ulëriu si klithmë shpirti mbi oqean, ai djalosh që u ngrit nga ku ishim ulur dhe vrapoi të villej i tëri në dallgët e çapëlyera, kishte shpëtuar duke mos vazhduar mundimin e lundrimit, duke mos provuar jetën që ne të tjerëve na u desh të bënim pasi arritëm apo, duke iu dorëzuar atij varri të ujshëm, kishte humbur rastin për ta ndryshuar jetën dhe të puthurës lënë prej tij si premtim?

Qysh ato ditë, mbi dallgët e stërmëdha që na ngrinin në qiell dhe na lëshonin në honet e tyre, pati zëra, zëra që më pas u bënë të shumta, që i quajtën fatlumë ata që zgjodhën kapakë arkivolesh të ujshëm. U tha me zë të ulët se ato dhimbje të padurueshme koke a gulçe stomaku mund të mos kenë qenë më të rrepta se dhimbjet e lotët që ne të tjerëve, na u desh të gëlltitnim në kontinentin e ri, që na u premtua ardhur si këmbim në natyrë me varfërinë.

Sido si, shkuan dekada, qindra vjet, kur dikush prej nesh vendosi të mbledhë dëshmi për jetët tona të dikurshme, ato më të hershmet. Fillimet nisnin me udhëtimin e parë, me të vdekurit në kuvertë që, të ikurit pa funeral, ata që përfunduan ushqim ujorësh, teksa kurrkush prej nesh s’gjeti nge të provonte t’i shpëtonte…

Edhe pas kaq shekujsh, ndjehesh fantazmë- nëse jo dot engjëll, në emër të atyre që s’arritën dhe të tjerëve që më pastaj mbyllën sytë në truallin ku mbërritëm, edhe pse si të huaj, për të marrë vesh, për ta rrëfyer si ia dolën, si ia dolëm pra, të mbijetonim deri në ditët kur patëm nge të mendonim ta shkruanim të ndodhurën.

Doemos duhej rrëfyer, kohëve të para mbetëm pa gojë, të frikur, pa busull, në traumë të gjatë, kur pamë emrat tanë, në një listë të zvargur: në nisje të atij udhëtimit të parë për në tokën e lirë kishim figuruar…skllevër!

Mua vet, në të gjithë jetët që kujtoja si vetëdije dhe nënvetëdije, më shfaqej ëndrrash ai kaçurreli që kishte puthur si i panjohur, ai pra që i pat premtuar Asaj të pafajshmes jetë tjetër dhe që pasi nuk zbriti dot në tokën premtuar, m’i bëri edhe mua të largëta e të huaja tërë femrat e botës.

Për shkak të atij lloj entuziazmi që edhe sot e kësaj dite pa-shpjegueshëm ngazëllen thuajse tërë ata të brezit të parë të arritur në këtë Tokë, rrekeshim të gjenim arsye për pashmangësinë e ardhjes dikur. Së paku këtu ku na sollën dhe gjendemi ende, nuk i kemi mungesat elementare të vendlindjes, thoshim. S’ishte pak kjo, së paku sa të mund t’i gëzoheshim njeri tjetrit, për fatin që ishim aty, paçka se në krye na paskëshin transportuar si skllevër.

Fillimeve të këtushme u bë e natyrshme, na u kthye në zakon, domosdoja për të punuar, për të punuar sa më shumë, deri në kapitje. U mësuam t’i pranonim sjelljet e zotërinjve të këtushëm. Që ta largonim mendjen prej pa arsyes së njeriut në sjelljen ndaj njeriut, mbase, pranuam të stërmundoheshim fizikisht, rëndshëm, të mos kishim energji e kohë për të reaguar as edhe kur na fyenin për dukjen tonë. Pa na sugjeruar se si mund të shpëtonim prej lëkurës me të cilën kishim lindur…

***

Në orët e gjumit të rëndë, kur unë vet nuk shihja dot më as atë ëndrrën e rrëfyer prej atij djaloshit që s’e mbajti dot premtimin e dhënë përmes puthjes së gjatë në buzë, më besohej se së paku në gjumë nuk isha skllav. Duke kërkuar pa pushim mënyra për të përballuar jetën, duke mësuar të heshtja-që vetëm e vetëm të mbetesha, duke e strehuar veten te të tjerët, në shpirtrat, më në fund ndjemë se ardhkej një kohë kur edhe mund të shpresonim, nëse jo të besonim se bëheshim përditë e më shumë ata që do donim të kishim qenë qysh ditëve të para…

Arrita dhe pashë time bijë, lindur këtyre dherave, rritur sa mund më larg trishtimeve të mia, ngaqë ia fshihja tërë vendosmëri Ah-et e Uh-et e plagëve te vjetra dhe të reja, e pashë pra bijën time të puthej prej buzëve të një dukjeje me lëkurë tjetër. Në krye s’di pse u gëzova, por s’vonoi të më kthehej ndrojtja e frikshme se, në një formë tjetër, mund ta përsërisnin skllavërinë time edhe tek ajo…

Më shkoj mendja ta ndaloja, ta shpëtoja. Ngaqë nuk shpëtova dot atë bukuroshen e përndritur prej puthjes si premtim të të humburit mes dallgëve që më rrëshqiti duarsh te bordi i “Sythit të Shpresës”, së paku të shpëtoja time bijë.

U desh kohë e gjatë, mes pafundit të ditëve kur robtohesha në punët që s’mbaronin kurrë, të kuptoja se s’kisha pasur nge të këqyrja qelizën e njeriut, pra as të arrija të besoja se vetëm dashuria do t’i ndryshonte gjërat.

I kundërshtuar prej sime bije, si qenie njerëzore, nisa të kërkoja dhe të gjeja arsye për të ditur sado-diçka më të bukur te njerëzit që na kishin sjellë dhe na mbanin në punë- edhe për arsyet përse na qenë sjellë aq ashpër: në fund të fundit, në të vërtetën e më në fundme, edhe në ditët më të zeza ata nuk na kishin dashur të vdekur. Patën kërkuar punën tonë, dhe ne nuk ua kishim kursyer.

Në këtë bashkëjetesë shtoheshin çastet e ditët kur ne dhe ata, vinim re se të dy palët kishim familjet, fëmijët, vajzat e djemtë e tyre. Të tërë, ishim njerëz…

Ngaqë e shkuara vazhdonte të mbetej gjithnjë e më larg dhe distanca me pa-dashjen e të ndodhurave rritej pa pushim, provuam të mendonim, të pranonim si destinë dhe më në fund të bindeshim se pikërisht në çmimin si skllevër kishim hyrë pashmangshëm në histori. Ngaqë historia vetë nuk ndodhte dot ndarazi, dikur e pranuan edhe ata…

As që e kishim menduar, së paku gjer ditën kur morëm vesh se disa prej tanëve kishin lënë edhe shenja e fjalë të shkruara, mes tjerash edhe kujtime të ditëve e netëve të gjata e të frikshme në udhëtimin me “Sythin e shpresës”. Pikërisht kjo, na u kthye si shenjë se mund të arrihej diçka që dikur s’mund ta kishim.

Sipas shënimeve të tyre, që përkojnë edhe me kronikën e librave të zverdhur të kohëve të mjegullta, nxjerrë prej arkivave e bërë publike së voni, rezulton se ka qenë rreth vitit 1848 kur na ngjitën në anije, për të kapërcyer ujërat oqeanike. Edhe pse, fale njeriun o njeri, në Sheshet e Evropës aso-kohe thirrej “liri, barazi, vëllazëri!”

Tek ne s’dihej kurrgjë. Liria s’qenkej stinë e njëjtë kudo…

Mes këtyre dilemave e pyetjeve, arriti edhe ajo se si do bëhej me këtë botë, kur jo vetëm zyrtarisht si më 1848-ën, me të vërtetë s’do kishte më skllevër? Vet skllevërit, çfarë do bënin?

DISA FJALË NDERIMI E KUJTIMI PËR NJË NGA BURRAT E SHQUAR TË SHKENCËS – PROFESOR ANDREA SHUNDIN

November 15, 2024 by s p

Vilma Proko

Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët, Tiranë/

Profesor Andrea Shundi është ndër studiuesit më të shquar sot të inxhinierisë agrare; figurë qendrore e shkencës së vreshtarisë dhe verëtarisë. Ky kontribut i madh i dalluar i profesor Andreas vështirë matet, vlerësohet e paraqitet në një trajtesë si kjo që i kushtohet një përvjetori të rëndësishëm të jetës së tij – 90-vjetorit (15 nëntor 2024), të cilin nuk e arriti dot, e që do të shënohej sigurisht ashtu siç e meritonte jeta dhe vepra e tij. Profesor Andrea Shundi lindi në Tiranë në vitin 1934 dhe kreu gjimnazin më 1952. Më pas ndoqi studimet e larta e u diplomua në Institutin e Lartë Bujqësor (1956 sot, Universiteti Bujqësor i Tiranës). Rrugëtimi profesional i ndërlidhur me veprimtarinë në institucione shkencore zë fill në Institutin e Kërkimeve Bujqësore në Lushnjë (1956–1960, bashkëpunëtor shkencor); e në vijim në v. 1960–1964 kryeagronom i rrethit të Lushnjës. Në vitet 1964–1975 u emërua drejtor i drejtorisë së punës shkencore në Ministrinë e Bujqësisë dhe kryeredaktor i “Buletinit të shkencave bujqësore”; më 1976–1980 drejtor i ndërmarrjes së farërave në Tiranë. Më 1980–1992 dha mësim në Fakultetin e Agronomisë të Universitetit Bujqësor të Tiranës dhe katër vitet e fundit (1988–1992) qe dekan i Fakultetit.

Mbrojti doktoraturën në vitin 1989. Në vitet 1994–1999 u emërua në Akademinë e Shkencave me detyrën e sekretarit shkencor të Seksionit të Shkencave Natyrore e Teknike në ASH, si edhe mbajti detyrën e kryeredaktorit të revistës “AJNTS”. Nga viti 1998 jetoi midis SHBA dhe Shqipërisë, duke zhvilluar një veprimtari të dendur shkencore e botuese, dhe duke u bërë edhe më i njohur si një personalitet shkencor i bujqësisë shqiptare në fushën ndërkombëtare. Veprimtaria dhe bibliografia e tij shkencore është jashtëzakonisht e pasur. Studioi për shumë vite teknikat e kultivimit të bimëve dhe veprimtarinë shkencore e përqendroi në prodhimin foragjer dhe në vreshtari e verëtari, duke botuar rreth 30 artikuj shkencorë dhe 128 artikuj teknikë, një pjesë e botuar në revista ndërkombëtare, si edhe monografi, libra dhe traktate (pothuaj 48 libra dhe tekste, me një vëllim mbi 10 mijë faqesh. Përmendim disa më kryesoret: “Doracak për sistemimin e tokave” (1969), “Përmirësime agronomike në prodhimin e hasëlleve” (1981), “Agroteknologji dhe veçori të prodhimit foragjer intensiv” (1984), “Fitoteknia” (tekst universitar, 1980 dhe 1987, me bashkautor), “Ligjësi dhe parametra për selitjen e bimëve” (1984), “Bimët foragjere dhe bujqësia e përgjithshme” (1984), “Bimët foragjere” (1988, me bashkautor), “Bujqësia dhe veprimi agronomik në trojet shqiptare” (2001), “Foragjeret në zonën e ftohtë” (2004), “Jetë agronomike” (2004), “Prodhimi shtëpiak i rrushit dhe i verës” (2008), “Wisdom from vine and wine” (2012), “Hortikultura – vështrim enciklopedik” (2017), “Verëtaria praktike” (2019) etj.

Duke qenë se fusha tematike e leksikut bujqësor është nga më të gjurmuarat e më të studiuarat nga gjuhëtarët shqiptarë në këtë hulli hyri edhe studiuesi Andrea Shundi. Kureshtja e tij shkencore për gjuhën shqipe zë fill me recensionin vlerësues për Fjalorin e terminologjisë së bujqësisë anglisht-shqip dhe shqip-anglisht të Latif Susurit (Prishtinë, 1999). Duke qenë një studiues i historisë së traditës së gatimeve shqiptare, kultivimit të rrushit dhe prodhimit të verës atij i pëlqente shumë të botonte mbi pasuritë e frazeologjisë së gjuhës shqipe mbi ushqimin dhe verën shqiptare, duke u përpjekur kështu të ruante elemente të trashëgimisë së kombit të origjinës, duke emigruar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës qysh më 1998.

Më 2005 në bashkëpunim me kolegun Arif Daçi botuan Fjalor shtjellues Vreshtaria dhe Verëtaria, që u pasua nga Fjalor enciklopedik për vreshtarinë dhe verëtarinë (2010) dhe Enciklopedi për vreshtarinë dhe verëtarinë (2012), Hortikultura: vështrim enciklopedik. Shqip-anglisht me rreth 4.600 terma (Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë, 2017- me bashkautor). Me zell të admirueshëm Andrea Shundi ka mbledhur edhe dhjetëra e dhjetëra fjalë të urta për verën e për vreshtin. Kur i hyri punës për të shtjelluar një pjesë të dijeve e të përvojave të tij shkencore e jetësore në trajtën e një fjalori u përball me jo pak pikëpyetje e probleme, redaktoriale e shkencore, për të cilat specialisti përkatës ka nevojë për këshillim e për bashkëpunim me një filolog.

Meqenëse kam punuar për mbi 15 vjet në Qendrën e Enciklopedisë Shqiptare kam pasur fatin të punoj me personalitete të ndritur të shkencës shqiptare të fushave të ndryshme, e ndër të cilët me prof. Andrean i cili qe anëtar i Redaksisë së Bujqësisë, Blegtorisë dhe Pylltarisë të Fjalorit Enciklopedik Shqiptar, 3 vëll. 2008-2009, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, si edhe hartues i zërave enciklopedikë si vijojnë: “Bimët foragjere” (me ba.), “Bimët graminore”, ”Graminoret”, ”Hasëllet”, “Jonxha” (me ba), “Livadhet” (me ba.), “Kolëza dhe Perkoja”, “Silazhi” (me ba.) dhe “Tërfilet”.

Në vijim të kontributit të tij për Enciklopedinë po jap edhe disa fragmente nga artikulli i profesor emeritur Emil Lafe (Kryeredaktorit të Fjalorit Enciklopedik Shqiptar, 3 vëll. 2008-2009), të titulluar Arbërishtja në një Enciklopedi për vreshtarinë dhe verëtarinë, në revistën “Jeta arbëreshe”, nr. 75, 2013, f. 46–47. Citoj:

“Enciklopedia për vreshtarinë dhe verëtarinë” ka 870 faqe të formatit të madh. Për gëzimin e autorit dhe të miqve e kolegëve të tij libri doli nga shtypi në nëntor 2012, kur festohej 100-vjetori i Shpalljes së Pavarësisë kombëtare.

kjo enciklopedi nuk është fryt i një pune vetëm në kabinet, por edhe i një pune të madhe në terren, duke u takuar me dhjetëra e me dhjetëra specialistë. 3200 artikuj që ka ky libër për vreshtarinë e verëtarinë, të vendosur në rend alfabetik, përfaqësojnë jo vetëm një enciklopedi teknike, po edhe një enciklopedi të përvojës (eksperiencës) mijëravjeçare dhe të kulturës popullore shqiptare në këtë fushë. Titujt e artikujve janë dhënë edhe anglisht e italisht (p.sh. Hardhi: Grapevine, Vine; Ceppo, Vigna, Vite; verë: Wine; Vino), dhe shoqërohen rregullisht me një a disa sinonime. Rreth 500 foto e skema ilustrojnë e konkretizojnë përmbajtjen e një vargu zërash nga gjithë aspektet e prodhimit e të përdorimit të rrushit e të verës dhe të vlerave të tyre. Autori, ashtu siç ka mbledhur me kujdes çdo gjë që ka të bëjë me vreshtin, me dhrinë, me rrushtë e me verën, ka mbledhur edhe emërtimet, termat, fjalët e tyre, dhe kështu kemi te kjo enciklopedi besoj edhe mbledhjen më të pasur të fjalëve, të shprehjeve e të proverbave (fjalët e urta) që kanë të bëjnë me vreshtin e me verën. Autori ka vënë në libër gjithë sinonimet që ka mundur të mbledhë me kujdes kudo ku ka vajtur vetë dhe nëpër librat që ka lexuar. Më kujtohet se një ndër fjalët e urta apo proverbat e parë që na kanë mësuar në shkollë, është: “S’bëhet vreshti me urata, po me shata, me lopata!”. Vera bashkë me bukën janë simboli i jetës, janë vetë jeta dhe këtë na e thotë fjala e urtë arbëreshe “Bukë e verë dhe më gjë (asgjë tjetër)”. Edhe urimi arbëresh Rroftë gjuha jonë sa buka e vera! do të thotë rroftë në jetë të jetëve, mos vdektë kurrë!

“Enciklopedia” e prof. A. Shundit ka vlera teknike të padiskutueshme edhe për vreshtarët e verëtarët arbëreshë dhe për cilindo dashamir të verës, sepse vreshtaria e verëtaria arbëreshe është e lashtë, vjen nga dheu i vjetër i Arbrit dhe ka qenë e mbetet një ndër burimet kryesore për ekonominë e jetesën e arbëreshëve. Habitesh kur mëson nga kjo enciklopedi dëshmitë e kultivimit të hardhisë dhe të përdorimit të verës te Shqiptarët që nga lashtësia! Prof. Andrea Shundi (1934) është si vera e moshuar, një specialist me përvojë (eksperiencë) të gjatë; ashtu është edhe “Enciklopedia” e tij, që e meriton me të vërtetë titullin enciklopedi, se brenda në të janë të gjitha ato që ka krijuar njeriu brez pas brezi për vreshtin e për verën. Autori i ka shpjeguar bukur, qartë, shkoqur, thjesht, që ta kuptojnë të gjithë. Sa është munduar për anën profesionale të librit, aq ka pasur kujdes që ta shkruajë me një gjuhë shqipe të pastër e të qartë, të përdorë gjithë ato fjalë që ka dëgjuar e ka mbledhur andej-këtej nëpër vreshtat e atje ku bëhet vera. “Enciklopedia për vreshtarinë dhe verëtarinë” është edhe një përpjekje e lavdërueshme për të kodifikuar terminologjinë teknike të kësaj fushe. Këtu nënkuptohet edhe pasurimi i saj me neologjizma, siç janë edhe fjalët verëtar e verëtari të formuara bukur sipas shembullit të fjalëve vreshtar e vreshtari. Ky është një shembull për t’u ndjekur edhe nga specialistë të tjerë që botojnë vepra të ngjashme. Mua, si njeri që jam marrë tërë jetën me punët e gjuhës shqipe, më bën përshtypje të thellë, që në këtë “Enciklopedi”, që është një libër teknik, gjuha shqipe e këtushme me arbërishten gjallojnë për bukuri së bashku dhe plotësojnë njëra tjetrën. Kemi të bëjmë me një mbushulli në arbërisht, duke arritur në 650 terma, sinonime, fjalë të urta, thënie, gjëza, doke, këngë, rite, mite etj.

Një varg termash dhe sinonimesh të arbërishtes vërtet përbëjnë thesar për gjuhën shqipe të sotme, sepse janë me prejardhje nga brumi i lashtë i saj dhe jo vetëm tingëllojnë hijshëm, por janë edhe të përshtatshme teknikisht. Si të tilla mund të përmendim: bancim – lidhje e shermendeve dhe e lastarëve, biljezë – fidan, ciarlë/cice – kanë, fillestar – lastar, fytim – mbëltim, kryerinë – bucelë, lisarjel – pjergull, ncëtim – shartim, ngallim dhe ngjepsje – ngjërim, nocull – bërsi, pénjith – dredhcë, pishnesë – dolli, rrimurtatje – rienësim, shkëmesje (me kmesë) – krasitje, shtrydhore – trokull, shungasje – larosje etj.

Po për kë e ka shkruar prof. A. Shundi këtë enciklopedi? Enciklopeditë shkruhen për të gjithë! Ndër këta “të gjithë” përfshihen: së pari ata që merren me mjeshtërinë e vreshtarisë e të verëtarisë si profesionistë ose si amatorë; pastaj të gjithë ata që duan të dinë më shumë për vreshtin, për rrushtë, për verën. Enciklopedia është dhe një manual i kulturës në këto fusha. Aty mëson karakteristikat e llojeve të ndryshme të hardhive, të rrushit e të verërave. Mëson t’i shijosh vetë më mirë dhe të ndiesh më shumë kënaqësi duke pirë nga një qelq verë në shtëpi e në shoqëri.

Autori, prof. dr. Andrea Shundi ka bërë përpjekje për të përdorur një gjuhë sa më se të dëlirë e të qëruar, madje e ka pasuruar me terma për vreshtarinë dhe verëtarinë, duke i shqipëruar ato. Nga ana tjetër, ka qëmtuar dhe paraqitur 3200 sinonime për termat përkatës. Për shembull, termi shermend përplotësohet me sinonimet që e qerthullojnë: degëz, hark, mashkullor, saramendë, spalë. Së fundi, të 800 fjalët e urta që autori i ka vendosur në artikuj të caktuar, lehtësojnë kuptimin dhe gjallërojnë përmbajtjen e vetë artikullit përkatës. Është e habitshme se sa shumë fjalë të urta, shprehje e thënie të ndryshme, po edhe gjëza, doke etj. për vreshtarinë e verëtarinë gjallojnë tek Arbëreshët. Ato përbëjnë pa dyshim një tjetër dëshmi të lashtësisë dhe të traditës që kanë pasur këto dy veprimtari në botën arbëreshe. Si margaritarë mund të vlerësohen: “Ai qiparis dhe ajo hardhi e bardhë, që i qarkohet përjetë”, “Bukë e verë dhe më gjë (asgjë tjetër)”, “Bukë e shërbyer, verë e matur”, “Fyto (mbëlto) hardhi edhe në prill”, “Hardhia, mbretëresha e pemëve”, “Me një vresht e me një palë (pajë/prikë), marton një bil (bijë)”, “Oj e bukura si vera!”, “Rroftë gjuha jon sa buka dhe vera!”. Fjalët e urta apo përthëniet në arbërisht, shprehin urtësinë popullore dhe mishërimin e këtyre dy veprimtarive për mbijetesën dhe mirëqenien e Arbëreshëve.

Përmbajtjen e artikujve teknikë në “Enciklopedi”, këto fjalë të urta e filozofojnë dhe e ndriçojnë më tej. Botimet arbëreshe dhe më gjerë që janë përdorur nga autori, arrijnë në 19 tituj, ku vendin e parë e zënë fjalorët e hartuar nga autorët Emanuele Giordano, Gaetano Gerbino, Giuseppe Filippini, Giuseppe Gallo, Pasquale Scutari, si dhe nga prof. Kolë Kamsi), po ashtu antologjitë e botuara nga papas Antonio Bellusci; autori ka nxjerrë materiale edhe nga leksiku i të folmeve të një vargu trevash arbëreshe, që ka përgatitur Universiteti i Kalabrisë nën drejtimin shkencor të prof. Franko Altimarit, si edhe materiale të tjera arbëreshe që janë mbledhur nga Enrico Ferraro dhe Francesco D’Agostino (www.mondoarberesco). Meritë e profesor Shundit është se ai disa terma dhe fjalë të urta i ka qëmtuar drejtpërdrejt nga goja e arbëreshëve te katundet përreth Kozencës dhe rreth Tarantos. Qëmtimi dhe paraqitja e këtyre termave, sinonimeve dhe fjalëve të urta në “Enciklopedi”, sikurse ka vepruar prof. A. Shundi, përbën një shembull të mirë për gjithsecilin që shqipen e arbërishten i sheh si njësi themelore të shprehjes dhe të ndërgjegjes mbarëshqiptare”.

Me këta fjalorë e enciklopedi, thotë profesor Emil Lafe në një shkrim me rastin e ndarjes nga jeta të profesor A. Shundit më 30 prill 2024, “….Andrea i ka bërë një shërbim të vyer edhe gjuhës shqipe. Në faqet e tyre (fjalorëve, shën. i imi, V.P.) ndihet dashuria e autorit për fjalën shqipe, kujdesi i tij për ta gjurmuar, për ta vlerësuar e për ta pasuruar me fjalë shqipe fjalorin e kësaj fushe, për të gjurmuar e pasqyruar sinonimet e shumta popullore kudo ku ka shqiptarë që vënë vresht, vjelin rrush, nxjerrin musht e verë, jo vetëm anembanë Shqipërisë që përshkruan Sami Frashëri, po edhe te arbëreshët e Italisë e te arbërorët e Greqisë”.

Vepra e profesor Andrea Shundit E(t)nogastronomia arbëreshe (shtjellohen 610 receta gjellësh dhe ëmbëlsirash), Tiranë, 2016, 437 f., e cila përmban edhe një fjalor për vreshtarinë e verëtarinë dhe shqyrtime filologjike është fryt i hulumtimeve fshat më fshat e shtëpi më shtëpi te Arbëreshët. Siç shprehet vetë, A. Shundi ka synuar që ligjërimi dhe shkrimi ynë “të bëhen më të pasur, të përpiktë, të fuqishëm e të hijshëm, pse jo edhe që të ruajmë pastërtinë e shqipes.”

Në këtë vepër hasen një varg fjalësh të urta që lidhen me veprimtarinë enogastronomike arbëreshe, siç thotë studiuesi Shundi: “fjalët e urta përbëjnë visare dhe dëshmi vijimësie të gjallimit gjuhësor dhe vreshtar-verëtar-enogastronomik arbëresh; shprehin urtësinë dhe mishërimin e këtyre veprimtarive ekonomike, jetësore dhe begatuese të arbëreshëve; për më tepër, mjeshtërinë dhe kulturën e punës e të jetesës së tyre, e filozofojnë dhe e ndriçojnë më tej”.

Prof. Emil Lafe në veprimtarinë e përurimit të kësaj monografie në vitin 2017 në sallën “Aleks Buda” të Akademisë së Shkencave do të shprehej: – Sa mbushullim fjalësh të urta dhe zakonesh për një veprimtari të caktuar që janë ruajtur e janë përpunuar më tej nga një bashkësi vetëm prej disa qindra mijë Arbëreshësh në Itali!

I gjithë ky material i pasur leksikor u mblodh me kujdes të veçantë nga profesor Andrea përmes dëshmive të ndryshme historike për traditën e vreshtarisë tek Arbëreshët e Kalabrisë gjatë tri ekskursioneve hulumtuese në vitet 2011-2013, duke dëgjuar me kujdes rrëfimet e atyre që merren me punët e vreshtit, të verës e të gatesave dhe duke prekur me dorë e duke ngjëruar nga pak ato që pastaj i ka përshkruar në libër, krahas gjurmimit e studimit të një vargu artikujsh, librash e dokumentesh arkivore. Vetë kreu IX i librit përmban fjalë të urta e zakone të Arbëreshëve të Kalabrisë e të Sicilisë për vreshtarinë, verëtarinë dhe enogastronominë (rreth 720 njësi), si: Duhi mir si buka e vera! Dhria isht mbretëresha e pemëve. Oj e bukura si vera! Grur shum e ver shum. Pa ardhur gushti, nuk piqet mushti.

Ky botim shkencor u prit me fjalë të ngrohta përgëzimi edhe në Panairin e Librit Arbëresh më 20 maj 2016 zhvilluar në Mbuzat të Kalabrisë (San Giorgio Albanese). Me këtë vepër prof. Andrea Shundi ka hyrë në familjen dhe në kuzhinën e vëllezërve arbëreshë; ushqehet me ta në tryezën e miqve; pi verë nga rrushi i vreshtit arbëresh; bashkëkuvendon dhe bashkëpunon me homologët arbëreshë në mënyrë që të fuqizohen studimet dhe botimet në fushën e gjuhës, kulturës e traditave arbëreshe, në kushtet e sotme të një rreziku potencial bjerrjeje të arbërishtes dhe shpreson që enogastronomia arbëreshe të jetë lartësuar siç i takon “në qelqe të verës dhe në ajkën e gatimeve”. Për më tepër mund të konsultohet edhe artikulli i përgatitur prej meje me titull: Fjalë të urta nga areali arbëresh, botuar në “Buletin shkencor” (Seria e shkencave shoqërore), organ i Universitetit të Shkodrës ”Luigj Gurakuqi”, nr. 74, 2024, përmes së cilit njihemi me mbushullimin dhe larminë pa mbarim të fjalëve të urta arbëreshe, të cilat pasqyrojnë jetën, traditën, kulturën dhe ekonominë arbëreshe, ku ka spikatur kallëzimi popullor, por që një pjesë e tyre mund të jetë zbukuruar nga dëshira e mirë dhe fantazia e krijuesve popullorë, madje duke i shndërruar deri në legjenda.

Librat e mësipërm të Andrea Shundit janë një ftesë e këndshme për të zgjeruar kulturën e(t)nogastronomike për pasurinë e traditës shqiptare për vreshtin dhe verën, e që nëpërmjet lashtësisë së fjalorit shqip të vreshtit, hardhisë, të rrushit e të verës të japë dëshmi të tjera për lashtësinë dhe autoktoninë e atyre që e ushtruan dhe e zhvilluan këtë mjeshtëri në këto troje brez pas brezi që nga kohët e stërlashta.

Profesor Shundi ka marrë pjesë me referate në disa kongrese botërore për foragjeret (Francë, 1987; Zelandë e Re, 1993; SHBA, 1995, Australi, 1999) dhe ka qenë gjithashtu ligjërues në universitetet e Viterbos dhe Potencës (Itali), si dhe në Selanik (Greqi). Ishte bashkëorganizues i konferencës kombëtare të shkencave bujqësore (1975); i simpoziumit “Shkencat agronomike në zhvillimet e reja ekonomike të Shqipërisë” (1991); si dhe i një numri seminaresh mbarëkombëtare për vreshtarinë dhe verëtarinë (2002–2010).

Meritat shkencore të profesor Andrea Shundit janë vlerësuar edhe me çmimin më të lartë kombëtar që jepet nga Akademia e Shkencave për shkencat natyrore e teknike, çmimin “Petrit Radovicka” (bashkë me akademik Nazim Grudën, 2018). Është nderuar me urdhrin “Mjeshtër i Madh” (2010) dhe me mirënjohjen “Nderi i Akademisë” nga ASH. Akademia e Shkencave ka miratuar botimin e një libri tjetër në bashkautorësi këtë vit, ku ai është autori i parë: “Ushqimi dhe (eno)gastronomia shqiptare” (2024).

Profesor Andrea Shundi do të jetojë e do të kujtohet përmes mijëra faqeve që ka lënë si pasuri të çmuar në bibliotekën shkencore të bujqësisë shqiptare dhe përmes shembullit të jetës së një dijetari me pak fjalë e me shumë vepra themelore, që koha do t’ua shtojë vlerën.

Dy vjet më parë, më 2-4 dhjetor 2021 kryesoi konferencën shkencore dyditore nga më të rëndësishmet në verëtari e hortikulturë, organizuar nga Akademia e Shkencave, kushtuar llojeve endemike të rrushit në Shqipëri e Kosovë, ku veçojmë sesionin shkencor “Verëtaria shqiptare – Tradita dhe ardhmëria (dhjetë verëra më përfaqësuese shqiptare)”.

Në ditët e sotme, ruajtja dhe zhvillimi i gjuhës dhe i kulturës arbëreshe, në kushtet e një rreziku potencial bjerrjeje, përbën një problem madhor që lidhet me çështjet e mjedisit dhe të psikamës, e sidomos me përparimin ekonomik e botërorizimin. Natyra ndërdisiplinore e gjuhës, zakoneve, enogastronomisë së Diasporës arbëreshe e përtej saj kërkon studime e botime të shumta, njohje e përhapje të gjerë në të mirë të bashkësisë arbëreshe dhe të asaj mbarëshqiptare, të kulturës e të qytetërimit ndërkombëtar. Në këtë kontekst po përpiqemi të japim një kontribut modest përmes artikullit tim, botuar në revistën e studimeve arbëreshe “Continuum”, nr. 2. me titull: “Konsiderata të shkurtra për termat e e(t)nogastronomisë arbëreshe, si pasqyrim i forcës së gjuhës. Reflektime mbi monografinë “E(t)nogastronomia arbëreshe” e Andrea Shundit””.

E(t)nogastronomia në vështrimin filologjik dhe kulturor të botës arbëreshe përbën një pasuri gjuhësore të arbërishtes për vreshtarinë-verëtarinë-enogastronominë krahasuar me pasurinë gjuhësore të shqipes dhe italishtes në fushat reaspektive. Sipas burimeve historike Arbëreshët e parë i kthyen në vreshta e ullishta kodrat e shkreta e plot shkurre të viseve ku u vendosën në Italinë e Jugut. Dëshmitë gjuhësore e folklorike për vreshtarinë e verëtarinë, enogastronomia e mirëfilltë e trashëguar, përfaqësojnë një fushë etnokulturore sa të lashtë, aq dhe origjinale në ekonominë dhe në jetën shpirtërore të Ilirëve, Arbërve dhe Shqiptarëve si popull i pellgut të Mesdheut.

Monografia “E(t)nogastronomia arbëreshe” në të cilën shtjellohen 610 receta gjellësh dhe ëmbëlsirash, me 437 faqe, botuar në Tiranë, 2016, e prof. dr. Andrea Shundit trajton shqyrtime filologjike e kulturore për anën gjuhësore të vreshtarisë, verëtarisë, enogastronomisë e veprimtarive të lidhura me to, ndikuar edhe nga mjedisi gjuhësor italian.

Në mënyrë simbolike mund të themi se paraardhës të “E(t)nogastronomisë arbëreshe” janë dy botimet e para për verëtarinë dhe vreshtarinë arbëreshe, si dhe një varg botimesh të tjera. Studiuesi Shundi vëren se vreshti, rrushi dhe përpunimet e tij përfaqësojnë një fushë etnokulturore sa të lashtë, aq dhe origjinale te Arbëreshët. Për më tepër, arbërishtja i “mbulon” dhe i shpreh vërtet mirë këto veprimtari.

Në termin e(t)nogastronomi te titulli i librit, – siç dhe pohon autori, – janë dyzuar fjalët enogastronomi dhe etnogastronomi që përfaqësojnë dy veprimtari të ndërthurura pazgjidhshmërisht me njëra-tjetrën, e që shtjellohen organikisht bashkë, si tradita dhe veprimtari më se etnike të bashkësisë historike arbëreshe, me prejardhje dhe me po aq etnike shqiptare. Libri u referohet edhe 79 dokumenteve burimore, përmban 436 faqe si dhe 610 receta gjellësh e ëmbëlsirash. Në të amvisëria, dashamirët, studiueset etj. gjejnë: traditën dhe realitetin enogastronomik arbëresh, përdorimin e verërave te gatimet e gjellëve dhe të ëmbëlsirave si edhe bashkërendimin e ngrënies së tyre me pirjen e verërave, emërtime dhe fjalë më se kuptimplote dhe shqiptare, krahasime midis enogastronomisë arbëreshe dhe asaj shqiptare e italiane, si dhe shtjellime gjuhësore dhe kulturore.

Dëshmitë gjuhësore e folklorike për vreshtarinë e verëtarinë, enogastronomia e mirëfilltë e trashëguar, që kishte gjetur prof. A. Shundi tek Arbëreshët, e bindën që t’i hynte drejtpërdrejt kërkimit në ngulimet e tyre, duke i njohur nga afër vendet, mjetet dhe njerëzit që vijojnë atë traditë të lashtë të vreshtarisë, verëtarisë dhe enogastronomisë, traditë të cilën ata e çuan nga dheu mëmë në atdheun e ri.

Vëllezërit arbëreshë, kumton autori, në vendin pritës punuan tokat dhe selitën vreshta, ullishta, grurë etj.; nënat e morën djepin edhe në arë, gjuhën ia përçuan fëmijës me porosinë dhe bekimin, që ta përcillte te pasardhësit e deri më sot, mbi 25 breza arbëreshësh pas, të cilët kanë populluar një pjesë të Italisë së Jugut.

Një libër i tillë i vëllimshëm kuptohet vetiu se është fryt i një hulumtimi disavjeçar. Autori, ndërsa ka shkelur me këmbë ngulimet arbëreshe, ka mbledhur me kujdes dëshmitë e ndryshme historike për traditën e vreshtarisë, verëtarisë e të gatesave, i ka prekur me dorë e duke i ngjëruar nga pak ato. Më tej, ka gjurmuar e studiuar një varg artikujsh, librash e dokumentesh arkivore, nga të cilat ka mbledhur lëndë për librin e vet, duke e paraqitur sa shkencërisht aq edhe me vlerë publicistike.

Duke pasur në vëmendje qasjen e autorit ndaj objektit të kësaj vepre: kontributi i arbëreshëve, kudo ku ata jetojnë sot, të shtrirë në kohë e me rëndësi jetike për vendin, historinë dhe trashëgiminë tonë kombëtare, si edhe çka parashtruam më sipër mbi paraardhësit e këtij libri kuptojmë më mirë se si është krijuar dhe ç’përmbajnë krerët e tij.

Libri përbëhet nga dy pjesë: pjesa e parë “E(t)nogastronomia arbëreshe në vështrim teknik e profesionor” (f. 12-286) dhe pjesa e dytë: “E(t)nogastronomia në vështrimin filologjik dhe kulturor të botës arbëreshe” (f. 287-419). Në pesë krerët e pjesës së parë autori flet për traditat e Arbëreshëve dhe potencialet e tyre në fushën e enogastronomisë dhe në atë të vreshtarisë e të verëtarisë, duke përshkruar gjellë dhe ëmbëlsira, kultivarë dhe ekotipa vendës të hardhisë, vreshta e kantina arbëreshe, si dhe veprimtari e kremtime e(t)nogastronomike, të cilat për një pjesë të mirë i ka njohur nga afër. Katër krerët e pjesës së dytë përmbajnë, së pari, një fjalorth për vreshtarinë, verëtarinë dhe e(t)nogastronominë me 1255 fjalë-terma që përdoren në ngulimet arbëreshe. Më tej vijnë shqyrtime filologjike e kulturore për anën gjuhësore të kësaj veprimtarie; autori ka ndjekur edhe ndikimet nga mjedisi gjuhësor italian dhe ka bërë krahasime me fjalët e shprehjet që përdoren në Shqipëri. Është interesant krahasimi në fund të kreut të tetë se “arbërishtja është e mbushulluar me fjalë/terma të dëlira shqipe lidhur me veprimtarinë enogastronomike prodhuese dhe përdoruese”.

Kreu i fundit (Kreu IX) përmban fjalë të urta (600 njësi) dhe tradita e doke (120 njësi), që lidhen me vreshtarinë, verëtarinë dhe enogastronominë shoqëruar me përkatësisht në shqip e italisht; gjithsej (720 njësi), si: Duhi mir si buka e vera! Dhria isht mbretëresha e pemëve. Oj e bukura si vera! Grur shum e ver shum. Pa ardhur gushti, nuk piqet mushti. Sa mbushullim fjalësh të urta dhe zakonesh për një veprimtari të caktuar, që janë ruajtur e janë përpunuar më tej nga një bashkësi vetëm prej disa qindra mijë Arbëreshësh në Itali!

Termat e e(t)nogastronomisë arbëreshe si pasqyrim i forcës së gjuhës

1255 fjalë-terma që përdoren në ngulimet arbëreshe ngërthejnë të katër krerët e pjesës së dytë, në trajtën e një fjalorthi për vreshtarinë, verëtarinë dhe enogastronominë (arbërisht-shqip-italisht). Përmes këtij fjalorthi autori sjell një lëndë të re me vlerë apo shton njohuritë për gjeografinë dhe jetëshkrimin e fjalëve të veçanta, pasuron terminologjinë e fushave përkatëse me sa më shumë fjalë shqipe të popullit ose me formime të reja, ndër të cilat spikatin një varg fjalësh arbëreshe me rrënjë të shqipes, si: biljezë “fidan”, çil “syth”, fillestar “lastar”, fytim “mbëltim fidani”, kryerinë “bucelë”, lisarjel “pjergull”, mbroní “vozë”, ncëtim “shartim”, nocull “bërsi”, pishnesë “dolli”, spalë “shermend”, shtrydhëse “trokul” etj. që mund të shërbejnë për pasurimin e fjalorit të gjuhës sonë letrare.

Në këtë Fjalorth terminologjik, së bashku me fjalët e urta e zakonet e paraqitura në kreun e nëntë (i fundit), mëtohet të jepet ndihmesë edhe në pasurimin e visarit gjuhësor dhe profesionor, përmes përfshirjes së termave që nuk janë të përafërt me shqipen. Shumica dërrmuese e tyre, të shoqëruar me sinonimet përkatëse nuk paraqiten në Fjalorin e Gjuhës Shqipe (2006). Në krah të çdo fjale/termi arbërisht jepet barasvlerësi në italisht dhe shqip, me qëllim krahasimi dhe mundësie përdorimi nga më shumë lexues.

Fjalorthi, i hartuar si një dëshmi e lashtësisë gjuhësore dhe e traditave gastronomike arbëreshe jo gjithmonë i përmbahet rregullave të plota të një fjalorthi gjuhësor të mirëfilltë: fjalët nuk emërzohen nëse janë emër-mbiemër-folje etj.; nuk shënohen gjinia, trajta e shquar dhe shumësi i emrave e mbiemrave, foljet paraqiten kryesisht në trajtën veprore etj.

Një pjesë e këtyre termave/fjalëve janë vërtet të moçme dhe tanimë përdoren rrallë, por sidomos një pjesë janë të dëlira shqipe. Për më tepër, vetëm 18 fjalë arbëreshe janë paraqitur në fjalorët e gjuhës shqipe, ndër të cilat: droqe, horë, ngjëroj, buthtoj (lulëzoj). Ndërkaq termi ngjëroj në FGjSh e që ndeshet te arbëreshët në nëntrajtat ngjepsje, ngjërim, ngjironje, njërim po humbet për shkak të përdorimit të fjalës degustoj.

Nuk janë përfshirë në Fjalorth termat kyçe arbëreshe të enogastronomisë të njëjtë me shqipen standarde, të tilla si: arrë, bathë, bletë, brumë, bukë, cjap, dardhë, dash, degë, dele, djathë, dosë, dhi, dhjamë, elb, ëmbëlsirë, farë, fik, ftohët, furrë, groshë, grurë, gjalpë, gjizë, hirrë, hu, hudhër, kà, kalë, kashtë, kizë, kopsht, kripë, krunde, kulaç, kumbull, kungull, kusi, lakror, lopë, lugë, lule, magje, mbjellje, miell, mish, mollë, musht, ngrënie, ngrohët, ngjalë, peshk, petull, përshesh, përtypje, pirje, pjekje, pjeshkë, poçe, prush, pulë, qepë, qiqër, qullë, qumësht, presh, rrush, qengj, rreshkët, rrënjë, sitë, spinaq, supë, shat, shkumë, shoshë, shtjerrë, tëharrje, tul, thelë, thikë, ujë, ulli, uthull, vatër, verë, vesh rrushi, vezë, viç, vjelje, vresht, vreshtar, zëmër, zierje, zjarr etj.

Në jo pak raste, përmes Fjalorthit shpaloset dukuria e gjallimit gjuhësor të përbashkët me dhjetëra fjalë/terma enogastronomike të njëjta, si: arë, athëti, bar i lig, bel, bucelë, bulë, but, calik, gërshërë, kanistër, kofin, mbrujtje, ngjërim, pite, pupë (vile), qilar, tharti, verëtar, vjelje, e cila përbën një dukuri pozitive dhe është dëshmi e marrëdhënieve në vijimësi midis gjuhës mëmë dhe arbërishtes.

Ndërkaq, huazimet e arbërishtes nga gjuha italiane, përgjithësisht janë më se të natyrshme, rrjedhojë e bashkëjetesës për shumë shekuj radhazi. Në secilin term në gjuhën arbëreshe (si në shqip) theksi është vendosur duke zbritur nga e majta (′) dhe në barasvlerësin në italisht theksi zbret me pjerrësi nga e djathta (ˋ).

Për sa i përket sinonimeve që gjallojnë në treva të ndryshme vreshtare dhe verëtare arbëreshe, mund të themi se ato përbëjnë një tjetër dëshmi të rrënjëzimit dhe popullarizimit të vreshtarisë dhe verëtarisë, duke mundësuar shprehje, frazeologji, ligjërime etj. më të larmishme dhe me ngjyrime më emocionuese nga ana e arbëreshëve, p.sh.: 10 sinonime për veprimtarinë e shtimit të hardhisë përmes përpajnimit të saj, apo 15 të tilla për vile, 14 për lastar, 13 për kanë, 11 për krasitje etj.

Ndër kulmet e larmisë dhe të cilësisë sinonimike mund të jenë rastet e fjalës /termit lastar me 18 sinonime dhe të fjalëve/termave bute dhe kaljaveshme nga 10 dhe 11 sinonime përkatësisht. Siç nënvizonte prof. Çabej se shumica e fjalëve njërrokëshe shqipe janë të brumit indoeuropian, edhe në këtë Fjalorth fjalët njërrokëshe arrijnë në 20 për qind, ndërsa së bashku me ato dyrrokëshe përbëjnë 54 për qind të këtyre termave e sinonimeve. Pikërisht, kjo sinonimi krijon mundësi për ta gjallëruar në vijimësi arbërishten edhe në këtë drejtim, për të zgjedhur termat më të përshtatshëm, duke i fisnikëruar dhe i përkryer më tej ato në suazën e gjuhës standard.

Në pjesën më të madhe të termave është shënuar prejardhja e tyre nga komuna të caktuara, por që nuk përjashton faktin se ato u takojnë edhe komunave të tjera, edhe pse janë përdorur burime botimesh e të dhënash gojore të besueshme.

Në fjalësin e librit hasen edhe fjalë/terma dhe emërtesa të arbërorëve në Greqi, si: dhri-hardhi, tumaca-makarona, dromsa etj. dhe të arbënorëve në Kroaci, duke i shënuar përbri përkatësisht me “(arbr.)” dhe me “(arbë)”, praktikë e ndjekur edhe me përfshirjen e ndonjë fjale të urtë, kultivari hardhie, kantine etj., që jetësohen në këto dy diaspora, çka dëshmon që shqipja mesjetare ka qenë e pandarë në dialekte aq të dalluara.

Me të drejtë mund të shtrojmë pyetjen: Kujt i drejtohet ky libër, e përse është i dobishëm?

Monografia “E(t)nogastronomia arbëreshe” është, në radhë të parë, një vepër me vlera shkencore në fushën e albanologjisë, sepse përmban një visar të çmuar gjuhësor dhe të besueshëm, e veç kësaj edhe shumë elemente të etnokulturës arbëreshe. Ajo na ndihmon të zbresim në shekujt kur nisi mërgimi i Arbëreshëve dhe të hetojmë çfarë ka mbetur e përbashkët (fjalë, shprehje, fjalë të urta, zakone, rite, kultivarë hardhie, gatesa etj.) dhe çfarë është shtuar. Për ata që merren me dialektologji dhe me historinë e fjalëve, ky libër përmban një lëndë të re me vlerë ose shton njohuritë për gjeografinë dhe jetëshkrimin e fjalëve të veçanta. Prirja e studiuesit Shundi për të konkretizuar sendet me anë të fjalëve e ka çuar te dashuria për fjalën shqipe dhe te dëshira për ta pasuruar terminologjinë e fushës së tij të punës me sa më shumë fjalë shqipe të popullit ose me formime të reja.

Te “E(t)nogastronomia arbëreshe” autori ka spikatur një varg fjalësh arbëreshe me rrënjë të shqipes, si: biljezë “fidan”, çil “syth”, fytim “mbëltim fidani”, kryerinë “bucelë”, lisarjel “pjergull”, ncëtim “shartim”, ngjepsje “ngjërim”, nocull “bërsi”, pishnesë “dolli”, shkëmesje “krasitje”, shtrydhore “trokull” etj., që mund të shërbejnë për pasurimin e fjalorit të gjuhës sonë letrare.

Krahas këtyre vlerave gjuhësore e folklorike dhe interesit në rritje për agroturizmin, i cili ndihmon për të njohur mozaikun e larmishëm të etnokulturës sonë edhe nëpërmjet larmisë së gatesave popullore dhe llojeve të verërave shqiptare, ky libër me 610 receta gjellësh e ëmbëlsirash arbëreshe shërben edhe si tekst kuzhine, sepse janë të shumtë ata që i tërheq ruajtja dhe ripërtëritja e traditës kombëtare në këtë fushë, si në komunat arbëreshe, ashtu edhe te ne, në Arbërinë e lashtë, po edhe kudo ku gjallon gjaku i shprishur i Arbrit. Autori parashtron se enogastronomia arbëreshe është shtjelluar e ndërlidhur dhe në bashkëveprim me mjediset italiane, ku bashkëjeton për shekuj me radhë si edhe me traditat shqiptare, që janë burimore, e madje ndonjëherë këto emërtime janë disafjalëshe: bath me çkore, likëngë me rrapa, luljakuq ma fasulje, skorca derku me liakra etj. Po ashtu jepen shembuj krahasues midis enogastronomisë, zakoneve dhe fjalëve-terma, përkatësisht në vendbanimet arbëreshe, me ato në Shqipëri e në shqipen mëmë. Është domethënëse që shumica dërrmuese e gatesave kanë emërtime arbëreshe-shqipe dhe nuk përdoren turqizmat, gjë që shpjegon edhe lashtësinë e këtyre gatimeve me emërtime shqiptare.

Të tilla janë gjellët: dorëzët, dromësa, droqe, fletazi, gërvishtje, gjimave, hollonjra, kulaç, lagane, lalëzot, likëngë, nusëse, ngjambara, patuga, përpeqe, përshesh, pifti, pjakëza, strangule, shtridhëla, tërcënele, t’plotit, vajiholla, verdhet. Po ashtu ëmbëlsirat si: bushkavune, gagane, kauçiume, kraviqe, loshka, nepite, paprate, picile, popoçulla, pulikë, qenullile, skallile. Këtu duhen shtuar edhe emërtime të ekotipave e të kultivarëve (prof. A. Shundi ka përshkruar 26 të tillë), si: “Hardhagjel”, “Hora”, “Katarrat”, “Lot Krishti”, “Marvazezë”, “Muskarjel”, “Porthinjë”, “Ruxh”, “Rrush të gjelëti”, “Sislopë”, “Tenarjel”, “Virdhan, “Zagarezë”.

Një varg gatimesh kanë madje “vulën” arbëreshe: djathë arbëresh, sallatë arbëreshe, çorbë arbëreshe, qiqra arbëreshe etj.

Arbëreshët kanë disa dhjetëra ekotipe dhe kultivarë të tyre të hardhisë. Prof. Shundi shtjellon disa të tillë si: Asprun, Hardhagjel, Hora, LotKrishti, Pasularë, Sisëlopë, Ruxh, Virdhan, Zagarzezë etj. Mandej vijon me dëshminë se disa prej tyre prodhojnë rrush të bardhë dhe të zi, çka ripohon fuqi biologjike dhe prejardhje të moçme. Për më tepër, shumë verëra tregtohen me emërtime arbëreshe (Arbëria, Haré, Hora, Kokrra, Loti, Mos, Pinot i Skanderbekut, Pjuhuri/Baruti, Vera Jonë etj.).

Në krerë të veçantë shtjellohen 31 vreshta e kantina vere, ullishte dhe fabrika vaji, mbarështime derri e fabrikë sallami. Po ashtu bukëtore (Bukë e përsosur, Buktore Karafini, Buk’e Ungrës), dhe restorante (Ceraudo, Kamastra etj.). Po ashtu, kremtimet enogastronomike janë të panumërta dhe me veçantitë përkatëse zhvillohen në çdo komunë arbëreshe. Kryesisht lidhen me agroturizmin dhe të kremtet fetare e laike, por edhe me ngjarje enogastronomike sikurse “Hapja e butit”, “Karnavalet”, “Therja e derkut” etj., të cilat zhvillohen kryesisht gjatë qershor-shtatorit, kur shtohen turistët dhe kthimi në vendlindje i arbëreshëve për pushimet verore.

Të bëjnë përshtypje fjalët e urta, aq shumë vetëm për enogastronominë!, nga ku mund të hasen shprehje të tilla moralizuese, të traditës, të mjeshtërisë, si p.sh.: “Duhi mir si buka e vera!”, “Ti, buka dhe vera!”, “Vreshta e ullishta mjaftojn qe familja t’jetoj mir!”, “Grur shum e ver shum!”, “Kadori/Gjethja ruan/mbron rrushtë!”, “Hardhia me shum pamna/gjethe ben pak rrush!” etj. Po ashtu çiftime, bukë dhe verë: “Buk e ver dhe më gjë!”, “Pafshe hije/nderime si buka e vera!”, “Rrofshi sa buka e vera!”, “Shurbe bukën e mat verën!”, “Triesa pa buk e ver s’ka hije!” etj.

Spikasin krahasime të goditura, që prof. Shundi bën midis disa gatimeve arbëreshe dhe shqiptare (buka, fiqtë e terur, hardallia, kulaçi, lakrori, petullat, qulli etj.), me ato italiane (kanojët arbëreshë me cannoli sicilian etj.).

Një vend të rëndësishëm zënë edhe emërtimet e fshatrave/qytezave arbëreshe dhe të rrugëve e shesheve të tyre janë në shqip, natyrisht dhe në italisht. Institucionet vendore duke përfshirë shkollat, bibliotekat, kishat etj., si edhe shitoret, restorantet etj. po ashtu kanë emërtime dygjuhëshe. Në fshatin arbëresh ndihesh se je diku në fshatrat e Labërisë, Bregut etj. E folura arbërishte është kudo e pranishme, shoqëruar me botimet ku spikatin një numër i shumtë gazetash dhe revistash, krahas radio-televizionit dhe shtypit elektronik arbëresh.

Këto realitete e(t)nogastronomike arbëreshe krijojnë mundësi për zhvillime të mëtejshme, në mënyrë që këto të bashkërendohen me më të mirat e traditave të tjera, në funksion të njohjes dhe veçanërisht të përhapjes më gjerë të tyre, të zhvillimit edhe të turizmit enogastronomik në komunat arbëreshe.

Lexuesi përmes burimeve të referencës (rreth 75) krijon ide më të plotë për këtë botim shkencor të thelluar që u prit me fjalë të ngrohta përgëzimi në Panairin e Librit Arbëresh, zhvilluar në Mbuzat të Kalabrisë (San Giorgio Albanese) më 20 maj 2016, me sugjerimin që të botohet edhe i përkthyer italisht e anglisht. Duke cituar prof. Lafen: “mendoj se është një ftesë e hapur për një simpozium shumëdisiplinor për vreshtarinë e verëtarinë dhe për enogastronominë mbarëshqiptare, për të shkuarën, të sotmen e të ardhmen e saj”. Megjithatë duhen përmendur edhe disa nisma të organizimit të konferencave kombëtare e ndërkombëtare, apo simpoziumeve me tema specifike, si p.sh., kumtesa me titull “Verëra arbëreshe, traditë më se 500-vjeçare” e studiuesit Roberto Ceraudo, e mbajtur në Sesionin shkencor “Verëtaria shqiptare – Tradita dhe ardhmëria (dhjetë verëra më përfaqësuese shqiptare)”, më 2-4 dhjetor 2021 në Tiranë.

Në përfundim: Me këtë vepër prof. Andrea Shundi ka hyrë në familjen dhe në kuzhinën e vëllezërve arbëreshë; ushqehet me ta në tryezën e miqve; pi verë nga rrushi i vreshtit arbëresh; bashkëkuvendon dhe bashkëpunon me homologët arbëreshë në mënyrë që të fuqizohen studimet dhe botimet në fushën e gjuhës, kulturës e traditave arbëreshe, në kushtet e sotme të një rreziku potencial bjerrjeje të arbërishtes dhe shpreson që enogastronomia arbëreshe të jetë lartësuar siç i takon “në qelqe të verës dhe në ajkën e gatimeve”.

Ashtu si pohon shkrimtari gjerman i shekullit XIX Heinrich Laube dhe shpjegon autori i veprës se “Librat nuk janë mbijetoja të së kaluarës, por armët e së tashmes”, ky visar i çmuar gjuhësor, i përfaqësuar në libër, lidhet edhe me të tashmen, edhe me të ardhmen e arbërishtes, duke shërbyer si një model shembullor në fushën e etnokulturës arbëreshe dhe një nyje lidhëse me vëllezërit arbëreshë.

BIBLIOGRAFI:

Fjalor i Gjuhës Shqipe (2006). Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Tiranë. 1252 fq.

Lafe, Emil (2013). Arbërishtja në një Enciklopedi për vreshtarinë dhe verëtarinë, revista “Jeta arbëreshe”, nr. 75, f. 46–47.

Lafe, Emil (2017). “Shêjzat”, S.n. Tiranë, nr. 1-2.

Lafe, Emil, Fjalë kujtimi e nderimi për prof. Andrea Shundin (1934–2024) në gazeta “Nacional”, nr. 721, 18–25 maj 2024. https://gazeta-nacional.com/prof-dr-emil-lafe-fjale…/

Proko-Jazexhiu, Vilma (2022). Konsiderata të shkurtra për termat e e(t)nogastronomisë arbëreshe, si pasqyrim i forcës së gjuhës – (Reflektime mbi monografinë “E(t)nogastronomia arbëreshe” e Andrea Shundit, botuar në: “Continuum”, Revistë e studimeve arbëreshe (e përvitshme). Numër special: Gjuhët e rrezikuara dhe diaspora. Studimet dhe stadi i arbërishtes si gjuhë e rrezikuar. (Pjesë nga Aktet e Konferencës Vjetore XXV. Fondacioni për Gjuhët e Rrezikuara). QSPA&FEL, Viti II, nr. 2. Tiranë.

Proko, Vilma (2024). Fjalë të urta nga areali arbëresh, në “Buletin shkencor” (Seria e shkencave shoqërore), organ i Universitetit të Shkodrës ”Luigj Gurakuqi”, nr. 74, 2024.

Shundi, Andrea (2016). “E(t)nogastronomia arbëreshe” (Shtjellohen edhe 610 receta gjellësh dhe ëmbëlsirash), “Vllamasi”, Tiranë, 437 fq.

Shundi, Andrea (2011). “Wisdom from vine and wine”, Winstom Salem USA. 224 fq.

Shundi, Andrea (2012). “Enciklopedi për vreshtarinë dhe verëtarinë”, Tiranë. 869 fq.

Shundi, Andrea (2003). “Vreshtaria praktike”, Tiranë, 214 fq.

Shundi, Andrea & Osja, Ahmet (2004). “Vreshtaria dhe verëtaria shqiptare”, Tiranë. 212 fq.

Shundi, Andrea & Daçi, Arif (2006). “Fjalor shtjellues për vreshtarinë dhe verëtarinë”. Tiranë. 388 fq.

Shundi, Andrea (2008). “Prodhimi shtëpiak i rrushit dhe i verës”, Tiranë. 471 fq.

Shundi, Andrea (2010). “Fjalor enciklopedik për vreshtarinë dhe verëtarinë”, Tiranë. 465 fq. Shundi, Andrea & Gruda, Nazim (2016). “Enciklopedi e hortikulturës”, Tiranë. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. 383 fq.

“VRESHTARIA DHE VERËTARIA NË HAPËSIRËN MBARËSHQIPTARE”, Simpozium shkencor: Akademia e Shkencave e Shqipërisë dhe Akademia e Shkencave dhe Arteve e Kosovës, Tiranë. 2-4 dhjetor 2021.

“Rebeli” Fan Noli…

November 15, 2024 by s p

Nicholas C. Pano*
Historian/

Në këtë vëllim të dytë të biografisë së tij autoritative për Fan Nolin, Ilir Ikonomi përqendrohet në jetën dhe veprimtarinë e Nolit gjatë viteve 192024. Vendndodhja kryesore e veprimtarisë së Nolit gjatë kësaj periudhe zhvendoset, nga komuniteti shqiptar në Shtetet e Bashkuara, në Shqipëri dhe Evropë. Këto vite do të shënonin zenitin në atë që mund të quhet faza publike e jetës dhe karrierës së Nolit. Siç dokumentohet nga autori në vëllimin e parë të kësaj vepre, Noli ishte shfaqur në vitin 1920 si personaliteti dominues i komunitetit shqiptaroamerikan. Udhëtimet e tij në Shqipëri dhe kolonitë shqiptare në Evropë, midis viteve 1911 dhe 1915, kishin afirmuar më tej kredencialet e tij si patriot dhe veprimtar. Fama e tij, brenda asaj që mund të quhej bota shqiptare, i atribuohej roleve drejtuese që ai kishte luajtur në themelimin e Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë (1908), të gazetës Dielli (1909) dhe të Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra (1912).

Të gjitha këto subjekte, si përfaqësuese të rëndësishme dhe praktike të nacionalizmit shqiptar, e kishin nxjerrë komunitetin shqiptaro-amerikan në ballë të kësaj lëvizjeje. Fama që fitoi emri i Nolit i detyrohej gamës së gjerë të kontributeve të tij si klerik, autor, lobist, orator dhe organizator në çështjen kombëtare shqiptare. Diploma që mori në Harvard, i kishte shërbyer atij më së miri kur u bë zëri që fliste në emër të Shqipërisë, si në Shtetet e Bashkuara ashtu edhe jashtë saj. Faza e karrierës së Nolit në Shqipëri erdhi pas vendimit të Kishës Ortodokse Shqiptare të Amerikës, me miratimin dhe mbështetjen financiare të Vatrës, për të inkurajuar krijimin e një kishe ortodokse autoqefale shqiptare në atdhe që do t’u kundërvihej mëtimeve greke se të gjithë të krishterët ortodoksë shqiptarë ishin grekë dhe se territoret ku ata banonin ishin pjesë e Greqisë. Me qëllim që të çoheshin përpara përpjekjet e reja për formimin e një kishe kombëtare shqiptare, Noli së bashku me etërit Vangjel Çamçe dhe Vasil Marko u nisën për në Shqipëri në korrik 1920. Dy priftërinjtë u lejuan, ndërsa Nolit iu mohua hyrja në Shqipëri, siç duket për shkak të shqetësimeve se dorëzimi i tij peshkop në korrik 1919 nuk ishte bërë sipas rregullave të kishës dhe se ardhja e tij mund të kishte një ndikim politik përçarës brenda vendit.

Noli mbeti në Evropë dhe, në nëntor 1920, atij iu kërkua të kryesonte delegacionin shqiptar në Lidhjen e Kombeve për të argumentuar nevojën e pranimit të Shqipërisë në atë organizatë. Siç tregon autori, aftësitë diplomatike të Nolit luajtën rol thelbësor për të arritur mbështetjen e duhur që çoi në votimin e njëzëshëm për pranimin e Shqipërisë në Lidhje, më 17 dhjetor 1920. Noli shpesh do të vinte në dukje se ai i konsideronte përpjekjet e tij që çuan në pranimin e Shqipërisë në Lidhje si arritjen më të rëndësishme të karrierës së tij publike. Misioni i suksesshëm i Nolit në Gjenevë shërbeu për të rritur popullaritetin e tij në Shqipëri. Më pas, atij do t’i kërkohej të përfaqësonte Shqipërinë në Lidhjen e Kombeve edhe për çështje të tjera që lidheshin me vendin.

Në prill 1921, Noli u emërua nga Vatra për të zënë vendin si deputet në Këshillin Kombëtar, siç njihej atëherë Kuvendi i Shqipërisë, vend që i ishte dhënë në shenjë mirënjohjeje për shërbimin e vyer që i kishte bërë Shqipërisë dhe popullit të saj. Ky ishte fillimi i përfshirjes intensive të Nolit në politikën shqiptare. Ai do të bëhej një lojtar kryesor në këtë arenë midis viteve 1921-24. Vitet 1920-24 janë ndër periudhat më komplekse dhe më të turbullta të historisë shqiptare. Gjatë këtij pesëvjeçari u bënë dymbëdhjetë ndryshime qeverish me nëntë kryeministra të ndryshëm. Kabineti i Nolit (qershordhjetor 1924) ishte i fundit prej tyre. Për fat të mirë, Ilir Ikonomi na sjell një rrëfim të besueshëm dhe të shkathët për të kuptuar politikën dhe personalitetet e asaj kohe të trazuar. Qeveria jetëshkurtër e Nolit ishte e dënuar të dështonte për një mori arsyesh që autori i trajton në libër. Ato variojnë, nga mungesa e unitetit brenda lidershipit të koalicionit qeverisës dhe mbështetësve të tij, pamundësia për të marrë fonde aq të nevojshme nga jashtë, mungesa e gatishmërisë së qeverive të huaja për të njohur qeverinë revolucionare, e cila nuk u përpoq të legjitimonte statusin e saj në kohën e duhur, vendosja e marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, e deri te mungesat e gjata të Nolit nga Shqipëria dhe shpallja e parakohshme e programit të tij të reformës prej 20 pikash, që rriti në mënyrë jorealiste pritshmëritë e ndjekësve dhe i shtoi më tej radhët e kundërshtarëve.

Ndonëse Noli ishte i fokusuar kryesisht në politikë dhe diplomaci mes viteve 1921-23, ai vazhdoi të inkurajonte nismën për krijimin e një kishe autoqefale. Në një nivel më personal, çështja e mundimshme e konsakrimit të parregullt të Nolit si peshkop do të zgjidhej me dorëzimin e tij kanonik, më 4 dhjetor 1923. Megjithatë, ai zhgënjeu disa nga rivalët e tij politikë, të cilët shpresonin se peshkopi tani do ta braktiste politikën për hir të fesë. Ndërsa hynte në fazën politike të karrierës, Noli kishte arritur të përfundonte dhe botonte, në vitin 1921, biografinë mjaft të lexuar në shqip për Skënderbeun, e cila kishte për qëllim të rriste krenarinë dhe ndërgjegjen kombëtare të bashkatdhetarëve. Edhe pse kjo nuk ishte një periudhë produktive, përsa i përket prodhimtarisë letrare të Nolit, ajo u bë e tillë në aspektin e oratorisë së tij. Për këtë arsye, autori ka përfshirë në libër tekstet e tre kryeveprave oratorike të Nolit, të mbajtura gjatë viteve 1923 dhe 1924.

Më i famshmi prej tyre është f jalimi i Nolit në Lidhjen e Kombeve, më 10 shtator 1924, ku ai kërkoi ndihmë ekonomike për Shqipërinë nga kjo organizatë. Fjalimi është një perlë retorike që u prit mirë nga shumë njerëz në sallën e Asamblesë dhe nga pjesa më e madhe e shtypit evropian dhe amerikan të kohës. Fatkeqësisht, Lidhja nuk ishte në gjendje të jepte apo garantonte një hua për Shqipërinë. Tonet e sarkazmës e të arrogancës që përshkonin f jalimin, si dhe tallja me Lidhjen e me sistemin parlamentar, ofendoi disa udhëheqës politikë evropianë dhe pjesëtarë të komunitetit shqiptaroamerikan, duke përfshirë Faik Konicën. Me rënien e regjimit të Nolit, flirti i shkurtër i Shqipërisë me demokracinë përfaqësuese do të merrte fund. Vendi do të merrte formën e një republike autoritare. Me largimin e tij, ndikimi i jashtëzakonshëm i komunitetit shqiptaroamerikan në vendin amë do të fillonte të venitej.

Pas rënies së qeverisë së Nolit, një numër ndjekësish të tij radikalë do të shkonin në Bashkimin Sovjetik, ku do të formonin Grupin Komunist Shqiptar dhe, pas stërvitjes e indoktrinimit, do të dërgoheshin në Shqipëri ose në komunitetet shqiptare të Evropës për të organizuar celula apo grupe komuniste. Me ikjen nga Shqipëria, në dhjetor 1924, Noli do të jetonte në mërgim, kryesisht në Austri dhe Gjermani, ku do të lidhej me disa organizata të f inancuara nga Kominterni, midis viteve 1925-29. Pas kësaj, ai ndërpreu lidhjet me këto grupe dhe shpalli tërheqjen nga politika si dhe dëshirën për t’u kthyer në Shtetet e Bashkuara. Por këta kapituj të jetës së Nolit do të jenë ndër temat që do të trajtohen në vëllimin tjetër të këtij rrëfimi të jetës së Nolit, të shkruar e të dokumentuar më së miri dhe me nuancat e duhura, një ndërthurje mjeshtërore e biografisë me historinë.

*Parathënie mbi librin “Rebeli” vëllimi i dytë i biografisë së Ilir Ikonomit kushtuar Fan Nolit.

Veprimtarët, bamirësit, humanistët dhe vullnetarët shqiptarë në New York, frymëzim dhe krenari kombëtare

November 15, 2024 by s p

Sokol Paja/

New York, 14 Nëntor 2024 – Shoqata Humanitare “Duart e Hapura” në New York festoi 10 vjetorin e themelimit dhe veprimtarisë humanitare në shërbim të njerëzve në nevojë. Veprimtarët energjikë, bamirësit zemërmirë, humanistët shpirtbardhë dhe vullnetarët e pa lodhur shqiptarë në New York janë shembull për tu ndjekur, frymëzim shpirtëror dhe krenari kombëtare në mërgatën shqiptare të Amerikës. Shqiptarë si Aleksandër Nilaj, Toni Musaj e Vera Markaj e vullnetari i shquar Viktor Popaj, janë pika reference për komunitetin shqiptar në Bronx, New York me veprat e tyre, dashurinë, përkushtimin e tyre të palodhur e dedikimin profesional e shpirtëror në shërbim të komunitetit shqiptar. Shoqata Humanitare Shqiptaro-Amerikane “Duart e Hapura” në Bronx, New York, e themeluar nga Aleksandër Nilaj dhe drejtues z.Saimir Burgaj me ndihmën e organizatave, donatorëve, vullnetarëve e bamirësve kanë shënuar një emër të ndritur e të nderuar në historinë e mërgatës së Amerikës. Kjo shoqatë bamirëse me vullnetarë shqiptarë të përkushtuar lartësojnë çdo ditë emrin, vlerat, historinë dhe krenarinë tonë kombëtare. Në veprimtarinë e tyre patriotike dhe komunitare shqiptarët gjithmonë shkëlqejnë dhe tregojnë vlerat më të çmuara si popull, si kulturë dhe si komb karshi kombeve, kulturave, komuniteteve e popujve të tjerë të botës.

Në festën e përvjetorit të shoqatës, ishte e pranishme një mike speciale nga Shqipëria, ish – kryetarja e Parlamentit të Republikës së Shqipërisë zonja Jozefina Topalli. Ajo u shpreh e mahnitur nga veprimtaria humanitare dhe patriotike e shqiptarëve në New York. Ndër të tjera në fjalën e saj para të pranishmëve u shpreh: “Të dashur miq dhe bashkëpunëtorë të shoqatës shqiptare të bamirësisë “Duart e Hapura”. Sot, në këtë ditë të veçantë, kemi ardhur së bashku për të festuar një moment të rëndësishëm 10-vjetorin e një pune të palodhur, të një përkushtimi të madh dhe të një zemre të jashtëzakonshme shqiptare.

Në këto 10 vite, shoqata juaj e bamirësisë ka ndriçuar jetë, ka përkrahur ëndrra dhe ka treguar se, edhe pse jemi larg nga vendlindja, jemi gjithmonë afër me zemër. Ju, anëtarët e kësaj shoqate, keni qenë shtylla që mban lart frymën e solidaritetit shqiptar, duke bërë që komuniteti ynë të ndihet i bashkuar dhe i fuqishëm.

Faleminderit secilit prej jush për përkushtimin dhe sakrificën tuaj të vazhdueshme. Keni dhënë ndihmë për fëmijët që kanë nevojë, keni mbështetur të moshuarit dhe keni kontribuar në të gjitha iniciativat që nderojnë emrin shqiptar. Keni dëshmuar se solidariteti ynë është i pakufishëm dhe se fuqia e bashkimit tonë mund të sjellë ndryshime reale.

Falenderoj gjithashtu të gjithë ata që mbështetën në çdo hap të rrugëtimit tonë, nga donatorët bujarë te vullnetarët që kanë sakrifikuar kohën dhe energjinë e tyre, te komuniteti që gjithmonë është bashkuar për çdo iniciativë të mirë. Sot festojmë të kaluarën dhe shohim drejt së ardhmes. Le të vazhdojmë ta rrisim këtë shoqatë me të njëjtën dashuri dhe përkushtim, për t’u shërbyer atyre që kanë nevojë dhe për të lënë një trashëgimi të denjë për brezat që do të vijnë. Faleminderit për gjithçka që bëni. Gëzuar për 10 vitet e kaluara dhe për shumë vite të tjera përpara” deklaroi ndër të tjera zonja Topalli. Së bashku me grupin shqiptarë të vullnetarëve ajo shërbeu për njerëzit në nevojë duke ngjallur emocion dhe përjetuar shpirtërisht punën fisnike të bamirësve shqiptarë në New York të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Mirënjohje arbëreshëve të Kalabrisë

November 15, 2024 by s p

Lendita Haxhitasim/

Para disa ditësh, u riktheva në të bukurën Kalabri, në zemrën e Arbërisë, tek komuniteti ynë i dashur Arbëresh, për të pranuar me krenari titullin: “Qytetare Nderi” të Komunës Fallkunarë (Falconara Albanese). Titulli më është ndarë në kuadër të mandatit tim si Ambasadore e Republikës së Kosovës në Itali, Maltë dhe San Marino (dhjetor 2019-korrik 2024), në shenjë mirënjohje për angazhimin tim në promovimin e këtij vendi të mrekullueshëm dhe kulturës së tij të pasur dhe të çmuar për të gjithë Kombin shqiptar.

Për mua personalisht, Fallkunara është më shumë se një Komunë, sepse mishëron simbolin e bashkimit mes kulturave, një hapësirë ku traditat e bukura arbëreshe përqafohen me historinë e pasur dhe mikpritjen e banorëve të saj. Ky titull nuk është vetëm një nderim personal, por përfaqëson një lidhje të thellë me të gjithë ju, me këtë vend dhe me historinë tonë, si dhe një reflektim të punës sonë të përbashkët për ndërtimin e urave mes popujve dhe avancimin e dialogut dhe bashkëpunimit.

Jo vetëm që bëhem “Qytetare Nderi” e Fallkunarës, por përmes pranimit të “Çelësit të Qytetit”, bëhem gjithashtu mbrojtëse e vlerave dhe aspiratave që së bashku do t’i kultivojmë gjithmonë dhe kudo. Thellësisht mirënjohëse Komunës së Fallkuarës, Kryetarit Francesco Candreva, Këshillit komunal, si dhe të gjithë motrave dhe vëllezërve arbëreshë për këtë nderim të lartë qytetar, i cili do mbetet përjetësisht në memorien time dhe do të jetë motiv shtesë për t’u përkushtuar në promovimin e vlerave dhe traditave të mrekullueshme shekullore që perbejne trashëgiminë e çmuar të Gjakut tonë të Shprishur. Faleminderit nga zemra të gjithëve për mirënjohjen, mbështetjen dhe besimin!

…

Qualche giorno fa, sono tornata nella bella Calabria, nel cuore dell’Arbëria, dalla nostra amata comunità arbëresh, per ricevere con orgoglio il titolo di: “Cittadinanza Onoraria” del Comune di Falconara Albanese (Fallkunarë). Il titolo mi è stato conferito nell’ambito del mio mandato come Ambasciatrice della Repubblica del Kosovo in Italia, Malta e San Marino (dicembre 2019-luglio 2024), e rappresenta un riconoscimento per il mio impegno nella promozione di questo meraviglioso luogo e della sua cultura ricca e preziosa per tutta la Nazione albanese.

Per me personalmente, Falconara Albanese è più di un Comune, poiché incarna il simbolo dell’unione tra culture, uno spazio in cui le belle tradizioni arbëreshe si abbracciano con la ricca storia e l’ospitalità dei suoi abitanti. Questo titolo non è solo un onore personale, ma rappresenta un legame profondo con tutti voi, con questo luogo e con la nostra storia, così come un riflesso del nostro lavoro comune per costruire ponti tra i popoli e promuovere il dialogo e la cooperazione.

Non solo divento “Cittadina Onoraria” di Falconara Albanese, ma attraverso il ricevimento della “Chiave della Città”, divento inoltre anche custode dei valori e delle aspirazioni che insieme continueremo a coltivare sempre e ovunque. Sono profondamente grata al Comune di Falconara, al Sindaco Francesco Candreva, al Consiglio Comunale, e a tutte le sorelle e i fratelli arbëreshë per questo alto riconoscimento civico, che rimarrà per sempre nella mia memoria, e che sarà un ulteriore incentivo per dedicarmi alla promozione delle meravigliose e secolari tradizioni che costituiscono il prezioso patrimonio del nostro Sangue Sparso.

Grazie di cuore a tutti per il riconoscimento, il sostegno e la fiducia!