Prof. As.Dr. Gëzim Puka/
Të bësh teatër amatorial do të thotë të interpretosh për pasion, për të zbavitur veten dhe të tjerët, si dhe të luash në skenë pa qëllime pragmatiste. Ndërkohë mund të ndodhë që edhe pse je amator mund t’i shpëtosh harresës më shumë edhe sesa disa profesionistë. Përgjatë kësaj kumtesë nuk do të ndalojmë tek rastet e shumta që e vërtetojnë këtë pohim, por mund të përgjithësojmë me aspektin etimologjik dhe frymëzues të fjalës “amator teatri” ose “dashamir teatri”. Teatri amator i ka fillesat e veta qysh në zanafillë me Teatrin Folklorik. Pati një ngritje në Teatrin e periudhës së Rilindjes Kombëtare, në Teatrin e Periudhës së Pavarësisë. Po të ndalojmë në atë pjesë të rëndësishme të këtij teatri nuk kemi se si të mos përmendim “Qarkun teatror të Shkodrës”, siç e quan me të drejtë njëri prej studiuesve më të mirë të dramës dhe teatrit, prof. dr. Josif Papagjoni, nga i cili po citoj një fragment pak statistikor që vërteton aktivitetin e bollshëm teatror amatorial:
“Që nga viti 1900-1910 në Shkodër u dhanë 7 melodrama, me 10 shfaqje; gjithashtu 10 komedi, me 33 shfaqje. Sipas të dhënave që nga viti 1880-1940, në tërësi, në çdo formë skenike u dhanë rreth 588 shfaqje. Premiera ishin gjithsej 311, por pretendohet edhe për 465. Gjatë kësaj kohe janë aktivizuar si amatorë 1.952 veta, djem e vajza. Nga viti 1912-1939 janë dhënë rreth 356 shfaqje. Shkodra gjatë kësaj periudhe kishte rreth 26 shoqëri artistike dhe grupe teatrale, duke u dëshmuar kështu si një vatër atdhetarie, identiteti kulturor dhe arti. Si qyteti kryesor i vendit, jo vetëm nga tradita e pasur dhe e hershme kulturore, por edhe nga popullsia dhe aktiviteti ekonomiko-shoqëror, Shkodra mund të quhet “kërthiza” e lindjes dhe gjallërimit të teatrit shqiptar, e pasuar padyshim nga Korça dhe periferitë e saj, nga Elbasani, Vlora, Durrësi, Gjirokastra etj.”
Pas Luftës së Dytë Botërore, lëvizja teatrore amatore mori zhvillim të gjerë dhe u shtri në të gjithë vendin. Në këtë kontekst mund të flitet edhe për lëvizjen teatrore në Universitet, që është shprehje e rëndësisë që i kushton institucioni zhvillimit të aftësive artistike të studentëve, por në të njëjtën kohë rrit edhe besimin e tyre tek vetja. Po të thellohemi në informacione që na vijnë nga historia jonë e teatrit, do të gjejmë gjurmë të lëvizjes amatore teatrore në shumë prej institucioneve të arsimit të lartë në vendin tonë. Megjithatë në Shkodër, ku ka lindur teatri shqiptar, si edhe një prej institucioneve më të vjetra të arsimit të lartë, ky kombinim ka një lidhje kuptimore.
Në vitin 1957, vetëm një vit pas hapjes së Universitetit të Tiranës, u hap edhe në Shkodër Instituti i Lartë Pedagogjik, një shkollë e lartë që do të përgatiste për shumë vjet mësues të lëndëve të ndryshme që do të ndikonin në mësimin dhe edukimin e nxënësve në shkollat e mbarë vendit. Ky Institut ishte themeli i Universitetit të mëvonshëm të Shkodrës dhe duke marrë në konsideratë traditën, nuk kishte se si të linte mënjanë edhe lëvizjen studentore teatrale, që aq mirë i shërben misionit të mësimdhënies. Nga Historiku i Universitetit citojmë: “Zhvillimi dhe rritja e cilësisë së veprimtarive kulturore dhe artistike, fizkulturore dhe sportive qenë bashkudhëtarë të rritjes së Institutit të Lartë Pedagogjik të Shkodrës. Që në vitin shkollor 1958 – 1959 studentët filluan të aktivizoheshin në veprimtari kulturore artistike, u ngrit kori me 30 studentë, si dhe grupi teatral. Pas vitit 1974 u dallua ansambli artistik dhe estrada e studentëve. Për nivel të mirë interpretimi u dallua grupi teatral, i cili shfaqi drama e komedi në të gjithë Shqipërinë.”
Vitet ‘70
Në Universitetin e Shkodrës lëvizja teatrore ka filluar që në vitet ’70, ku shpesh organizoheshin edhe festivale të pjesëve teatrore të vëna në skenë prej degëve të ndryshme të studimit. Për vënien e pjesëve në skenë angazhoheshin edhe aktorë e regjisorë profesionistë të teatrit. Përveç kësaj duke marrë shkas nga këto shfaqje teatri apo estrade organizoheshin edhe turne të ndryshme. Ndër librat historikë të universitetit të botuar ndër vite janë të pasqyruara këto veprimtari. Brenda këtij shkrimi kam përfshirë edhe disa të dhëna nga ish-mësuesi dhe ish-studenti i kësaj periudhe, Agron Istrefi, nga një dorëshkrim i të cilit citojmë:
“Nga datat 1-5 maj 1973 mbasi ishin ngritur grupet artistike në Fakultete u zhvillua festivalet artistike me studentët. Vetë studentët kishin ndërtuar programe me variete këngë, valle, skeçe, parodi dhe orkestra. Shfaqjet zhvilloheshin tek Auditori 1, pasditeve. Atë vit kupën e festivalit e mori dega e gjuhë-letërsisë. Pas mbylljes së kësaj veprimtarie Skënder Bilali, punonjës i administratës së atëhershme krijoi grupin artistik të Isntitutit të Lartë Pedagogjik. Ky grup do të jepte më pas një shfaqje variete në kinema “Punëtori”. Me konsolidimin e kësaj punë fillon edhe veprimtaria teatrale në këtë institucion. Në tetor të vitit 1973 po me nismën e Skënder Bilalit ngrihet trupa teatrore. Shfaqja e parë e kësaj trupe do të jepej me rastin e Festave të Nëntorit, pikërisht komedia “Luani i shtëpisë”e Fadil Krajës. Nisur nga suksesi atëhershëm drejtoresha e Institutit, prof. Dhora Lloja jep idenë që trupa e teatrit universitar të japë shfaqje edhe jashtë rrethit. Më pas do të vihej në skenë një tjetër shfaqje, “Hijet zbresin nga malet” e Sheri Mitës. Kjo shfaqje do të jepej edhe në Qytetin Studenti, Kamëz, Tiranë, Fier, Gjirokastër, Korçë, Pogradec dhe Elbasan. Sidomos në Korçë trupa studentore u mirë prit edhe nga aktorët dhe regjisorët profesionistë të atij qyteti. Për t’u dhuruar lule në skenë u ngjitën aktorët: Dhimitër dhe Dhorkë Orgocka, Stavri Shkurti. Shpenzimet e udhëtimeve mbuloheshin nga biletat që shisnin vetë studentët. Ata i adminsitronin vetë fondet që gjeneroheshin nga shfaqjet.”
Teatri “Migjeni” dhe Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”
Në Shkodër teatri profesionist është furnizuar gjithmonë me aktorë nga lëvizja amatore, ku ndër to kanë qenë nxënës të shkollave 8-vjeçare dhe të mesme, por edhe studentë të universitetit. Përveç teatrit në kohën e monizmit të tjera institucione promovonin lëvizjen teatrore. Të tillë ishin: “Shtëpia e Pionierit”, “Klubi i Rinisë”, “Shtëpia e kulturës”, “Kinema Punëtori” etj. Teatri “Migjeni” herë pas here hapte edhe ndonjë studio teatrore, ku të rinjtë e apasionur pas këtij arti, ndiqnin kurset që organizonin pasdite aktorët dhe regjisorët më me përvojë të këtij teatri. Përmes kurseve të tilla jepeshin lëndë të rëndësishme që lidhen me artin skenik, si: mjeshtëria e aktorit, fjala artistike dhe historia e teatrit. Përpos kësaj, pjesëmarrësit në këta studio teatrore aktivizoheshin edhe në shfaqjet e trupës profesioniste me role kryesore, episodike ose figurantë. Kështu ata fitonin shprehi në këtë punë, që mund t’u vlente më pas edhe për veprimtari të ndryshme artistike. Natyrisht aderonin në këto kurse edhe studentë të Institutit të Lartë Pedagogjik. Ky bashkëpunim mund të shembullizohet me një nga shfaqjet e suksesshme të kohës, siç ishte “Shtegtim nëpër ankth” (dramatizim i romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” të Ismail Kadaresë, 1989) me regji të Serafin Fankos.
Një panoramë të kësaj pune e kemi botuar edhe tek revista shkencore evropiane “Synergie Europe” në numrin 17 të vitit 2022. Këtë artikull e konceptuam me pedagogen e gjuhës frënge pranë Departamentit të Romanistikës, prof. as. dr. Dhurata Hoxhën, me të cilën kemi bashkëpunar prej vitesh për disa vënie në skenë me Aleancën Franceze. Konkretisht po përmendim “Legjendën e Kalasë Rozafat” (2005) dhe një fragment nga “I sëmuri për mend” e Molierit (2022).
Shfaqja “Bretkosat” e Aristofanit (2015)
Përvojat e ndryshme me teatrin amator, na bënë që ta shfrytëzonim këtë mundësi me zell e me pasion. Që prej vitit 2015 morëm iniciativën që të ndërtonim një shfaqje me studentë të të gjitha programeve të studimit. Së pari, pas një hulumtimi ne bëmë përzgjedhjen e shfaqjes. Vumë re se “Bretkosat”, komedia e famshme e Aristofanit, një ndër tekstet më domethënëse të antikitetit grek, e cila është pjesë e rëndësishme edhe e programit mësimor në Unversitet, mund të përmbushte pritshmëritë tona. Kjo për disa arsye:
Komedia mbart mesazhe të forta morale, filozofike dhe politike;
Nga vëzhgimet e bëra na rezultoi se kjo shfaqje ishte ndër me të vënat në skenë edhe nga trupat universitare evropiane;
Teksti letrar ofronte mundësi të mira aktualizimi;
Në vetë teatrin profesionist të qytetit pjesët antike historikisht ishin vënë shumë rrallë në skenë;
Teatri antik nuk ka shumë ngarkesë me skenografi dhe me dekor;
Prezenca e personazhit të korit që përbëhet nga shumë veta, u jepte mundësi studentëve për aktivizim në këtë shfaqje.
Duke pasur këto objektiva të qarta u ra parimisht dakord që të bashkëpunonim me Teatrin “Migjeni” dhe me aktoren dhe regjisoren e këtij teatri Merita Smaja. U shpallën audicionet që do të zhvilloheshin për disa ditë me radhë. Ishte një pjesëmarrje mbresëlënëse e studentëve të të gjitha fakulteteve në këto audicione. U finalizua më përzgjedhjen e aktorëve. Na u dha mundësia që provat të zhvilloheshin për rreth 2 muaj në studiot e teatrit. Puna filloi me provat në tavolinë, ku u ndanë rolet dhe u vijua me leximin e tekstit. Përmes provave të përditshme krijoheshin dalngadalë figurat artistike, të cilat studentët i mishëronin më së miri. Përqendrimi dhe vëmendja artistike ishin pika të forta për këta amatorë të teatrit, që e kishin aq përzemër pjesën për të cilën studiuesi i mirënjohur i letërsisë antike Muzafer Xhaxhiu shkruante: “Fort rrallë të gjesh në letërsinë botërore një autor, vepra e të cilit të tingëllojë kaq aktuale sot e 2500 vjet më parë, siç është ajo e Aristofanit”.
Faza e fundit ishin provat në skenë. Kur po afronin datat e shfaqjes, 27 dhe 28 maj 2015, u shtuan edhe më shumë emocionet për të gjithë. Spektatorët do të ishin kryesisht studentë, prindër, pedagogë, por nuk munguan edhe shumë artëdashës të qytetit. Premiera ishte shumë e suksesshme. Shfaqja u dha dy netë në Shkodër dhe një natë në Ulqin. Nuk mund ta harroj njërin prej opinioneve më domethënëse që mora atë natë në konfidencë. Prof. Bajram Xhafa i emocionuar u afrua dhe më tha: “Sonte u befasova nga këta studentë që nuk u ngatërruan në tekst qoftë edhe një herë të vetme. Më vjen keq për veten, që ndonjëherë kam pasur ngutin për t’i ngelur në provime, pa e kuptuar se duhej më shumë durim për të gjetur anën e suksesshme të tyre. Sonte mësova prej jush”, – u shpreh ai.
Në fakt, si pa dashje, profesori kishte zbuluar thelbin e misionit të teatrit për të rinjtë, atë të forcimit të vullnetit dhe të zellit përmes një pune artistike që bëhet me pasion. Po atë natë në sallë ishte edhe dramaturgu Fadil Kraja, i cili na komplimentoi me këto fjalë: “Ju lumtë! Ja që funksionokan edhe pjesët antike në teatrin e Shkodrës!“
Mjaft të kënaqur ishin edhe regjisorja Merita Smaja dhe drejtori Edmond Angoni. Ky i fundit ishte kujdesur posaçërisht për gjetjen e maskave të korit të bretkosave. Ndërsa po rreshtonim këto kujtime, ndieja edhe një lloj keqardhjeje për të gjithë ata të rinj të talentuar, një pjesë e të cilëve sot kanë emigruar, si dhe një lloj krenarie për ata që ia kanë dalë të jenë të suksesshëm në vendin tonë. Pak ditë më vonë kjo shfaqje pati edhe një jehonë mediatike. Për t’u shënuar intervista që dhamë me studentët në Top Chanel.
Shfaqja “Rinoceronti”- Eugjen Jonesko (2017)
Në kuadër të 60-vjetorit të themelimit të Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, u rikrijua një tjetër trupë teatrale studentore, e cila vuri në skenë dramën “Rinoceronti” të autorit Eugjen Jonesko. Pas disa audicioneve të shpallura, për këtë shfaqje të radhës, u përzgjodhën 13 studentë të fakulteteve të ndryshme që kishin prirje dhe u pëlqente të merren me teatër. Provat filluan me 29 mars 2017 dhe u zhvilluan çdo ditë në studiot e teatrit “Migjeni”. Gjatë këtij rrugëtimi artistik studentët zhvilluan edhe disa shprehi të punës në grup, disiplinës artistike, që janë shumë të vlefshme për ardhmërinë e tyre profesionale. Drama u shfaq më 29 dhe 30 maj 2017, në teatrin “Migjeni”. “Rinoceronti” është pa dyshim një nga pjesët më të qarta dhe më të shfaqura në skenat evropiane të Eugjen Joneskos, këtij dramaturgu të madh francez me origjinë rumune. Vepra ngrihet si një aktakuzë e fuqishme kundër çdo lloj diktature, e kuqe apo e zezë qoftë, që e katandis njeriun në një hiç, e detyron të tjetërsohet e të bëhet kafshë dhe nëse dëshiron të mbijetojë, e bën të jetë hipokrit, e zhvesh nga idealet; e kthen dhe e bën një lodër qesharake forcën e logjikës njerëzore. Fjalës së tij i heq çdo kuptim dhe e bën njeriun që ta ndiejë veten të vetmuar, edhe kur ndodhet në mes të të tjerëve.
Kjo pjesë pati një pritshmëri të mirë nga spektatori, pasi në esencë ishte humaniste, plot ironi dhe humor që është shprehje e një epërsie shpirtërore. Shfaqja përcolli tek studentët-spektatorë dhe më gjerë mesazhin e besimit tek njeriu që nuk dorëzohet duke mbrojtur deri në fund me krenari idealin e tij human. Para së gjithash kjo është një dramë kundër epidemive dhe histerive kolektive, duke e lënë shtegun të hapur për interpretime nga më të ndryshmet. Ideja e saj liberale përkon me idetë universitare që gjithmonë shkojnë kundër totalitarizmave në përgjithësi.
Një fragment nga drama “Emira” e Santorit (2019)
Disa vjet më parë, kur festonim100-vjetorin e themelimit të shtetit shqiptar, pata propozuar në këshillin artistik të Bashkisë së Shkodrës që teatri “Migjeni”, një nga më të rëndësishmit në Shqipëri, ta kishte “Emirën” në repertorin e atij viti, sepse shihja dhe vazhdoj të vërej në atë tekst disa lidhje të qenësishme aktualizuese. Më 30 dhe 31 mars 2019 u zhvillua në Universitetin e Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, në bashkëpunim me Fondacionin Universitar “Francesco Solano” (Itali) dhe me mbështetjen e Komunave të Cerzeto-s (Qanës) dhe Santa Caterina Albanese-s (Picilìsë), Konferenca Shkencore Ndërkombëtar me temë: “Roli i shkrimtarit dhe i françeskanit arbëresh Frangjisk Andon Santori për rilindjen kulturore kombëtare” me rastin 200-vjetorit të lindjes së Frangjisk Andon Santorit (1819-2019).
Duke qenë se tekstura skenike luan me dy elemente: “këtu” dhe “tani”, e gjej me vend të shprehem se në Shkodër, ku ka lindur teatri shqiptar, si dhe tani në këto vite kur entiteti ynë kombëtar vijon të jetë i nëpërkëmbur, “Emira” e Santorit, veçse i bën mirë erërave të ëmbla, apo këtij flladi atdhesie, që arbëreshët andej detit, ditën aq mirë ta sillnin edhe në brigjet tona. Ne i dhamë udhë një nisme teatrore duke përcjellë një fragment të “Emirës” brenda një hapësire universitare.
Premisa më duket se në rastin e “Emirës” na çon drejt një koherence që ky tekst dramatik e ka ruajtur me fanatizëm. Premisa e krenarisë kombëtare, është ajo që lidh të gjitha elementet e sipërcituara dhe natyrisht nuk mund t’i mohohet edhe gjetja skenike e një personazhi, siç është Kori, i përcaktuar si Vallja. Ja pse teksti dramatik i Santorit mund të ndriçohej në skenën shqiptare, edhe i fragmentuar, për të dëshmuar atë këmbëngulje dhe patriotizëm qoftë edhe nën efektin e lehtë të një ironie që koha jonë e dëshmon. Aktualizimi i këtij teksti në skenën e bashkëkohësisë u bë i mundur për disa arsye:
Së pari, për të njohur një vepër që është fillesë e dramës shqipe.
Së dyti, gjuha e saj që mund të kombinohet në arbërisht dhe shqip.
Së treti, aspekti tematik që përmban plagët sociale të shoqërisë arbëreshe të kohës. Ndëshkimi i së keqes së përfaqësuar nga cubat dhe fitorja e së mirës.
Së katërti, dhe në gjykimin tonë kryesori, është aspekti ritual i valles dhe semiotika e saj.
U vërejt se ky tekst mund të ngjitet në skenë mirëfilli si teatër antik dhe folklorik. U zgjodh shenë je peste tek bëme je peste (skena e pestë e aktit të pestë) një copëz e vogël e kësaj drame, çasti kur po bëhet stolisja e nuses, që është madhërimi e njërës prej etapave më të rëndësishme të jetës, siç është martesa. Drama mbart shumë episode, të cilat zhvillohen përmes dialogjeve mes korit dhe aktorëve. Një ngjashmëri tjetër e dramës me tragjedinë greke është që në ndarjen e skenave apo të episodeve, dallohen stasima , që janë vargje të korit, me të cilat ai analizon veprimin dhe situatën që po zhvillohet në skenë.
Improvizimi, që është karakteristikë e këtij lloj teatri folklorik, ngjizi rreth personazheve në rastin tonë dy Emira, njëra arbëreshe dhe tjetra shqiptare, të interpretuara nga dy studente binjake, që ligjëronin në arbërisht dhe shqipen standarde, duke dëshmuar vijueshmërinë, por edhe punën filologjike të bërë për tekstin.
Tjetër aspekt improvizues ishin edhe dy kërcimet, sipas një koreografie arbëreshe dhe shqiptare. Këto tjetërsime dhe eksperimentime të qëllimshme u bënë për t’i dhënë shfaqjes tregues të çdo lloji, për ta bërë të shikueshme dhe të dëgjueshme, pa ia mohuar vlerat këtij teksti të pazëvendësueshëm. Janë të paharrueshme për ne konsideratat që dhanë në fund të konferencës profesorët e njohur: Francesco Altimari dhe prof. dr. Matteo Mandalà për këtë gjetje dhe performansë.
“N’ty mendoj…” – montazh poetik me lirikat e Fishtës (2020)
Rasti i fundit i një pune dramatizimi ishte një montazh poetik me disa prej lirikave më të zgjedhura të Gjergj Fishtës. Kjo veprimtari poetike e titulluar: “N’ty mendoj…”, kishte nisur provat që përpara ndërprerjes së mësimit për shkak të pandemise Covid 19. Më pas u bë e mundur realizimi i kësaj shfaqjeje në format televiziv. Më shumë se kurrë tingëllonin aktuale mendimet e studiuesit Sabri Hamiti për veprën letrare të Fishtës: “Në kriza të mëdha të identitetit, qofshin këto kriza morale a shpirtërore, njerëzit kërkojnë pikat e mbështetjes. Këto pika të mbështetjes janë klasikët e letrave, siç është Fishta në letrat shqiptare. Identitetet krijuesit e mëdhenj i ndërtojnë në letrat e veta, duke zgjedhur, duke lavdëruar, por edhe duke përmbysur. Është e qartë se këta poetë e kanë gjithnjë të hapur dialogun me kombin e vet, me lexuesin e vet, si në kohën kur krijojnë ashtu edhe në kohët në vijim, të cilat te shqiptarët i ngjajnë shumë njëra-tjetrës”.
Studentët e Fakultetit të Shkencave Shoqërore me përkushtimin dhe ndjeshmërinë më të madhe i interpretuan këto poezi në kushtet e karantinës, duke dëshmuar kështu plot emocion afeksionin e tyre për fjalën e poetit të madh.
Rastet më të fundit
Më 15 dhjetor 2023, në Universitetin e Shkodrës u zhvillua konferenca shkencore ndëruniversitare “Arbëreshi shkodran Leonardo de Martino”. Në këtë kontekst disa studente të universitetit tonë interpretuan “Nata e Kërshëndellave”, shkruar në gjuhën shqipe prej atë Leonardo de Martino-s, më 1880, një pjesë kjo që shënon fillimet e dramaturgjisë shqiptare. Meritë të veçantë për këtë vënie në skenë kishte aktorja e Teatrit “Migjeni”, Rita Gjeka. Më 19 nëntor 2024 në Teatrin “Migjeni” debutuan edhe tri studente aktuale të programeve tona të studimit gazetari-komunikim dhe gjuhë-letërsi. Amelja Krosaj, Kristela Lazri dhe Evis Muriqi na dhanë emocione të veçanta përmes interpretimit të tyre në një pjesë të vështirë si “1 Kg shegë” e Suad Arillës me regji të Gerti Palalit dhe skenografi të një tjetër studenti të arteve, Divni Gushta.
PËRFUNDIME
Studentët pjesëmarrës në këto aktivitete si mësues të ardhshëm duke pasur një përvojë të tillë mund të bëhen nxitës për nxënësit e nesërm. Studentët e programeve të tjera të studimit duke pasur një përvoje të tillë personale me teatrin, do të jenë më konkretë për organizime të ndryshme artistike. Përfshirja në teatër shërben gjithmonë si një mjet i mirë për rritjen apo formimin e tyre, përmes një eksperimentimi të pavarur të ligjërimeve kulturore dhe artistike. Në të njëjtën kohë, kjo përfshirje shton vëmendjen dhe impaktin e universitetit në publik. Në përfundim, mund të thuhet se një jetë e pasur kulturore e universitetit lidhet edhe me misionin e tij të tretë, që synon ndërveprimin me komunitetin apo institucionet rajonale. Këto veprimtari mund të gjenerojnë të ardhura dhe mund të zgjojnë interesimin e partnerëve financiarë ose sponsorëve të ndryshëm. Shkodra e cila e përkrahu e para lëvizjen teatrore, që në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit të XIX, do të ndihej më e përplotësuar po të vijonte të jepte më shumë për këtë art të skenës, duke përgatitur profesionistë të dramaturgjisë, përmes hapjes së “siparit„ të një programi studimi në këtë fushë në Universitetin e saj.
BIBLIOGRAFI
ARISTOFANI: Bretkosat, (përkthim i Sotir Papahristos), Shtëpia botuese “Logoreci”, Tiranë, 2005, 146 f.
ARISTOTELI: Poetika, Shtëpia Botuese “GJON BUZUKU”, Kosovë, 1998, 132 f.
IONESCO, Eugène: Rinoceronti (dramë me tre akte), përktheu nga origjinali Gjergj Zheji, Tiranë, 1995, 144 f.
PAPAGJONI, Josif: Historia e Teatrit Shqiptar, Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit, Departamenti i Arteve, Tiranë, 2011
PUKA, Gëzim: Në kërkim të një drame “ndryshe”, Qendra e Studimeve Albanologjike, Shtëpia botuese “Didi&Oli”, Ulqin, 2017, 244 f.
SANTORI, Francesco Antonio: Emira – Edizione del testo albanese con traduzione e note a cura del prof. Francesco Solano, Cosenza, 1995, 291 f.
SANTORI, Francesco Antonio: Emira (Dramë në pesë akte) – Përshtatja në gjuhën e sotme letrare nga prof. Ramiz Kelmendi, Argeta-LMG, Tiranë, 2006
Universiteti i Shkodrës në 100-vjetorin e Pavarësisë -55 vjet Universitet, Botim i Universitetit të Shkodrës « Luigj Gurakuqi », Shkodër, 2012, 180 f.
Marrë nga konferenca “Shkodra në Shekuj” që organizoi Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi” dhe Bashkia e Shkodrës në datat 12-13 dhjetor 2024.
