Shkroi:MUSTAFA KRUJA*(U botua me 1909 me pseudonimin A. Xh. (Ajn Xhim)/
Z. Sulejman Nazif beut/
Zotní,/
Më ka gzue për së tepri “nji veré” e Juej qi këndova në “Tasvir – i – Efkjar”- in e sodshëm. Na thoni se “prej fjalve e letrave” qi keni pasun “prej shumkuj” keni kuptue se artikulli qi kishit botue këto dit mbi “Shqiptarët” “paska shkaktue mendime e gjykime të ndryshme ke disa bashkatdhetarë”. M’epni lêjën pra të ju pohoj se edhe un jam nji nga ata bashkatdhetarë qi nuk pajtohen me Jue në sa keni shkrue n’at artikull.
Më duhet me pohue se kam mbetun tepër i turbulluem kur kam këndue artikullin t’Uej, jo me ndiesín e Shqiptarit ekstremist por me mendësín e nji Osmanlliu të matun. Por turbullimin t’em as i a shfaqa kuj as ju a shkrova Juve. Më ka pëlqye të rrij gjithmonë mbë nj’anë nga disa qëllime e deshire qi kanë pushtue trût e zêmrat e nji shumice të madhe nga të gjitha shtratet e popullit t’onë në të katër anët e vêndit qyshë prej shpalljes së Kushtetís e këndej, si edhe prej polemikash qi kanë rrjedhun soje. Veçse shënimi i sodshëm i juej po m’a kthen në nji detyrë ça mâ parë m’ishte dukun si punë e padobishme, mbasi Ju po zotoheni me i largue, n’artikujt qi do të botoni mbas këndej, ato dyshime qi kanë lemë prej artikullit të botuem parandej. Nuk m’u duk pra punë e urtë mos me përfitue prej këtij premtimi t’Uej edhe un.
Mâ së pari më bâhet se kryej nji detyrë tue Ju falun nderës për ato fjalë të mira qi keni pasun mirsín me shkrue mbi kombin t’em, i cili âsht nji pjesë e padame dhe mâ besnike e mbretnís othomane; e në këtê jam i sigurtë se ndërpretoj ndîesít e gjithë bashkëkombsavet të mij.
Dhe tash më përket detyra tjetër me Ju dëftye n’artikullin t’Uej, të shkruem, jam krejt i bindun, me qëllimet mâ të mirat, ato pika qi kurrsesi s’kam mundun t’i pajtoj me logjikën e të vërtetën. Jam i sigurtë se nuk do të m’a kurseni nji ndriçim të mjaftueshëm mbi secilin dyshim qi kam për të Ju shfaqun.
1. “Në nji kohë kur pandehej se me Kushtetín othomane të tâna ngatërresat e mbrêndshme do të merrshin fund, në horizontin e atdheut t’onë filluen me u dukun disa kërkesa e tendenca të reja. Ndîesija kombtare e shfaqun prej bashkatdhetarvet t’anë shqiptarë në këto vjetët e fundit âsht nji nga ato. Ajo âsht tue marrë nji formë qi mâ fort se botën othomane po fut në rrezik vetë të qênët e Shqiptarvet”. Kuptimi i ndîesís kombtare qi thoni, në mêndjen t’Uej, do të jetë pa dyshim tendenca e Shqiptarvet me u shkëputun prej mbretnís othomane. Ndryshe nuk do t’a kishit futun në rradhën e ngatrresavet të mbrêndshme qi puell Kushtetija e nuk do t’a kishit quejtun të rrezikshme deri për të qênët e kombit shqiptar. A s’âsht kështu, Zotní? Në qoftë se Shqiptarët, nji pjesë apo të gjithë, me të vërtetë kanë ushqye “këto vjetët e fundit” nji mendim të këtillë, Ju s’i keni tregue shkaqet e faktorët e ksaj gjâje e as un nuk po i gërmoj. Vetëm se Ju kujtoni qi nji tendencë e këtillë ndër né âsht fakt, apo jo?
2. “ Gegët s’e kanë aqë të fortë ndîesín e gjuhës e të kombsís sa me i u kërcnue atdheut të përgjithshëm”. Don me thânë pra se edhe dashunija e gjuhës qênka gjithaqë e dâmshme sa dhe ajo e kombsís, qi për Jue s’ka ndryshim nga lakmija e autonomís dhe e indipendencës!
3. “ Kjo pjesë fisnike e Shqiptarvet në kongresin e Dibrës e provoi se mâ parë se gjithça âsht e don me mbetun othomane.” E po Toskët athue s’patën marrë pjesë n’atë kongres? Apo pretenduen atje se s’ishin ase nuk dojshin mâ me qênë Osmanllij?
4. “ Por ata të Jugës, sadoqi e kanë provue gjithmonë se janë Osmanllij me zêmër e me mênd, tash janë tue dhânë do shênje egoizme qi na bâjnë me u trêmbun për t’ardhmen.” Vallë a mund t’a marrim vesht natyrën e atyne shênjeve egoiste? Dhe nji nga to mos âsht vallë ajo shpallja e njohun për të cilën bâni fjalë? N’âsht kështû a do të thoni se të gjithë Shqiptarët e Jugës kanë pasun gisht n’atë shpallje a së paku qi e kanë pëlqye të gjithë? Apo do të gjêni nji tjetër spjegim për thesën t’Uej?
5. “ Po në këtë shpallje ngatrrestare kërkohet me të ngulun kâmbë qi nëpunsit e Shqipnís të dijnë edhe gjuhën shqipe, don me thânë të jenë Shqiptarë.” Pra kështu kush ka nxânë të flasë shqip u dashka të jetë me do e mos Shqiptar! E të këqijat qi mendoni se do të rridhshin prej këtij fakti a janë vetëm ato qi numroni n’artikullin t’Uej apo ka edhe tjera? A shihni nji ndryshim të madh ndërmjet ksaj kërkese të shpalljes “ngatrrestare” dhe nenit 5 – bis të vêndimevet të kongresit të Dibrës, të cilin të tânë e pëlqyen nji zâni me të përplasun duersh n’emën t’othomanís edhe Ju bashkë me ta?
6. “ Ata qi kërkojnë gjuhën shqipe me shkronja latine janë sidomos ata qi i shërbejnë nji mendimi t’atillë ase të gënjyem prej ksish.” Para se me Ju bâmë pyetjet e mija përmbi këtë pikë, due me Ju diftue se pjesa qi me të tânë mënderën e kobin e saj i ka vramë mâ tepër Shqiptarët n’artikullin t’Uej ka qênë sigurisht kjo. A e dini Ju, Zotní, se sa janë prej dy milûj e gjymsë Shqiptarësh dhe sa prej intelektualve të tyne ata qi e duen shqipen me gërma latine e sa ata qi s’e duen, tue fillue qyshë prej atyne qi kanë mbarue nji gjymsë gjymnazi e deri tek ata qi kanë krye mësime të nalta, qofshin pleq apo të rij? Ka mbasandej gjind të squet qi, sado të pashkollë, dijnë t’a çmojnë se ku âsht e drejta dhe e mira e tyne e përbashkët. Ju siguroj se as ndërmjet ksish nuk do të gjêni njerí kundra shkrolave latine për gjuhën shqipe. Sa për pjesën tjetër, kush mund t’a mohojë se as ata nuk mund të shpëtojnë nga influenca e të parvet? Kemi fakte qi na e provojnë se s’kanë mundun të shpëtojnë, me gjithë kshillat miqsore (!) të disave. Edhe ata e kanë kuptue se kombsíja e tyne nuk mund të qëndrojë veçse tue shkue asaj udhe. Kur âsht puna kështu, mbas mendimit t’Uej, pra, populli shqiptar, në shumicën e tij, u shërbyeka qëllimevet e deshirevet t’Austrís, ashtu? E atëherë deri Naim e Sami bej Frashri s’paskan qênë veçse vegla të lakmivet austrijake ase të mashtruem prej atyne veglave, apo jo?
7.“ Në qoftë se pranohen këto gërma, shkrimi e këndimi i kuranit do të bâhen të pamundshëm dhe në këtë mënyrë do të shkonte në vênd edhe qëllimi i atyne qi duen të shtrijnë influencën e vet tue i kthye Shqiptarët të krishtênë. Ky komb, qi mâ tepër âsht i dhânë mbas fés se mbas kombsís, dalkadalë e pa u kujtue aspak kishte me humbun gjân mâ të shêjtë e mâ të shtrêjtë qi ka : fén.” Ju e dini mâ mirë se un qi i ndjyemi Shinasí, për me u provue kundërshtarvet të vet se ishte i zoti të shkruente edhe mbas mënyrës së vjetër, ka hartue “ “Barika – i – Zafèr” – in. Athue keni dashun edhe Ju t’epni nji provë me kët’artikull se dijni të shkrueni edhe për vullgun? Ndonse pênda e Juej zakonisht âsht mësue të shkruej për pjesën mâ të zgjedhun t’atyne qi dijnë të këndojnë. Veçse në këtë rasë a m’epni lêjen të pretendoj qi edhe vullgun mâ fort se me e kënaqun keni pasë ndër mênd t’a gënjeni? Kam shpresë se n’artikullin e dytë qi premtoni do të keni mirsín t’a provoni thesën t’Uej kaqë të rândsishme edhe me disa argumenta të bindshëm.
8. “Nuk duem t’i shquejmë e t’i numrojmë këtu mjetet e intrigat tjera qi përdorin Austria dhe Jezuitnit”. Ato mjete e intriga qi Ju s’dashkeni t’i përmêndni në fletoren t’Uej na Shqiptarët ka motmot qi po i këndojmë hollsisht në gazetën shqipe “Lirija” qi boton në Selanik Mid’hat be Frashri, i bir’i Abdyl beut. Vetëm Ju do të mundeni me na ndriçue se si bâhet qi kjo gazetë gati në çdo numër të saj të flasë kundra intrigave t’Austrís në Shqipní, kurse, simbas mendimit t’Uej, nji fletore shqipe nuk duhet të jetë veçse nji organ qi u shërben qëllimevet t’asaj mbretnije!
9. “ Çë do të fitojshin vallë Shqiptarët në qoftë se nji Reshid – Akif pashë, b.f., do t’a kufizonte aktivitetin e tij vetëm në ndonji vilajet të Shqipnís, sepse âsht Shqiptar, dhe vilajetet tjera të mbretnís t’a humbshin dobín qi u vjen nga veprat e gjenishme të tija? Kurrgjâ! Me sa bota otomane kishte me u dâmtue… dhe tepër fort”. Po qe se Shqiptarët kanë vetëm nji Reshid – Akif pashë a s’âsht nji deshir krejt i natyrshëm dhe legjitim qi t’a kenë atê në vilajetin otoman të Kosovës mâ parë se n’atê të Sivasit? Jo po në qoftë se burra Shteti shqiptarë janë mâ se nji si ai, për ç’arsye na do t’u a kursyekemi tepricën vilajeteve tjera të mbretnís? Për mêndimin t’em âsht nji parim shumë i drejtë i shqencës administrative qi jo veç në Shqipní por në secilën krahinë të Shtetit të zgjidhen nënpunës qi dijnë gjuhën e vêndit, e vetëm kur këta mos të mjaftojnë të çohen ata qi s’e dijnë. Mbasi keni dashun të kritikoni “ Shpalljen”, vallë a nuk paskeni mundun të gjêni asnji pikë tjetër mâ të dâmshme se këtë për t’a bâmë objekt kritike? Mund të Ju siguroj se ajo “ shkresë ngatrrestare” s’ka gjetun pëlqimin e Shqiptarvet as nji për mijë. Veçse ajo pikë qi kritikoni Ju âsht nji nevojë administrative, mbi të cilën guxoj t’i tërhjek verén edhe qeverís.
10. “ Le t’a nxânë Shqiptarët e t’a përhapin gjuhën e vet po deshën. Veç le t’a dijnë edhe se në mes të gjuhvet qi fliten prej popujve të ksaj mbretnije ka asosh qi janë aqë të mbarueme e të përparueme sa kurrë shqipja nuk mund të matet me to. Nji gjuhë parake kurrë nuk mund të bâhet gjuhë zyrtare. Dhe nji gjuhë qi s’âsht e përdorun zyrtarisht, edhe në qoftë se dikur ka qênë por mâ vonë e ka humbun atë funkcjon, ajo âsht e dënueme me u ndalun e me shkue gjithnjí ma poshtë.” Atbotë qênka për të na ardhun keq mâ së pari për emnat e Naim e Sami bej Frashrit qi qênkan përpjekun kot t’a ngjallin nji gjuhë të dënueme me vdekë, pa qênë të zotnit me e kuptue kët’aksjomën t’Uej, edhe së dyti për kombin shqiptar qi s’paska kurrkênd të zotin me e pamë atë greminë të mëndershme vdeket ku qênka tue u rrokullisun për me i a ngjitun dorën në kohë!
11. “Kur Shqiptarët po e humbasin kohën tue u mundue me zgidhun e ndoshta me e caktue çâshtjen e gjuhës, nji bir fisnik e i squet i atij kombi si Sulejman – Fehmi beu, mundimeve të të parve qi na kanë mbledhun e përpilue rregullat e bukurít letrare të gjuhës s’onë po u shton nji vepër të ré e të shëndoshë me titullin “ Letërsí ”, nji vepër të kryeme me dituní e mjeshtrí. Ky fakt âsht nji nder për Shqiptarët dhe për Turqit nji element qetësues.” Madje këtë Shqiptarët e quejnë nji shênj të mirë edhe për gjuhën e tyne. Sh. Sami beu, qi me sa shokë tjerë i vû themelet gjuhës së vet e me gjithë pengimet e regjimit despotik shkroi disa vepra n’atë gjuhë, po ai Sh. Sami me “ Fjalorin turqisht” forcoi themelet e kalbët qi kishte turqishtja para tij dhe la për turqishten e ré nji vepër të pavdekshme. Bashkëkombtari i tij Sulejman – Fehmí beu e vazhdoi e e zbukuroi veprën e të parit. A thue s’âsht lêja me shpresue qi ky i fundit ka për të bâmë gjithashtu edhe për gjuhën e vet? Nji Shqiptar qi qênka i zoti me u shtue nji vepër të ré e të shëndoshë rregullavet e bukurivet letrare të gjuhës turqishte pse mos të mundet me bâmë gjithaqë edhe për shqipen e vet?
*A. Xh. (Ajn Xhim) 1909

Si erdhi ideja e kësaj letre ?
Ja spjegimi i autorit :
Nji Kyrd mohues i kombsís së vet, nji ndër shtyllat mâ të forta të letërsís turke moderne, Sulejman – Nazifi, kishte nisun të botonte në gazetën “Tasvir – i – Efkjar” të Stambollit nji varg artikujsh ndën titullin “Shqiptarët”. Mbas të parit artikull qi botoi lên me kalue ndonji ditë dhe mbasandej me nji veré lajmon se me gojë e me shkrim shumkush i kishte pasë bâmë kundrështime mbi sa kishte pasë shkrue e se ai për së shpejti kishte për t’u u përgjegjun të tânve n’artikujt tjerë qi do të botonte. Mbas këtij premtimi të gazetarit M. M. Kruja merr guximin, ndonse student i ri e i pazoti me u matun me nji kolos të letërsís turke si Sulejman Nazifi, edhe ai me i bâmë verét e kundrështimet e veta. I a shkroi në trajtë të nji letre private. S’ishte askund rasa me shpresue se do t’a botonte. Kur qe, jo mâ vonë se në të parin numër të gazetës së tij, nesret, letra e Mustafës po na del e botueme fjalë për fjalë e me nji shënim përkëdhelës : e botonte për vlerën letrare qi çmonte në tê. Letra ishte e ndënshkrueme me dý siglat A. Xh. (Asim Xhenan ka qênë pseudonymi i Mustafás në ndonji shkrim të vogël letrar të përparshëm në gjuhë turke). “Un nuk besoj, na shkruen vetë Mustafa, t’a ketë shtŷmë përnjimênd vlera letrare e shkrimit anmikun t’onë në nji gjest fisnikije t’atilë siç ka dashun t’a tregojë ai vetë. Mâ fort më thotë mêndja se disi i hŷni frika nga Shqiptarët “e marrë”, siç na quejshin neve Turqit, edhe kërkonte rasën të prapsej me nji farë nderi për mos me vijue fushatën, e këtë rasë duket se i a dha letra e ime. Mjerisht gazeta qi e pat botue atë shkrim më pat humbun.”