Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

MBI KULLA STYLE, TEK “LEJLEKËT NUK DO TË VIJNË MË”

by

nga Merita McCormack/

I pari pohim që dua të bëj është se “Lejlekët nuk do të vijnë më” – një roman i përthyer në tregime-mozaikë, për mua është një libër i mrekullueshëm. 

Nuk nguroj të them që në fillim se ky libër në gjininë e tij nuk ka të krahasuar. Ia rekomandoj gjithkujt që ta lexojë.

Autori Pëllumb Kulla, i mirënjohur në veprimtarinë e tij, i afirmuar në fushën e artit, një personalitet i përveçëm në kulturën shqiptare, jam e sigurtë që nuk ka nevojë për një kritikë letrare timen, pasi unë nuk kam çertifikatat e duhura profesionale të bëj një analizë apo një kritikë letrare. Por që unë t’i shpreh kënaqësinë që më dha leximi i librit, them se ai ka nevojë, si çdo autor tjetër. Ai ka nevojë për mirënjohjen e lexuesit. Dhe unë i shpreh vërtet mirënjohje, pasi ka shkruar diçka të veçantë, një pasqyrë thuajse të plotë të tipareve të diktaturës, me realizëm dhe me ngjyra humori, që vetëm ai di t’i qëmtojë, mbledhë, formulojë artistikisht dhe t’i përcjellë te lexuesi sa më mirë.

Gjithashtu, do të mundohem të bëj një përmbledhje mbresash, jo vetëm si lexuese e pasionuar, por edhe si një personazh, që ka përjetuar një pjesë të mirë të fakteve që regjistrohen në atë libër. Janë, si të thuash, shënimet e një lexuesi-personazh. Ato ngjarje janë pjesë e jetës sonë, e jetës sime, e të afërmeve të mi apo tuajve dhe nën këtë dritë do të mundohem të sjell emocionin tim apo përjetimin tim gjatë leximit të këtij libri dhe përcjelljes së çdo ngjarjeje. “Lejlekët nuk vijnë më” është një libër që duhet lexuar nga të gjithë, pasi  tregon me zhdërvjelltësi, me vërtetësi, me dhimbje, gatuar me humor tepër të hollë, me një teknikë përcjellëse të fjalës që është unike apo “Kulla Style”, nëse mundem të emërtoj stilin e Pëllumb Kullës të tillë, duke marrë shkas qoftë nga krijimet e tij unike. Këtu do të përmendja atë përcaktimin e thekur në një fjalë të re që na e ka ofruar vetë ai: “kripëmjaltëza”, një neologjizëm i goditur, që ka marrë jetë për herë të parë në librin  e tij “Skënder Sallaku, ose si qeshnim nën diktaturë”.

Diktatura në libër përfshihet gjerësisht mes dy tregimesh emblematike, në të cilat përshkruhen dy vdekje me peshë: ajo e Stalinit dhe e Enver Hoxhës. Këto dy tregime hapin dhe mbyllin librin. “Vdekja e Stalinit”, tregimi i parë i këtij libri, bën fjalë për një periudhë që vjen ende e gjallë nga rrëfimet e pleqve, ekzaktësisht si e tregon autori. Njerëzit “u marrosën” dhe falën vite për Stalinin, të cilit vdekja i kishte trokitur në portë dhe fanatikët stalinistë, edhepse me Zot të mohuar, i mbante shpresa se Zoti do mbyllte sytë mbi paudhësitë e tyre e do t’u bënte një shërbim: t’ u merrte jetë atyre e t’ia shtonte Carit komunist të Rusisë. Pavarësisht se sa “vite i dhuronin formalisht në mbledhjet e asambleve” diktatorit rus, njerëzit nuk e kuptonin se ishin viktima të ideologjisë së tij, por edhe po ta kuptonin kjo nuk u vlente. Fatet e tyre ishin shënuar.

Pa dashur të kaloj në një analizë më të gjerë sociale, dua të vazhdoj me përshtypjet e mia për librin. Një radhë tregimtarie e vendosur bukur kronologjikisht, një përshkrim artistik mjeshtëror, një qetësi në rrëfim, për të lënë shpërthimin e pikave kulmore mes një humori magjepsës dhe ti, ndërsa je me lot dhimbje në sy, shpërthen papritur në lot të tjerë gazi, – lotë përmbi lotë,  – në një të qeshur të papërmbajtur, pasi “Kulla Style” bën efektin e vet: faktet janë të vërteta, por natyrisht treguar me imtësi dhe organizuar në optikën e groteskut që tani duket i lehtë për t’u zbuluar. Për shëmbull: lufta e klasave ekzagjerohet aq sa ti habitesh që ajo ndërkohë është edhe plotësisht e besueshme. Një individ mund të mos lejohej të ndiqte universitetin, mund të mos dekorohej, mund të mos lejohej të lozte në një film, por që ta vuajë këtë edhe një gomar i gjorë!!! Flitet për një kafshë fatkeqe, që ngre kundër tij turma fanatikësh të egërsuar, që shkakton mbledhjen e një pleniumi partie,për një gomar që e rrahin dhe në fund e shtyjnë në greminë, vetëm se punonte dhe hante në grazhdin e një njeriu që ishte politikisht i deklasifikuar?! Ajo që unë quaj “Kulla Style” shfaq këtu devijim nga objekti, por jo nga tema! Jo nga tema e luftës së klasave! Devijim nga objekti është edhe servilizmi kolektiv në tregimin e rrallë “Një shofer hijerëndë” por ama autori nuk lëviz nga tema nga mesazhi. Shoferi i kryeministrit pushon çdo vit në fshatin e tij të lindjes dhe në atë muaj në ato anë vihet re çdo vit një gjallëri e jashtëzakonshme. Në atë fshat bëhen festivale, aparatet e komiteteve ngrysen e gdhihen në fshat, teksa shoferin e nderuar e marrin në dreka e darka Sekretari i Parë i rrethit dhe Kryetari Komitetit Ekzekutiv. Leri më bashkëfshatarët që presin me ankth t’i qajnë hallet atij, të lumurit, që fati e ka shpënë bripërbri me të parin e vendit!…

Kështu qesh dhe qaj me këtë libër dhe besoj se kjo e lehtëson disi dhimbjen.

Me një finesë të veçantë artistike, Kulla tregon episode komike, por që popullit i kushtuan tragjikisht dhe vraga përcjellëse djeg, dhemb, të rikujton dhe natyrisht të mëson. Nuk mund të mbash lotët nga e qeshura, kur lexon për atë rojën te lëmi i fshatit që mbushte grykën e çiftes me fasule, apo grurë gjatë të korrave… Është zor të frenosh lotët e dhimbjes përgjatë leximit të tregimit të shkëlqyer “Lejlekët nuk do të vijnë më” që i jep edhe titullin librit. Shtëpia e Xha Sulit, varjet në litar, dënime për zjarre të inskenuar nga vetë Sigurimi në mullarët e kashtës, përgojimet, përçmimi, kjo dukuri e keqe, pjellë e një sistemi ideologjik, mbjellë në shpirtrat e pastër, që tani kërkon kohë të shkulet, janë të gjitha aty, brenda qëniesh njerëzore që vuajtën, që ndjenë thikën e vdekjes e të torturës deri në palcë.

Lejlekët nuk erdhën më… I dhimbshëm fundi i lejlekëve, i të vetmeve qënie të gjalla që shtegtonin, dilnin e hynin përmbi kufijtë e vendit të mbyllur duke zilepsur e ngjallur ëndrra për një botë pa tela, pa viza dhe pa kufij. I dhimbshëm internimi i individit brenda vetes!

E nëse unë mund të dukem se po i mëshoj kësaj pike, më ndjeni, më dhemb, mendoj se shoh nënën time në një nga ato vajza shpresëprera që nga dritarja sodisnin ardhjen e shpendëve nga vendet e ngrohta. Në ato faqe libri gjej tim gjysh, tek ai kulaku i moshuar Bezhani, që edhe pse thellë e urrente Stalinin dhe stalinizmin, detyrohej “t’i falte vite” Stalinit, pasi ashtu kishin bërë dhe fshatarët e tjerë, për të gëzuar barazinë me ta. Refuzimi i viteve të tij për Stalinin, nga të parët e fshatit është pjesë e tragjikomedisë multidimensionale të popullit tonë. Mbase unë gjej edhe veten në një nga ata fëmijët me pamje të përhumbur që nuk kuptonin përse-në e shkrimit të parullave si “Uji fle hasmi nuk fle” mbi muret e lyera me gëlqere të bardhë të shtëpive të tyre.

Këto nuk mbarojnë, por unë bëj mirë t’ju le ta shuani kuriozitetin vetë duke e lexuar librin në të cilin flitet për një çrregullim psiqik pesëdhjetëvjeçar, për një përçartje ideologjike, një utopi qesharake, për një vuajtje, një vuajtje madhore, për një mbijetesë që nuk ka shëmbuj në histori.  “Kulla Style” e ka sjellë mjeshtërisht këtë në dritë të plotë, të dhimbshme, plot humor, rekomanduese në thelb.

Por ky mësim duhet të përçohet, duhet t’ju jepet brezave, duhet t’ju njihet me vërtetësi ashtu si ka filluar të shkruhet së fundi dhe nga autorë të tjerë, të tregohet e vërteta me dhimbje apo me humor, me mjete artistike të ndryshme, por me vërtetësi. Mendoj se një nga vlerat më të mëdha të këtij libri në aspektin historik është se ka një dëshmi besnike në çdo paragraf, në çdo tregim. Brënda faqeve të librit ka një ngacmim të vazhdueshëm për t’iu rikthyer së mbari një historie të pa shkelur, që prêt të arshivohet me vërtetësi dhe me mendje të ftohtë. Unë, nga ana tjetër kam bindjen e patundur se kjo vepër letrare e rrallë, do të bëhet një objekt leximi dhe studimi për vlerat e veçanta njohëse dhe estetike, vlera që unë në pamundësi t’i shpalos kam kënaqësinë vetëm t’i propozoj për vëmendje.

             I uroj suksese autorit dhe shpresoj se gjithkush që e lexon këtë libër të ketë mësuar atë të vërtetën e hidhur që la breza shqiptarësh nën hijen e rëndë të abuzimit, ndarjes së vëllait nga vëllai, përçarjen, ndjenjën e urrejtjes apo egoizmit në kufijtë më ekstremë. Autori  besnik stilit të tij të përveçëm tashmë të mirënjohur, e përcjell dhimbjen me shumë zhdërvjelltësi, me humor, duke reflektuar gjestin e madh të faljes, duke evidentuar dashurinë që mbijeton, duke i dhënë udhë fillimit të procesit të shërimit, na ka sjellë një vepër të përkryer, që i shtohet ajkës së thesarit letrar shqiptar. Dhe gjithmonë me “Kulla Style”!…

Rubrika e Diellit-DROPULLI

by

Nga NELSON CABEJ/

 Me këtë emër njihet lugina e rrjedhjes së sipërme të lumit Drino, në rrethin e Gjirokastrës. Përgjithësisht pranohet se emri i Dropullit rrjedh nga emri i një qyteti të lashtë iliro-epirot që është lokalizuar me siguri në atë rajon, rreth 14 km në jug të Gjirokastrës. Në dokumentet e lashtësisë ky qytet del me emrin Hadrianopolis (Άδριανούπολις) dhe është thënë se këtë emër qytetit ia kanë vënë për nder të perandorit romak, Hadrian (76-138 të erës sonë), që  sundoi si perandor për 21 vjet, nga viti 117 deri në vdekjen e tij në vitin 138.

Megjithatë, dokumente autentike, joanekdotike, se ky qytet e mori emrin nga perandori Hadrian, me sa di unë të paktën, nuk ka. Ne dimë se për nder të atij perandori u emërtua Hadrianopolis, qyteti mbi të cilin është ngritur Edreneja në Turqinë europiane, dimë për Murin e Hadrianit që ai ngriti në veri të Anglisë, dimë se ai perandor ngriti një bibliotekë madhështore në Athinë si dhe një lagje krejtësisht të re, që për nder të tij u quajt Hadrianupolis1,2. Ndonëse Hadriani u shqua për vizitat që bëri anembanë perandorisë, si kurrë ndonjë perandor tjetër, nuk dimë që ai ta ketë vizituar ndonjëherë këtë qytet, e mbase  as  rajonin e Epirit. Ai ndërtoi shumë ujësjellsa, amfiteatre, duke përfshirë amfiteatrin në Durrës, biblioteka dhe banja por nuk dimë të ketë bërë ndonjë gjë të tillë në “Hadrianopol”.

Për të gjitha arsyet e sipërpërmëndura, prejardhja e vëndemrit Dropull duhet kërkuar edhe diku tjetër dhe, lidhur me këtë, duhet mbajtur mënd se për pesë shekuj para se të bëhej Hadriani perandor, d.m.th. që nga koha kur u themelua në shekullin IV p.e.s., ai qytet ka pasur një emër. Cili  duhet të ketë qënë ai emër?

Në gjysmën e parë të shekullit VI qyteti del në formën Hadrianupolis (Ἀδριανούπολις)3 te Synecdemos e Hieroklit.

Ndërkohë që nuk kemi të dhëna të tjera të lashta që mund të shfrytëzoheshin për të gjetur prejardhjen e vëndemrit Dropull, ne kemi nje burim gjuhësor, që është shfrytëzuar për herë të parë nga E. Çabej (1987). Është fjala për emrin e lumit Drino nga i cili, mendonte ai, ka dalë emri Drino-polis (qyteti i Drinos), në bregun e majtë të të cilit ky qytet shtrihej para se të zhvendosej në kodrat e fshatit të sotëm Peshkëpi, në të djathtë të rrjedhjes së Drinos, në periudhën e sulmeve barbare nga shekulli VI, kur administrate bizantine e ripagëzoi këtë qytet me emrin Justianianopolis. Siç na bën të dimë Prokopi i Cezaresë: “Këtu, gjithashtu, ai ndërtoi qytetin Justinianopolis, i cili më parë quhej Adrianopolis”)5. Por vetëm tre shekuj më vonë, në shekullin  X, Konstantin Porfirogeneti, në një listë të qyteteve të Epirit të Vjetër, e jep përsëri emrin e qytetit në formën klasike Hadrianopolis (Άδριανούπολις)6.

Emri Drin është një emër tipik i lumenjve në Iliri. Në trojet e Ilirisë së jugut sot ky emër del  në lumin Drino -degë ë Vjosës- (Gjirokastër) si dhe në Drinin e Bardhë dhe Drinin e Zi, kurse në trojet ilire të veriut ai del te lumi Drina në Bosnjë. Ne dimë se emrat e lumenjve në Iliri janë përdorur për të emërtuar qytetet që shtriheshin  në brigjet e tyre ose në luginat e tyre (kujto Salonën, Naronën dhe Rizonin në bregdetin  dalmat, Devollin dhe dhe Skampën e lashtë, p.sh.). Për këtë arsye, ngjashmëria e emrit të qytetit mbi Drino (Drinopolis) me emrin e perandorit Hadrian mundtë ketë ndikuar në autorët e lashtë për të quajtur atë qytet Hadrianopolis (kujto këtu se Ptolemeu quan Albanopolis kryeqendrën e fisit të albanëve, ndërkohë Zgërdheshi i sotëm ku është lokalizuar me siguri ai qytet, pas gjithë gjasash, ka qënë quajtur Skydreon polis (Σκυδρέων πόλις) e mbase thjesht Skydreon).

Burimet e lashta dhe mesjetare përgjithësisht janë konservative në kuptimin që forma në të cilën shfaqen emrat e qyteteve në ato burime shpesh janë forma të vjetruara ose libreske, larg emrave të vërtetë bashkëkohorë (shëmbuj, Berati, Vlora, Gjirokastra, Butrinti)

Është me interes të vihet re se të dy emrat libreskë Hadrianopolis dhe Justinianopolis nuk mbijetuan dhe u shuan jo vetën nga kujtesa e banorëve të atyre anëve por gradualisht edhe nga burimet historike bizantine. Të paktën që nga fillimi i shekullit IX, d.m.th. dy-tre shekuj pas futjes së emrit Justianopolis ai qytet del me emrat Adrianopoulis/Dryinopolis si qendër peshkopate7. Në vitin 1018 qyteti del me emrin Dryinoupolis, krahas njëmbëdhjetë qyteteve të tjerë Epirit, Nikopolit (Νικόπολις), Dodonës (Δωδώνη), Finiqit (Φοινίκη), Anhesmit (Άγχιασμός), Butrintit (Βουϑρωτός) dhe ujdhesave të Korfuzit (Κερκυρα) e të Itakës (Ίϑάκη) 8. Shihet se pas shekullit X emri Adrianopoulis ka humbur A-në fillestare për të dhënë formën Dryinopolis, që do të mbizotërojë në burimet e mëvonshme bizantine. Kështu, në shekujt XI-XII del si një nga peshkopatat ndihmëse (suffragane) të peshkopatës metropolitane të Naupaktit, krahas atyre të Janinës, Butrintit, Artës etj. 7, 10 .

Për të shpjeguar këtë dukuri fonetike duhet ose të pranohet se format Hadrianopolis dhe Justinianopolis janë forma letrare skolastike të variantit  hipotetik *Drinopolis ose shpjegimin alternative se emri i qytetit Hadrianopolis duke filluar nga shekulli X kishte evoluar në Drinopolis, evolucion që mund të shpjegohet me regullat fonetike të shqipes, por të asnjë gjuhe tjetër të popujve fqinj të Ballkanit ose të latinishtes.

Ndërkohë që hipoteza e Çabejt se emri original i qytetit ka qënë Drinopolis4 ka përparësi për arsyet që u parashtruan më parë në këtë shkrim, hipoteza që e lidh emrin e Adrianopolisit me emrin e perandorit Hadrian, nga e cila anon Profesor Demiraj8 nuk mund të hidhet poshtë përfundimisht.

Thelbësore këtu është se cilido shpjegim i prejardhjes së emrit Drinopolis të pranohet, evolucioni i këtij emri u bë në bazë të fonetikës shqipe, gjuhës së banorëve të lashtë të luginës së Drinos.

Referimet

1. Brockhaus` Konversationslexikon, 1902-1910, II, 14 Auflage, Brockhaus, Leipzig-Berlin Wien, f. 24.

2. Cybulski, S. (2013). Die Kultur der Griechen und Römer: Bilderatlas der Gebrauchsgegenstände und Bauten. BoD – Books on Demand, f. 31.

3. Hieroclis Synekdemos (Guide). Sipas Ernest Honigmann, Le Synecdèmos d’Hiéroclès et l’opuscule géographique de Georges de Chypre, Bruxelles 1939 referenca 651, 8).

4. Çabej, E. (1987). Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes III, Tiranë, f. 319.

5. Procopius Buildings Libri IV, 1, 36.

6. Corpus  Scriptorium Hisotoriae Byzantinae. Constantinus Porphyrogenitus. Ed. B.G. Niebuhr, Bonn, 1840,  p. 392-393.

7. Prinzing, G. (2012). The AutocephalousByzantineEcclesiasticalProvince of Bulgaria: Hoë independent ëere its archbishops? Bulgaria Mediaevalis, III, 355-383 (376).

8. Demiraj, Sh. (2008). Epiri, Pellazgët, Etruskët dhe Shqiptarët. Infbotues, Tiranë, f. 170-71.

9. Haldon, J.F. (1999). Ëarfare, State and Society in the Byzantine Ëorld, 565-1204. Psychology Press, f. 89.

10. Angold, M. (2000). Church and Society in Byzantium under the Comneni, 1081-

Shën Pali, «ungjillori» i Ilirisë

by

Nga Luan Rama/

Jeta e Shën Palit  është një nga jetët më interesante të njerëzve të shenjtë, pasi ky njeri i cilësuar «i çmënduri pas Zotit» dhe dikur persekutor i tij, ky njeri i linçuar për vdekje dhe i burgosur disa herë, ishte nga bohemët më të mëdhenj që njeh historia e vjetër e Mare Nostrum dhe ai që shkroi tekstet e para të fesë kristiane. (Teksti i parë zyrtar i njohur nga Kisha ishte një Epître (Letër) që Pali u shkruante kristianëve të Selanikut në vitin 50.) Ky shkronjës e dijetar, përshkoi me këmbë mijra e mijra kilometra për të përhapur dritën e një ungjilli, e një «lajmi të ri». Shën Pali është gjithashtu një nga figurat kristiane më të njohura ndër shqiptarët, meqë ai ishte ndër të parët kristianë që solli lajmin e misionit të Jezu Krishtit në brigjet e Ilirisë. Kjo dëshmohet jo vetëm pse shumë kulte të hershme kristiane mbanin dhe mbajnë ende emrin e Shën Palit,(madje dhe fshatra të tëra, të cilat në këtë mënyrë nderonin kujtimin e tij nëpër shekuj), por edhe pse një nga misionet më të mëdha dhe kryesori në jetën e këtij apostulli ishte përhapja e kristianizmit në Maqedoni, Greqi dhe në Iliri që në dekadat e para të erës sonë. Mungesa e sinagogave hebraike në vitet 50, në brigjet e Ilirisë (hebrenjtë u vendosën pak më vonë në Iliri, në brigjet e jugut), e bënë më të vështirë ndalesën e Palit në Iliri, pasi aipërgjithësisht predikonte në sinagogat dhe vëndet e populluara helenike ku jetonin dhe hebrenj dhe jo aq ndër paganët (malet shqiptare ishin ende pagane dhe jo helenike, në këtë kohë). Por udhëtimet e tij në Romë e anasjelltas, duke përdorur gjithnjë itinerarin e Via Egnatia-s, që ishte rruga e zakonshme e udhëtarëve që shkonin nga Lindja në Romë e anasjelltas, sollën kontaktin e Palit me Ilirinë, edhe pse në letrat e tij apostolike nuk flitet me emër për këto vënde. Në fakt duhet ditur se shumë letra apostolike të këtij autori të parë të Kristianizmit, nuk kanë arritur deri në ditët tona, meqë ai ishte një nga martirët e kishës kristiane që u përndoq më shumë: disa herë i linçuar nga turmat dhe i rrahur në sheshet publike; disa herë i burgosur, gjersa më së fundi do të vritej nga romakët. E megjithatë, ky njeri nuk e humbi asnjëherë besimin në misionin e Jezusë.

Por së pari, cili shte në fakt ky apostull, të cilin gjatë shekujve kristianët e cilësuan «të Parin pas të Vetmit», d.m.th. pas Zotit Jezu Krisht dhe që do të hynte në tregimet e hershme biblike edhe të banorëve të Ilirisë? Cili ishte ky shkronjës i parë i historisë së Kristianizmit, duke paraprirë katër ungjillorët e mëdhenj, Markun, Mateun, Lukën dhe Gjonin? Sipas André-Marie Gerard, në librin e tij Dictionnaire de la Bible, ai e vendos lindjen e Shën Palit në vitet 5-15 të erës sonë, ndërkohë që biografë të tjerë nuk arrijnë ta fiksojnë me saktësi datëlindjen e tij. Studjuesja franceze Marie-Françoise Baslez, në biografinë e saj mbi të e ka përcaktuar këtë në vitin 10 të erës sonë.

Shën Pali rridhte nga një tribu e vjetër hebrenjsh, ajo e Benjamin-ëve. Ai lindi në Tarse të Cilicie-s (në Turqinë e sotme), në një familje farisejsh. Atëherë Tarse ishte një qytet i helenizuar dhe flitej greqisht, i cili kishte një universitet dhe një teatër shumë të njohur. Kur u lind, ai u quajt Saul, (emri Paul -Paulus – Pal do t’i vihej kur ai do të bëhej romak, meqë familja e tij ishte një familje tashmë romane e vendosur në pllajat e Anatolisë). Padyshim që ai ka qënë i pranishëm kur në këtë qytet u martirizua vazhduesi i veprës së Jezusë,Etienne, i cili më pas do të shpallej shenjt. Që i ri, Pali punoi në tezgjah,meqë ky qytet kishte traditë në prodhimin e pëlhurave me leshin e dhive. Familja e tij merrej me tregëtinë e tekstilit, çka shpjegon dhe vendosjen e tyre në Romë. Sipas një burimi historik, në vitin 55, ai kishte një vëlla që jetonte në Romë, i cili quhej Rufus, por që në fakt emri i tij hebre ishte Ruben. Me të jetonte dhe nëna e tij. Më pas, sipas traditës së familjeve hebre të diasporës, Pali shkoi të studjonte në Jeruzalem.

 

Persekutori i kristianëve

 

Kur ishte i ri,Pali nuk i donte kristianët, pasi për hebrenjtë, Jezuja ishte një «tradhëtar» i fesë së tyre dhe kristianët shiheshin vëngër nga hebrejtë. Madje kur shkruan, Pali e thotë hapur: «Shumë herë i kam përndjekur kristianët dhe i kam futur ata në burgje. Si i çmendur i detyroja të blasfemonin dhe i ndiqja deri në qytetet e huaja.” Në atë kohë, shumë kristianë të persekutuar në Jude, Galile apo në qytetet rrotull Detit Mesdhe,kishin ikur në qytetin bregdetar të Antioche-s si dhe në Damask të Sirisë, meqë atje ndjeheshin më të mbrojtur. Madje Siria i ishte shkëputur tashmë pushtetit romak. Por rrugës për në Damask, Palit i kishte ndodhur mrekullia. Siç shkruan ai në Letër galatasve (Epitre aux Galates), rrugës, atij i ishte shfaqur Jezuja me dymbëdhjetë apostujt. Papritmas ai kishte dëgjuar një zë: – “Saul, Saul, përse më persekuton?”Dhe ai i ishte përgjigjur: “Kush je ti Zotëri?” – “Unë jam Jezuja. Ndërsa ti je ai që më persekuton!» Ai kishte mbyllur sytë një çast dhe kur i kishte hapur, gati ishte verbuar nga drita e madhe. Ky ishte çasti kur dhe ai u konvertua në kristianizëm. NëAktet IX, Luka e përshkruan vazhdimin e këtij episodi: «Ç’duhet të bëj o Zot? – e kishte pyetur ai Jezunë. – Ngrihu dhe shko në Damask dhe atje do të ta them se ç’duhet të bësh!»…Dhe kështu Pali vazhdoi rrugën në këmbë gjer në Damask. Ai ishte i tronditur.Tre ditë e netë kishte mbetur pa ngrënë. Dhe kur mbërriti atje, ai filloi të predikonte se «premtimi i Zotit ndaj Abrahamit ishte përmbushur te Jezuja që ishte Mesia i Historisë, Bir i Zotit». Ai filloi të predikonte në turmat e popullit dhe në sinagoga. Kur e dëgjuan, hebrenjtë u habitën nga fjalët ehebreut dhe pastaj të revoltuar iu drejtuan mbretit të Damaskut, Aretas, që aita ndëshkonte. Dhe mbreti, i shtyrë nga turmat e revoltuara, donte ta kapte,por një natë më parë, Pali kishte ikur jo nga portat e qytetit, por nga dritarja e një shtëpie që ishte rrëzë mureve rrethuese. Siç tregohet dhe në disa afreskë e mozaikë të vjetër, thonë që atë e kishin futur në një shportë të madhe dhe e kishin zbritur fshehurazi nga muret e lartë. Kjo ndodhi në vitin 40…

Objektivi i parë i Palit ishte tashmë Jeruzalemi, ku sapo shkoi, ai u takua me të parin e apostujve, Pjetrin. Aty ai gjeti dhe mikun e tij Barnabé, i cili do ta njohë me Jakun, peshkopin e Jeruzalemit. Në Jeruzalem, ai qëndroi dy javë, ku nga Pjetri dëgjoi historitë e jetës së Jezusë, Ringjalljen e tij. Ai shkoi të lutej në Tempull, por hebrenjtë sa e panë e përndoqën si një renegat. Kështu ai u detyrua të arratisej drejt Cesare-se dhe pastaj në vëndlindjen e tij në Tarse. Kur Barnabe-ja shkoi në Antioche, e cila atëherë ishte qëndra e tretë e kristianëve pas Romës dhe e Aleksandrisë, me tu njoftuar, Pali shkoi të bashkohej me të. Ishte pikërisht në Antioche, në këtë qytet kozmopolit që kishte shumë hebrenjtë helenizuar, ku për herë të parë u përdor fjala “kristian”.

Misioni i vërtetë i Palit për përhapjen e Krishtërimit filloi me Barnabe-në, kur ata ndërmorën udhëtimin në fillim drejt Qipros e pastaj drejt Salaminës së Greqisë, duke ndaluar kudo ku kishte sinagoga. Aty ku ishin “qingjat e humbur të Izraelit”, ata predikonin për shpëtimtarin Jezu. Kur u kthye në Antioche, Pali ishte bërë tashmë një personazh i njohur. Siç shkruhej në tekstet e vjetra, «Që të dy ata, Pali dhe Barnabé-ja kërkuan ta nxirrnin kristianizmin nga vëndet e fshehta, pra jo vetëm në lagjet periferike,por ta vinin atë në qëndër të qytetit». Midis turmave dhe në sinagoga ai mbante fjalime dhe të shumtë ishin ata që konvertoheshin në kristianë. Pali tashmë e kishte ndërruar dhe emrin e tij dhe nga Saul quhej Paulus. Por një ditë, hebrenjtë që kishin filluar ta urrenin, e kapën dhe e linçuan për vdekje, aq sa ata e lanë pothuaj të vdekur. Por lumturisht Pali ende jetonte.

Në Antioche erdhi dhe Pjetri, por ndryshe nga Pali kurajoz, ai nuk foli me atë gjuhë para hebrenjve dhe kur Pali e dëgjoi të predikojë, u zëmërua me të. Kjo ishte dhe grindja e parë e tij me Pjetrin. Për këtë qëndrim të Pjetrit, do të mblidhej dhe një koncil në Jeruzalem, ku erdhën gjithë priftërinjtë e lartë, të cilët kur dëgjuan Palin dhe Pjetrin, më në fund i dhanë të drejtë Palit. Pas këtij qëndrimi në Jeruzalem, Pali do të marrë udhën drejt brigjeve të Mesdheut, përmes Sirisë dhe Cilicie-s. Në Lystres, ai u njoh më një prift të quajtur Timothé, që kishte një nënë çifute dhe një baba grek. Më vonë, ai do të ishte një nga nxënësit e tij më besnikë. Pikërisht atje ai dëgjoi zërin e një maqedonasi që e thërriste. Siç shkruan ai, në ëndërr kishte dëgjuar zëra që i thonin: «Foli popullit… ti ke besnikë në Korint… shko pastaj në Romë. Mos ki frikë. Unë jam me ty!»… Kjo gjë e bindi se ai kishte vendosur një lidhje direkte me Krishtin dhe ashtu, si dhe apostujte tjerë, këtë thirrje ai e mori si një detyrë të vetë Jezusë.

Atëherë Pali vendosi të mos shkojë në Efez, siç kishte parashikuar, por përmes Via Egnatia-s të nisej për në Maqedoni,Greqi e Iliri. Ky udhëtim e çoi fillimthi në portin e Neapolis, (Kavalla e sotme, vendlindja e Mehmet Ali Pashës), ku zbarkoi dhe pastaj, përmes «Via Egnatia» vazhdoi drejt Filipes, një koloni e dikurshme romake dhe një nga qytetet e krijuara nga babai i Aleksandrit të Madh, duke marrë kështu dhe emrin e tij. Meqë atje nuk kishte sinagogë, hebrenjtë mblidheshin buzë një përroi për të bërë rritet e tyre jashtë mureve të qytetit. Në letrat e tij, Pali tregon për qëndrimin e tij në Filipes, qytetin e ngritur nga Filipi i Maqedonisë dhe njohjen me një tregëtare të quajtur Lydie. Shën Luka, që ishte bashkëudhëtar me të, në Aktet, XVI, e përshkruan këtë skenë të mbërritjes së tyre në Filipes. «Ditëne shabatit ne kapërcyem portën hyrëse përgjatë një lumi, ku në breg ishin grumbulluar gra. Ne u ulëm dhe u folëm grave. Njëra nga to quhej Lydie, një tregtare nga Thyatre. Zoti ia kishte hapur zemrën të dëgjonte fjalët e Palit.Kur ajo dhe shtëpia e saj u pagëzuan, ajo na ftoi me këto fjalë: «Meqë ju mendoni se unë besoj te Zoti, ejani rrini në shtëpinë time. Dhe ajo na shtyu të pranonim.»

Meqë Pali shpëtoi nga «demonët» një shërbyese, në Filipes fjala mori dhenë dhe banorët e qytetit e akuzuan se «po i largonte banorët nga zotërit e Romës». Madje ata donin ta vrisnin, por guvernatori vetëm e futi në burg. Pas pak kohësh, një tërmet i çau muret e burgut, dhe gardiani filloi të qante i tmerruar për fatin e tij, por Pali iu shfaq përpara dhe arriti ta konvertojë në kristian. Kur emori vesh se Pali nuk kishte përfituar të ikte, guvernatori e fali dhe Pali u kthye sërrish në shtëpinë e tregtares dhe pak ditë më vonë iku drejt Amthipolis dhe Apollonia-s, ku siç shkruante ai, «nuk kishte sinagoga, por veçse kaloi andej». Shpesh emërtimi i Apollonisë si vënd ku kaloi Pali, është ngatërruar me Apolloninë e Shqipërisë, por në fakt në këtë udhëtim, bëhet fjalë për një Apolloni tjetër, buzë një liqeni të Maqedonisë, pasi në atë periudhë, për nder të Apollonit, disa qyteza kishin marrë emrin e Apollonisë.

Pas këtij udhëtimi në këmbë, Pali ndaloi në Selanik, ku kishte sinagoga dhe ku jetonte elita e asaj zone. Aty ishte rezidenca e prokonsullit romak, Beroia. Gjatë tre «shabateve»(e shtuna hebraike që është pushim), ai dhe miku i tij Silas, veçse predikonin dhe shumë nga gratë e larta të qytetit, greke dhe hebre u konvertuan në kristiane. Pali predikonte në sinagoga dhe «agora», në pazare apo qëndrën ku mblidheshin njerëzit në shesh. Por përsëri hebrenjtë u revoltuan kundër tij dhe prijësit e qytetit e përndoqën atë. Kështu, ai u detyrua të largohet për në Korint, ku kishte një komunitet të fuqishëm hebrenjsh, por dhe mijra prostituta, të cilat mblidheshin rreth tempullit të Afërditës. «Tashmë në Iliri flitej se Pali do të shkonte atje», shkruan në biografinë e saj për Palin, studjuesja Marie-Françoise Baslez. Në atë kohë Korinti ishte një qytet-port i fuqishëm dhe me lëvizje të madhe. Ishte kryeqytet i rajonit të Achaie, e cila ishte provincë romake dhe me guvernator romak. Por edhe këtu, hebrenjtë u revoltuan kundër tij dhe Pali, pasi themeloi kishën e parë, u detyrua të largohej drejt Athinës, ku e priste një sprovë e vështirë.Biografët thonë se ai shkoi dhe në Delf, Epir dhe Achaie, ku ishte një prokonsull romak dhe ku qëndroi të banonte te një prift i quajtur Titius Justusdhe romaku Aquila. Por sidoqoftë, kudo që shkonte, Pali themelonte kishëzatkristiane, si në Filipes, Selanik apo Korint, siç tregohet më vonë dhe nëletrat e tij dërguar filipasve, selanikasve, korintasve, etj… Deri në atë kohë predikohej me fjalë, por Pali mendoi që të vepronte dhe me të shkruar, çka shënoi fillimin e teksteve të para të kristianizmit. Ai mendoi të përdorte formën e letrave të hapura (Epitres), dërguar kishave të ndryshme, letra të cilat u shndërruan në “Letra apostolike”. Por atmosfera në qytet ishte e rëndë. Prokonsulli e akuzoi se “i bënte njerëzit të kishin frikë nga Zoti”. Megjithatë prokonsulli Gallion ishte i njohur për tolerancën e tij.

Udhëtimii tretë i Palit njihet si udhëtimi drejt Efezit, përmes Ballkanit. Pas qëndrimit në Athinë dhe një rikthimi të shpejtë në Korint, ai kishte marrë rrugën drejt Cesare-se dhe Jeruzalemit dhe që andej, pa humbur kohë ai i ishte drejtuar përsëri Efezit, ku kishte një komunitet hebrenjsh. Vallë a kaloi ai nga Shqipëria ilirike që ishte në kufi? Sigurisht, zona e maleve ballkanike ishte një zonë e vështirë për tu kaluar dhe popullsitë ishin ende pagane,ndryshe nga qytetet bregdetare apo ato të ndërtuara përgjatë Via Egnatia. Pali kishte qënë më parë në Galate dhe aty kishte krijuar kishën kristiane. Misioni i tij ishte të shikonte se si funksiononte kjo kishë. Në Efez ai gjeti një hebre të ditur, të quajtur Apollos, i cili i ishte kushtuar kishës kristiane. Pasi e nisi atë për në Korint, Pali filloi nga fjalimet dhe predikimet ndër qytetarët e Efezit. Ai ishte bërë tashmë mjaft i dëgjuar. Të gjithë shkonin të dëgjonin fjalët e tij për Jezunë. Të varfërit dhe të sëmurët zgjasnin duart ta preknin si të ishte i shenjtë. Por ndërkohë ai mendonte gjithnjë për Maqedoninëdhe Greqinë. Për të drejtuar kishat që ngrinte ngado ku shkonte, ai vazhdoi tu shkruajë letra ithtarëve. Ishin letra pasionante, me një art poetik, me pathos e frymëzim, siç është dhe një nga letrat e para të tij, ku në Letra drejtuar romakëve, ai shkruan: «Jam Pali, skllavi i Jezu Krishtit, i thirrur dhe i dërguar si një mesazher i vetmuar i Lajmit të Zotit, të premtuar tashmë prej Profetëve në shkrimet e shenjta. Ajo ka të bëjë me birin e tij, nga prejardhja e Davidit, i caktuar si biri i Zotit dhe i Frymës së Shenjtë… Unë kam besimin se as vdekja dhe as jeta, as ëngjëjt dhe as komandantët e tyre, as forcat kozmike lart në qiell dhe as forcat poshtë, asnjë krijesë e botës, nuk do të mundë të na ndajë nga dashuria për Zotin, dashuria që është tek Jezu Krishti, Zoti ynë…»

Pra në muajt e parë të vitit 65, Pali, pasi kaloi Korintin, ku kishte krijuar kishën kristiane të qytetit, ai iu drejtua Illirisë përmes Durrësit apo Apollonisë, pasi nga Roma, udhëtarët për të kaluar në bregun tjetër të Adriatikut, për të marrë Via Egnatia kalonin nga këto dy porte mjaft të rëndësishme dhe vënde të njohur nga të gjithë romakët. Në Durrës, gjer në afërsi të Apollonisë ishte zhvilluar dhe beteja e famshme e Pompeit me Cezarin. Në letrën dërguar besnikut të tij, Titi, Pali i shkruan: «Eja sa më shpejt tek unë në Nikopojë, sepse vendosa që ta kaloj dimrin atje»… Nikopoja ishte në atë kohë qëndër e Epirit dhe për të shkuar atje, duhej kaluar nga Via Egnatia, të hyhej në Shqipërinë e jugut, ku zbritej poshtë Apollonisë, drejt Bothrotum dhe dhjetra kilometra më poshtë ishte Nikopoja. Në vitin 1576, duke iu referuar familjes së Dukagjinit, Lavardini shkruan se «në brëndësi të kësaj krahiune shihen monumente prej mermeri, ku lexohen akoma emra perandorësh romakë, etj, e midis tyre ka dhe disa dëshmi që tregojnë se apostulli Shën Pal i predikoi këtij populli Ligjin e Birit të Perëndisë».Po cilat ishin tekstualisht këto dëshmi? Lavardini nuk na e thotë…

Emri e Palit (ndryshe nga apostuj të tjerë), u ngulit në kujtesën arbërore, pasi pikërisht ai kishte vendosur një lidhje konkrete me këtë territor. Historiani grek Menalogu, përmënd martirizimin e Shën Astit, peshkopit të Durrësit, në kohën e përndjekjeve të perandorit Trajan (98-117) kundër kristianëve. Ai shkruan dhe për martirët Floriani dhe Laurini nga Ulpiana (pranë Prishtinës së sotme), të vrarë gjatë sundimit të Adrianit(117-138). Por kristianizmi depërtoi gradualisht në Shqipëri dhe fillimthi në Apolloni e Durrës, në këto dy qëndra të mëdha tregtare e komunikimi në Adriatik. Në Index discipulorum, Epiphaniosshkruante për „Marcos, kushëriri i Barnaba-s, që është bërë peshkop i Apollonisë dhe që për të cilin flet Pali“. Ky ishte nga dokumentet më të hershme të Kristianizmit në Shqipëri, pasi bëhej fjalë për vëndet e kultit të kohës së Shën Palit, i cili, siç shkruante shenjti në letrat e tij (Epîtres de Saint Paul), do të bënte udhëtimin drejt Ilirisë. Mëpas, në „Concilia Oecumenica“, Concilium universale Ephesenum, të vitit 431 shkruhej se „për praninë e tij në Koncilin e Shenjtë ka firmosur Felix, peshkopi i qyteteve të Apollonisë dhe Bylis. (Në këtë koncil ishte dhe peshkopi Eusebe, po i Apollonisë.) Në vitin 458, ishte peshkopi Philocaris që përfaqësonte në koncilin e Chalcédoine-s peshkopatën e Bylis. Në fakt, që në koncilin e Nikesë (viti 325), «kanë marrë pjesë dy peshkopë dardanë: Beni, peshkopi i Stobit dhe Dakusi, mitropoliti i Shkupit, atëherë kryeqytet i Dardanisë. Ndërsa në koncilin e Sardikës (Sofies) në vitin 343, – shton ai, – janë gjashtë emra peshkopësh të këtyre zonave që kanë hedhu rfirmat.»

Profesori amerikan i dorëshkrimeve biblike Bart D. Ehrman, duke iu referuar figurës së Palit në historinë e fillimeve të kristianizmit, vë në pah një element të veçantë të kësaj figure: nocionin e tij të fesë kristiane si një fe e një shoqërie që nuk sundohej nga meshkujt. Ndoshta kjo ishte një meritë apo një notë moderne dhe emancipuese që ai i dha fesë kristiane. Shpesh në letrat e tij apostolike janë emrat dhe figurat e grave. Ai flet gjatë për ato, siç flet në Letra dërguar romakëve. Madje ai emëron Febën të drejtojë një kishë, çka do ishte e pa imagjinueshme shekuj më vonë;përshëndet Prishilën që shtëpinë e saj e ka kthyer në kishë; përshëndet Marien që punon me romakët dhe që i shërben Jezusë; përmënd Trifonën, Trifozën Persidën; shkruan për Junian dhe nënën Rufus. Madje Junian ai e quan “më e madhja e apostujve”. Tek Letra filipianëve ai përmënd Evodia-n dhe Sintika-n, ndërsa në Letrën drejtuar korinthasve, ai përmënd vlerat e tyre të larta morale, por dhe vuajtjet e tyre të mëdha, në një kohë kur kristianët e parë përndiqeshin veçanërisht nga romakët. «Ne jemi të çmendur për hir të Krishtit,- shkruan ai në Letër korinthasve, – por ju të tjerët qëndroni të paqtë te ai. Nejemi të dobëtit dhe ju të fortët. Ju të famshëm dhe ne të shkurorëzuar. Deri tani ne njohim urinë, etjen dhe goditjet, jemi të xhveshur dhe pa strehë, por ne punojmë fort me duart tona. Edhe pse na shajnë, ne pagëzojmë. Edhe pse të përndjekur, ne rrezistojmë. Edhe pse mbi ne bien gjithë shpifjet, ne ngushëllohemi. Ne jemi kthyer në fëlliqësira të botës dhe si fundërrinat e të gjithëve…»

Në vizionin e Palit, te Jezu Krishti shkriheshin të gjitha qëniet njerëzore, të cilat ai i shikonte të barabarta. Pali besonte se do të ishte gjallë kur Krishti do të kthehej nga Parajsa në Ditën e Gjykimit, për të sjellë në tokë mbretërinë e Zotit (Letër selenikasve). Ai ishte një i krishter apokaliptik.

 

I burgosuri i Cesare-së

 

Në vitin 58, Shën Pali u kthye përsëri në Jeruzalem, ku u prit nga priftërinjtë e vjetër të Jeruzalemit. Me këtë rast Shën Pali tentoi gjithashtu të shkojë me ca paganë në Tempullin e Jeruzalemit,tempull i cili ishte kulti më i madh për hebrenjtë. Por të çoje paganët atje,kjo gjë dënohej me dënimin më të madh, me vdekje. Ata e njohën Palin dhe të revoltuar nga ngjarjet e turbullta, romakët e arrestuan. Hebrenjtë kërkuan me ngulm vdekjen e tij. Por kur e nxorrën para turmës dhe tribunit romak Claudius Lysias, Pali iu drejtua në greqisht dhe iu lut romakut që t’i drejtohet turmës për t’i folur. I habitur që ky fetar fliste greqishten, ai ra dakort dhe Pali filloi të fliste në gjuhën aramene (hebraishtja e vjetër dhe popullore). Pormegjithatë turma ishte e vendosur kundër tij. Atëherë tribuni romak vendosi ta rrahin me shkopinj. Pali protestoi dhe tha se ai ishte një qytetar romak. Kështu ata u detyruan ta nxjerrin atë para Këshillit të Lartë të Priftërinjve hebrenj të Jeruzalemit që atëherë quhej “Sahredin”, i njëjti këshill që më shumë se dy dekada më parë kishte kërkuar dënimin e Krishtit. Por debati me ta ishte i ashpër dhe ai tentoi që «farisenjtë» dhe radikalët “sadysienë»t’i vinte kundër njëri-tjetrit. Atëherë tribuni romak vendosi ta çojnë te guvernatori i Cesare-së, duke e shoqëruar me ushtarë dhe kalorës, nga frika se mos vritej rrugës nga hebrenjtë. Në Antipatris, atë e dorëzuan te guvernatori Felix, i cili e mbajti në burg gjatë dy vjetëve, duke pritur të bëhej ndonjë lloj proçesi. Por në gjyqin që u bë në Cesare, Pali kundërshtoi dhe sipas të drejtës romake nëse dikush i drejtohej “Cesar»-it, ai duhej të gjykohej në Romë. Dhe ashtu do të ndodhte. Por ndërkohë, mbreti i hebrenjve Agrippas II,kishte dëshirë ta dëgjonte atë pasues të Krishtit që fliste aq bukur dhe u nis drejt Cesare-së, bashkë me Berenice-n, (heroinën e Racine-it e të Corneille-it),e cila edhe pse ishte motra e tij, jetonte me të si një konkubine. Agrippas II u habit dhe u mrekullua aq shumë nga fjalimet e Palit, sa donte ta falte, pormeqë letra ishte nisur drejt Romës, atëherë asgjë nuk mund të bëhej. Kështu, më së fundi, Pali u detyrua të nisej drejt Romës i shoqëruar nga ushtarë.

Ishte viti 60 dhe me anije ata morrën drejt brigjeve të Greqisë, duke ndaluar së pari në ishullin Rodes. Por një fortunë e madhe që i zuri nga Kreta, pas dy javësh i hodhi ata në Maltë, banorët e së cilës atëherë ishin romanizuar. Ishte Pali ai që i kishte shpëtuar nga mbytja, duke i bindur ushtarët që në momentet më të vështira të mos ta braktisnin anijen e tyre. Vëndi ku anija zbarkoi quhet sot gjiri i Shën Palit. Por si gjithnjë, Pali e kishte mëndjen të konvertonte besimtarë të rinj. Thonë se atje ai shëroi njerëzit nga dizanteria, siç ndodhi dhe me atin e Publius, prijësit e Maltës, i cili, siç shkruhej në tekstet kristiane, u shërua kur Pali i vuri dorën në bark. Tre muaj më vonë ata morrën rrugën drejt Sirakuzës. Pasi zbarkuan në Italinë e jugut, me këmbë ai u nis drejt Romës, i shoqëruar gjithnjë nga Julius dhe ushtarët e tij, në pritje të gjykimit nga Perandori.

 

Vdekja e shenjtit

 

Pali jetonte i ekzaltuar me mision kristian që kishte ndërmarrë, edhe pse tashmë atë e konsideronin si një njeri që duhej dënuar. Me të mbërritur në Romë, atë e dorëzuan te policia perandorake. Në atë kohë mbretëronte Neroni (65-66), i cili e konsideronte veten «sacré» të shenjtë. Ai ishte një nga «Çezarët» më të tmerrshëm romakë. Në fillim Palin nuk e futën në burg, por thjesht e vendosën në një shtëpi, të lidhur me zinxhirë dhe ku ruhej nga një roje. Por edhe atje ai vazhdoi të predikonte për Krishtin, edhe pse atmosfera ishte e rëndë dhe shumë nga kristianët e Romës kishin ikur drejt Azisë. Siç shkruan Luka, i cili ishte i afërt me Palin dhe ishin shkëmbyer disa herë në misionet e tyre nëpërVia Egnatia, në proçesin e bërë në Romë, në vitin 63, ai doli i pafajshëm, osemë saktë u kërkuan hetime të tjera dhe ai u la i lirë.

Endrra e Palit ishte të shkonte që të predikonte në Spanjë. Spanja atëherë ishte një vënd shumë tolerant dhe mjaft kristianë të persekutuar gjenin strehë e paqe. Por historianët nuk janë të sigurtë nëse ai arriti të shkonte atje apo jo. Ndërkohën ë Romë ishte dhe Pjetri, i cili predikonte Kristianizmin dhe midis dy pasuesve të afërt të Jezusë ndihej një lloj konkurence. Në asnjë dokument të vjetër ne nuk i gjejmë ata bashkë dhe Pali shihej gjithnjë në pozicion dytësor. Në vitin 90, Clementi i Romës shkruante se «Pali ishte një lloj filozofi publik dhe një njeri i mënçur». Siç dihet, Neroni i shihte me sy të keq filozofët, që siç mendonte ai, “nxisnin magjitë”. Mund të thuhet se vitet 60 janë vitet e udhëtimit të apostullit të famshëm në tokën shqiptare. Vetë Shën Pali, në Letër romakëve, shkruan se «Nga Jeruzalemi,duke hedhur dritën gjer në Iliri, unë përmbusha plotësisht lajmërimin e ungjillit të Krishtit». Ky tekst përbën dhe dëshminë themelore për misionine Shën Palit në Iliri. Akademiku dhe historiani francez Alain Decaux, në një biografi të tij për Shën Palin, na jep një të dhënë tjetër mjaft interesante. Ai shkruan: «Via Egnatia shtrihej para tij. Pa iu ndarë trasesë së rrugës, ai vazhdoi drejt Filipes për në Selanik, Edesse dhe pastaj të kapte bregun e Shqipërisë së sotme në portin e Apollonisë. Një anije do ta çonte lehtësisht, (në brigjet italiane L.R.), ku do të vazhdonte Via Appia-n, e cila të çonte në Romë.»

Biografë tëndryshëm njoftojnë se në kthim nga Roma, Pali ndërmorri përsëri Via Egnatia-n,duke iu drejtuar Azisë së Vogël. Por kur ishte kthyer në Troas, ai ishtearrestuar përsëri gjatë predikimeve të tij. Sipas shkrimeve të tij, Palin e dërguan përsëri që ta gjykonin në Romë. Ishte vjeshta e vitit 67. Dihet që nga burgu ku e kishin futur, ai kishte shkruar Letrën e Dytë dërguar besnikut të tij Timothé. Kjo letër në një lloj kuptimi ishte dhe testamenti shpirtëror i Palit, pasi siç duket, ky njeri e kishte kuptuar semë së fundi, romakët mund ta vrisnin. Ai doli dy herë para gjyqit, ku më së fundi e dënuan me vdekje, me prerje të kokës.Ishin pikërisht astrologët e Neronit,«thaumaturges», ata që e dënuan. Lidhur me proçesin dhe dënimin e tij, nga kronistët e vjetër shkruhet se “Ai ungrit, ktheu kokën nga Lindja dhe u lut për një kohë të gjatë: At, po e lë shpirtin tim në duart e tua!… dhe pastaj e kishte përfunduar lutjen e tij në hebraisht. Në fund kishte zgjatur qafën dhe ata i kishin prerë kokën.”

Sipas legjendës, Palin e nxorrën nga Roma dhe e ekzekutuan jashtë qytetit, në Ostie, në vëndin që sot quhet «Tre Burimet», ku sipas historisë, koka e prerë e Palit u rrokullis tre herë dhe në çdo vend që binte, dilte një burim uji. Në portën e Ostie-s, më vonë, u ngrit “Basilica Pauli”, në kujtim të emrit të tij. Megjithatë, Kisha e Romës, që u drejtua nga pasuesit e Pjetrit, e njohu gradualisht figurën e plotë të Palit, veçanërisht në shekullin II, III dhe të IV, duke zbuluar rolin themeltar të martirit tëKrishterimit. Në epokën e perandor Konstantinit, ata zbuluan më së fundi kultine vërtetë të heroit të vdekur. Tashmë në Romë dhe në gjithë trevat eKristianizmit flitej për dy apostuj: Pjetri në Romë dhe Pali në Ostie. Dhe Eusebe, në historinë për fillimet e Kristianizmit flet për ekzekutimin e Palit.Interesant është dhe një variant i ekzekutimit të Palit që përshkruhet nga një tekst apokrif, i cili ruhet sot në bibliotekën e Heidelberg-ut që nga viti 1896, shkruar gjatë shekullit të II të erës sonë. Në të tregohet sesi Pali ikundërshtoi Neronit, duke i thënë se dhe ai duhej të vihej në shërbim tëKrishtit. Nga zëmërimi, Neroni i tmerrshëm kishte dhënë urdhër që atë ditë të ekzekutoheshin bashkë me të dhe një tufë ithtarësh që ndiqnin mësimet e Palit.

Kështu përfundonte jeta e këtij apostulli të madh, të cilin Netzche e quante «themeluesin e vërtetë të Kristianizmit”. (Botohet me lejen e autorit. Ne Foto Shen Pali Jeremit)

 

 

STUDIUESJA KOSOVARE NGA UNIVERSITETI I VJENËS NE ARKIVIN E VATRËS PËR STUDIME TË DOKTORATURËS

by

Gjatë muajëve shtator-tetor, studuesja kosovare Resmije Kurbogaj-Ajeti vizitoi disa herë arkivin e Vatrës për qëllime studimore në shërbim të post-doktoraturës. Ajo shoqërohej nga anëtari i këshillit të Vatrës, z. Ramiz Mujaj. Studiuesja u prit nga editori i Gazetës, Dalip Greca, i cili gjatë vizitës së parë i tregoi shkurtazi mysafires historinë e Vatrës, që prej 101 vitesh zhvillon një veprimtari të dendur kombëtare. Po ashtu studiueses iu prazantuan dokumente te Vatrës, eksponate, fotografi dhe vecanërisht ajo u ndal edhe në koleksionet e gazetës Dielli, për të lexuar kronikat e veprimatrive të Vatrës dhe të shqiptarëve të Amerikës në tërësi në mbrojtjen e cështjes së Kosovës.

Zonja Ajeti, la me shkrim në librin e mbresave këto shënime: Fillimisht falenderoj dajën tim Ramiz Mujaj për kontributin e tij 20 e ca vjecar pranë kësaj federate dhe mundësinë e dhënë së bashku me z. Dalip Greca që të vizitoj organizatën më jetëgjatë të emigracionit shqiptare, e cila për shqiptarët këtu është epiqendra e aktiviteteve shqiptare. Eshtë emocion i vecante dhe i papërshkrueshëm për aq kohë sa qëndrova në ato mjedise dhe nga ato që shfletova dhe pashë mbeta e befasuar. Ne arkiv shprehet qartë se Federata Vatra ka një histori të lavdishme shumëvjecare, më e vjetër se edhe vet shteti shqiptar. Këtu gjeta memorien kolektive shqiptare, e cila për mua paraqet një pasuri kombëtare. Duhen falenderuar të gjitha ata breza që bënë punë të palodhshme për të grumbulluar dhe ruajtur gjithë këtë thasar, që mbanë brenda vetes Vatra, duhen falenderuar për punën e tyre që bëjnë jo vetëm në aspektin politik por edhe për arsimin dhe kulturën shqiptare.

Puna dhe angazhimi i diasporës tonë në SHBA, e cila faktohet përmes këtyre materialve të ruajtur tek Federata Vatra paraqet një nga dritaret e të kuptuarit dhe të studimit tim mbi rolin e diplomacisë amerikane në raport me angazhimin e saj ndaj çështjes së Kosovës”.

 

KUSH ËSHTË ZONJA AJETI?

 

Pas mbarimit të studimeve Bachelor në Shkenca Politike pranë Universitetit të Prishtinës Znj. Resmije Kurbogaj-Ajeti vendosi që studimet për Master t’i vazhdojë jashtë vendit. Me ç’rast zgjodhi Universitetin e Vjenës në Austri, si vendin më të përshtatshëm për të thelluar studimet po në të njëjtën fushë, si dhe një mundësi e re për ta mësuar edhe gjuhën gjermane. Në vitin 2012 pranë Institutit të Shkencave Politke të Universitetit të Vjenës Znj. Kurbogaj-Ajeti u diplomua në mastër në dy specializime a) Unioni Evropian dhe Europianizimi dhe b) Veprimtaria Shtetërore Analiza Politike dhe Qeveritare. Paralelisht me studimet dhe në të njëjtën ekuvalencë me specializimet e saja, ajo ka kryer edhe  studime në Vjenë, ndër të cilat edhe ka marrë diplomën si EU-Ekspertë nga CIFE (Centre International de Formation Européenne), si një nga institutet më të njohura për studime evropiane.

Znj. Kurbogaj-Ajeti momentalisht vazhdon studimet në doktoraturë, sërish pranë Universitetit të Vjenës, ku temë studimi ka zgjedhur: „Roli i Diplomacisë Amerikane në Kosovë 1989-2008“. Për të bërë një studim të mirëfillt të cfarëdo lloj fushë nevojitet një hulumtim i dokumentacionit dhe arkivave të institucioneve të ndryshme, si dhe mbledhja e materialeve të nevojshme mbi temën në fjalë. Pikërisht për këtë çështje Znj. Kurbogaj-Ajeti ka ardhur në SHBA.

 

PAK FJALË PËR LIBRIN, KU ZONJA AJETI ËSHTË BASHKËAUTORE

 

Roli i Politikës së Jashtme të Unionit Evropian në Kosovë (1989-2010)

Roli i Unionit Evropian (UE) në Kosovë është një nga temat më pak të hulumtuara deri më tani në aspektin shkencor. Është vështirë të gjesh ndonjë punim shkencor, i cili merret me këtë tematikë, qoftë në gjuhën shqipe apo angleze.

Libri “Roli i Politikës së Jashtme të Unionit Evropian në Kosovë (1989-2010)” i dy politologëve nga Kosova, Faruk Ajeti dhe Resmije Kurbogaj-Ajeti, është një studim voluminoz mbi angazhimin e UE-së në Kosovë. Libri në fjalë është një hulumtim intensiv 18 mujor në Institutin e Shkencave Politike në Universitetin e Vjenës. Ky libër analizon në mënyrë mjaft kompetente fushën në fjalë, bazuar në hulumtimin e literaturës dhe dokumenteve të UE-së mbi Kosovën. Përpos literaturës kompetente, autorët kanë zhvilluar edhe dhjetë intervista me personalitete të ndryshme, të cilët janë marrë me angazhimin e UE-së në Kosovë ose me çështjen e Kosovës apo të cilët, që nga viti 1989 deri në 2010 kanë qenë bartës të disa proceseve dhe funksioneve me rëndësi si Ambasadori i Austrisë në Serbi dhe ish i dërguari i UE-së për çështjen e Kosovës, Ëolfgang Petritsch, zëvendësi i presidentit Ahtisaarit në bisedimet e Vjenës, diplomati austriak Albert Rohan dhe diplomati tjetër austriak Stefan Lehne. Ndërsa, nga pala kosovarë janë intervistuar po ashtu personalitete të veçanta, të cilët kanë qenë bartës të zhvillimeve të ndryshme në Kosovë, si: Azem Vllasi, Kaqusha Jashari, akademik Rexhep Qosja, ish kryeministrat dr. Bujar Bukoshi dhe dr. Bajram Kosumi, prof. dr. Enver Hasani dhe Ambasadori i Kosovës në Austri dr. Sabri Kiqmari.

Dy autorët e shikojnë me të drejtë politikën e UE-së në Kosovë si një nga me të rëndësishmet apo vendimtaret. Me miratimin e Traktatit të Maastricht-it të vitit 1993 u institucionalizua për herë të parë fusha e politikës së jashtme të UE-së, e quajtur si shtylla e dytë e UE-së. Dihet botërisht që kjo fushë akoma nuk është kompetencë e Brukselit dhe për këtë vendosin shtetet anëtare. Andaj, në relacion me këtë, pra duke e krahasuar evoluimin e politikës së jashtme të UE-së në njërën anë dhe zhvillimin e ngjarjeve në Kosovë në anën tjetër, dy politologët analizojnë në mënyrë komparative këto procese, duke i përballur njëra me tjetrën.

Fokusi i analizës studimore të librit fillon me heqjen e autonomisë së Kosovës në mars të vitit 1989, konkretisht më miratimin e rezolutës së parë të Parlamentit Evropian mbi çështjen e Kosovës së datës 13 prill 1989, fazë e cila në arenën ndërkombëtare qe sfidë e veçantë, ku fokusi i bashkësisë ndërkombëtare nuk ishte në zhvillimet në Jugosllavi, por në rënien e Murit të Berlinit dhe shkatërrimin e Bashkimit Sovjetik. Megjithëkëtë, dy autorët kanë hulumtuar edhe dokumentet e para të miratuara nga Parlamenti Evropian, ku me anë të rezolutave kanë shprehur shqetësimet e tyre për gjendjen e rendë në Kosovë dhe vazhdimisht kanë bërë thirrje për përmirësimin e gjendjes në Kosovë. Në bazë të dokumenteve të gjetura faktohet qartë angazhimi i vazhdueshëm i UE-së në raport me gjendjen në Kosovë.

Kosova është vendi i fundit që u bë e pavarur pas shembjes së Jugosllavisë. Krahasuar me republikat e tjera jugosllave, procesi i pavarësisë së Kosovës zgjati më gjatë. Shkatërrimi i Jugosllavisë mbaron aty ku u nisë: në Kosovë. Që nga viti 1990, UE-ja ka qenë politikisht dhe ekonomikisht gjithnjë e më e pranishme në rajonin e Ballkanit. Në fillim, në periudhën e ashtuquajtur të pasivitetit 1989-1995 dhe në dy vitet e para pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Dejtonit, UE-së i mungonte dinamizmi dhe vullneti për t’u marrë me çështjen e Kosovës. Faza e tretë 1998-1999 u karakterizua nga një përfshirje gjithnjë e më aktiv të UE-së në bashkëpunim me aktorë të tjerë ndërkombëtarë. Faza e katërt 1999-2010 u shënua me marrjen e përgjegjësive për procesin e zhvillimit ekonomik dhe procesin integrues të Kosovës si dhe me përgjegjësinë politike gjithnjë në rritje të UE-së për zgjidhjen e statusit të Kosovës.

Resmije Kurbogaj-Ajeti së bashku me bashkëshortin e sajë bëjnë një elaborim argumentativ edhe mbi pesë vendet e UE-së të cilat akoma hezitojnë ta njohin pavarësinë e Kosovës. Duke paraqitur argumentet e “mos njohjes” së pavarësisë së Kosovës nga Spanja, Sllovakia, Rumania, Greqia dhe Qipro, autorët hedhin dyshime mbi qëndrueshmërinë e këtyre argumenteve, sidomos pas mendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, e cila më 22 korrik të vitit 2010 vërtetoi se shpallja e pavarësisë së Kosovës është në harmoni të plotë me të drejtën ndërkombëtare. Përpos, kësaj këto shtete me qëndrime të tyre arrijnë të pengojnë unitetin e UE-së, gjë që rezulton në uljen e prestigjit të saj në botë. UE-ja deri më tani është kritikuar me të drejtë për mos efikasitetin dhe pa aftësinë e saj në fushën e politikës së jashtme, e cila deri më tani nuk qe në gjendje që të paktën problemet në “oborrin e vet” (si në Bosnje apo Kosovë) ti zgjedh pa ndihmën dhe ndërhyrjen amerikane. Dhe për të qenë e gatshme të zgjidh çështje të tilla komplekse, UE-ja fillimisht duhet të zhvilloj edhe mekanizmat ushtarak, si komponent me rëndësi i efikasitetit në politikë të jashtme, por edhe shtetet anëtare të UE-së duhet të shmangin interesat e tyre vetanake dhe të koncentrohen në interesin e përbashkët evropian, e cila jo domosdoshmërisht mund të përkthehet në bartjen e sovranitetit të tyre drejt Brukselit.

Ky libër është një udhërrëfyes i mirë i kontakteve të para të udhëheqësisë së Kosovës me UE-në që nga viti 1989 deri më 2010, e sidomos atyre pas 10 qershorit të vitit 1999, fazë e cila karakterizohet me rritjen e rolit të UE-së në Kosovë. Të gjitha proceset e rëndësishme politike dhe ekonomike në mes të Kosovës dhe UE-së lexuesi mund t’i gjejë në këtë libër. Edhe pse libri për momentin është vetëm në gjuhen gjermane pritet që gjatë fillim vitit tjetër të jetë i gatshëm edhe për lexuesit shqiptarë.

E veçanta e këtij libri për studiuesit mund të paraqesin edhe intervistat me ish të dërguarin e UE-së për Kosovën, Ambasadorin Wolfgang Petrisch (e cila është botuar si shtojcë e librit), i cili si person i angazhuar direkt në kontaktet e para me UÇK-në dhe në bisedimet e Rambujes dhe Parisit ofron informacionet nga dora e parë dhe dëshmitë e pathëna deri më tani për çështjen e Kosovës. Edhe intervista me juristin e njohur nga Kosova, tani kryetar i Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, Prof. Dr. Enver Hasani mund të gjendet si shtojcë e librit.

Faruk Ajeti dhe Resmije Kurbogaj-Ajeti janë deri më tani studentët e vetëm shqiptarë në Universitetin e Vjenës, tema e masterit të të cilëve është botuar libër nga Instituti i Shkencave Politik të Universitetit të Vjenës. Ky botim i Institutit udhëhiqet nga dy profesorët dhe politologët e njohur austriakë Helmut Kramer dhe Eva Kreisky. Dy parathëniet e librit janë shkruar nga mentori i dy politologëve Prof. Dr. Helmut Kramer dhe Ambasadori Wolfgang Petritsch.(DIELLI)

 

KRYENGRITJA E RESNJES DHE KUVENDI I FERIZAJT 1908

by

NGA PROF. DR. VEBI XHEMAILI/

Zgjerimi  i lëvizjes patriotike shqiptare pas periudhës së Lidhjes së Prizrenit shtronte përpara veprimtarëve nevojën e domosdoshme të luftës për autonomi. Ndërsa, në anën tjetër, këtë lëvizje do ta përforconte lëvizja kulturore-arsimore që duhej shtrirë në tërë Shqipërinë, e cila do të zgjerohej e të vihej mbi një bazë organizative më të mirë, që të plotësonte veprimtarinë politike të filluar nga Lidhja e Parë e Prizrenit deri në fillim të shek XX. Forcat nacionaliste tanimë e kishin të prerë se fati i shqiptarëve ndodhej në tavolinat e shahut të Fuqive të Mëdha. Krerët shqiptarë e kuptuan fortë mirë lojën e ndytë të Fuqive të Mëdha se çfarë operacioni strategjik-ushtarak përgatitej për trevat lindore shqiptare që përbënin Shqipërinë Verilindore, pasi që Fuqitë e Mëdha kërkonin zbatimin e reformave vetëm për  sllavët, ku bënin pjesë bullgarët, maqedonasit dhe serbët, që jetonin së bashku në trojet e Shqipërisë Lindore. Po ashtu, interes të veçantë për këto reforma ka treguar edhe diplomacia serbe.[1] Në atë kohë, kjo pjesë e Shqipërisë ishte e ndarë administrativisht në vilajetin e Kosovës e të Manastirit.[2]

Emisarët xhonturq vepronin sidomos në nxitjen e revoltës së popullatës kundër absolutizmit të Sulltanit dhe për këtë qëllim propagandonin se Sulltani i kishte shitur Austro-Hungarisë pjesë të tokës shqiptare, nëpër të cilën do të kalonte hekurudha e re, që do të vinte nga Novi Pazari në drejtim të Mitrovicës, Ferizajt dhe do të delte në Shkup, për në Selanik. Kjo propagandë antiaustriake mori përmasa të gjëra popullore dhe shkaktoi vëllimin e protestave të përgjithshme që u shndërrua me të shpejtë në një rezistencë mbarëshqiptare. Politika xhonturke arriti të përvetësonte qëndrimin e shqiptarëve dhe t’i fus në pjesëmarrje aktive, që ka qenë faktor vendimtar për suksesin e revolucionit Xhonturk.

Premtimet e turqve të rinj me programin e tyre tërhoqën edhe  popujt e tjerë që kërkonin demokratizimin e Perandorisë. Xhonturqit e dinin se midis krerëve të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare kishte shumë ithtarë për demokratizimin  e vendit, e në veçanti klasa intelektuale. Prandaj shqiptarët me të madhe pranuan këtë lëvizje, pasi ishin të bindur se do të fitonin të drejtat shoqërore dhe politike drejt avancimit të çështjes shqiptare. Pas kësaj fshiheshin synimet e shqiptarizmit dhe kjo ishte arseja se pse shqiptarët marrin pjesë aktive në këtë lëvizje xhonturke.[3]

Krerët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare ishin të bindur se me reformat e ardhshme që premtonin xhonturqit, shqiptarët do të fitonin autonominë dhe ruajtjen territoriale të Shqipërisë Etnike nga ndonjë agresion i papritur nga jashtë, e në veçanti pas reformave që kërkonte Austro-Hungaria me Rusinë, në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane. Udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare ishin të orientuar edhe në luftë kundër forcave të brendshme antikombëtare të klerit, që vepronin në atë kohë në Shqipëri, si ato: katolik-ortodoks dhe ai mysliman, që ishin kundër kërkesave të autonomisë shqiptare”.[4] Kjo shihet më së miri në letrën e Dervish Himës dërguar Temos, në të cilën jep mendimet e Ismail Qemalit lidhur me masat që duhen marrë brenda dhe  jashtë vendit  për të përballuar rrezikun shovinist bullgar mbi trevat shqiptare lindore, rrezik  që po rritej në kuadrin e diskutimit të çështjes maqedonase” [5]

Politika xhonturke mori zhvillim më të hovshëm kur u transferua komiteti i tyre “Bashkim e Progres” në Selanik në vitin 1906, i cili luante rolin e një qendre të përgjithshme në tërë Perandorinë. Ky komitet tani ishte më afër ngjarjeve që zhvilloheshin në pjesën e Rumelisë, ku bënte pjesë edhe Shqipëria Etnike. Tani më propaganda xhonturke ishte shumë më afër shqiptarëve, si bartës të ardhshëm të të gjitha ndryshimeve në Perandori.

Por duhet theksuar se turqit e rinj, në fillim nuk merrnin në konsideratë kërkesat e popujve të shtypur për autonomi të tyre. Nuk pranonin çështjen nacionale të popujve të tjerë, që ishte problem thelbësor në përbërjen e Perandorisë. Synimi kryesor i politikës së tyre ishte centralizimi i pushtetit në dëm të popujve jo turq. Krerët e shqiptarizmit, me këtë rast, i afronte për bashkëpunim vetëm lufta kundër absolutizmit të sulltan Hamitit, ku pas kësaj fshihej synimi i krerëve shqiptarë në luftë për autonominë e tyre, që njëherë e përgjithmonë të shkëputeshin nga robëria shekullore turke. Ndër të parët në këtë lëvizje xhonturke, bënte pjesë vetë themeluesi Ibrahim Temo, me disa veprimtarë, si: Dervish Hima, Ismail Qemali, Hamdi Ohri, Kadri Prishtina, Jashar Erebara nga Dibra dhe mjaft atdhetarë të tjerë që vepronin brenda atdheut dhe jashtë tij.

Në Kongresin II që u mbajt po ashtu në Paris, në dhjetor të vitit 1907, pra pas pesë viteve nga Kongresi i mbajtur në vitin 1902, xhonturqit më në fund pranuan të përdorin forcën, duke shtyrë në kryengritje  të armatosur të gjithë popujt e pakënaqur, si mjet të luftës kundër absolutizmit të Sulltan Hamitit dhe për të rivendosur kushtetutën e vitit 1876, të bindur se me këtë kushtetutë do të siguronin qëndrueshmërinë e Perandorisë Osmane ndaj ndërhyrjes së huaj. Kjo temë u  bisedua edhe në kongresin që mbajtën xhonturqit në Paris  më 20.02. 1902, ku  nga krerët shqiptarë morën pjesë: Dervish Hima, i cili në atë kohë ndodhej në Romë, Ismail Qemail, mori pjesë nga Brukseli, Jashar Erebera, u dërgua nga studentët shqiptarë të Bukureshtit,[6] Kadri Prishtina, shkoi nga Kajro, njëherësh ishte edhe nënkryetar i Partisë “Bashkim e Progres”.[7]

Ismail Qemali, si anëtar i këtij Komiteti, paraqiti kumtesën e tij: “Lufta për mbrojtjen e pakicave kombëtare”, por nuk përmendi fare mbrojtjen e Shqipërisë Etnike.[8] Pasi mbaroi Kongresi, Ismail Qemali, në një takim që pati me Dervish Himën, para se të nisej për në Bruksel, i dha një porosi Himës, që duhej të kthehej në Shqipëri, për ta organizuar popullin. Ai midis tjerash tha: “Kur bullgarët nesër të bëjnë demarshet e tyre pranë Fuqive të Mëdha,  shqiptarët të parët duhet t’u venë atyre gardhin më të madh të kundërshtimit”.[9]  

Komiteti xhonturk pasi u vendos në Selanik, në vitin 1906-1907, u shpërngul edhe qendra e Komitetit Qendror të Partisë “Bashkim dhe Progres”. Qysh nga kjo kohë ka vepruar në Strugë dhe Elbasan dhe ka pasur bërthama ose degë të kësaj shoqërie. Në Shqipëri vepronin Dervish Hima dhe Hamdi Ohri, etj.,  përmes të cilëve dega e Kostancës, e drejtuar nga Temoja, mbante lidhje me Manastirin, Strugën, Elbasanin, Dibrën, Shkodrën, Tiranën, Durrësin, Ohrin, Korçën, Starovën, Beratin, Janinën dhe me qendra të tjera.[10]

Gjatë vitit 1908,  në katër vilajetet e Shqipërisë u themeluan komitete të fshehta kombëtare për lirinë e Shqipërisë, si: në Shkup, Manastir, Ohër, Prespë, Strugë, Gjirokastër, Shkodër, Prizren, Ferizaj, Mitrovicë e tjerë. Me këtë rast paralelisht u formuan edhe komitete  të xhonturqve “Bashkim e Progres”, ku krahas turqve në këto komitete hynë edhe shumë oficerë dhe intelektualë  shqiptarë si: Ibrahim Temo,  Ismail Qemali, Dervish Hima, Hamdi bej Ohri, Nexhib bej Draga, Shahin Kolonja, Rexhep Voka Tetova e të tjerë.[11] Politika xhonturke  e pati suksesin më të madh midis reparteve ushtarake, në veçanti me të madhe u përkrahën nga oficerët dhe ushtarët shqiptarë. Me këtë rast, shumica e ushtarëve shqiptarë të garnizonit të Shkupit, përkrahu lëvizjen xhonturke. Kështu ndodhi edhe me garnizonin e Shkodrës.

Xhonturqit, duke qenë të bindur se Turqia evropiane ndodhej në rrezik dhe një ditë mund të shkëputej nga qendra e Stambollit me ndërhyrjen e ndonjë fuqie të huaj, u bënë thirrje shqiptarëve dhe nacionaliteteve të tjera të shtypura, për një kryengritje të përbashkët të armatosur. Ky deklarim i tyre për dhënien e lirisë, barazisë dhe drejtësisë,  fitoi simpatinë e popujve të shtypur, e në veçanti morën përkrahjen e fuqishme të krerëve dhe popullit shqiptar.

NIJAZI BEJ RESNJA UDHËHEQËS I REVOLUCIONIT

Një ndër udhëheqësit kryesorë të revolucionit të Turqve të Rinj në Manastir me rrethinë, ishte edhe shqiptari Amed Nijazi Beu, i lindur në Resnjë, në vitin 1883.[12] Ky doli në mal, me një çetë prej 50 pjesëmarrësish dhe  ushtarësh të tij. Por sipas burimeve më të reja kapiteni i ushtrisë turke dhe komandanti i batalionit të Resnjes Nijazi Resna, doli në mal me batalionin e tij të përbërë nga 200 ushtarë, oficerë dhe disa civilë shqiptarë, pasi shumica nga ata vullnetarë ishin të veshur me tesha kombëtare shqiptare. Nijazi Resnja, doli në mal që të luftonte për rivendosjen e kushtetutës të vitit 1876, për heqjen e absolutizmit të sulltanit, për bashkimin e të gjithë nacionaliteteve të Perandorisë pa dallim feje e kombësie, nën parullën osmanizmit, ide e cila duhej ti përfshinte dhe ti bashkonte të gjithë nën flamurin e osmanizmit V.Xh).

Prandaj, në këtë revolucion shqiptarët u inkuadruan me të madhe, pasi ishin të bindur se me rrëzimin e Sulltan Hamitit do të ketë më shumë liri për të gjithë shtetasit e Perandorisë Osmane. Kësaj radhe, kryengritja filloi në Vilajetin e Manastirit, kur oficeri Nijazi Beu me lejen Komitetit qarkor të klubit “Bashkim e Progres” (Ittihad dhe terakki), vendosi të largohej nga repartet e Armatës III, me seli në Manastir, ku komandonte Ismail Pasha.[13] Me këtë rast, sipas marrëveshjes së mëparshme në shtëpinë e Haxhi Agës, midis kryetarit të komunës Xhemat Beut, majorit  të shtabit, Remzi Beut dhe komisarit politik të policisë, që kryengritja të fillojë në datën e caktuar, pra më 3 korrik, në Resnjë.[14]

Nijazi Beu doli në mal ditën e premte, më 3 korrik 1908, sipas marrëveshjes paraprake. Kjo datë merret edhe si fillim i kryengritjes në Vilajetin e Manastirit, më konkretisht në Resnjë shpërtheu kryengritja e  repartit  ushtarak të  Korparmatës III, nën komandën e oficerit shqiptar Ahmet Nijazi beut. Sipas deklaratave të Nijazi Beut, “Kryengritja në fillim u përkrah nga fshatarësia shqiptare e rretheve të Resnjës, Ohrit, Starovës, Elbasanit, Korçës dhe të Dibrës”. Në këto rrethe u formuan njësite vullnetare të armatosura dhe u hodhën në luftë kundër pushtetit autokratik të Sulltanit.[15] Ndër çetat më të njohura ishin: Osman Efendiut nga Prespa, e kapiten Zenunit nga Dibra, Kurtish Novosllës dhe ajo e Emin Pisoçanit, të cilët kishin nga 30 vullnetarë shqiptarë. Sot fshati Pesoçan nuk ka asnjë banorë shqiptarë.[16]

Në një tubim të tillë të mbajtur në fshatin Llabunishtë të Strugës, para popullit të grumbulluar të këtij fshati, ai përveç tjerash  tha edhe këto fjalë: ”Erdhëm që t’u ftojmë në luftën e shenjtë për të mirën dhe fatin e atdheut tonë, i cili ishte zhytur në robëri të rëndë. Çfarë bëjmë tani? Shtëpitë tona digjen në flakë. Tymi na e zë fytin, zjarri na djeg  e ne presim të bjerë kulmi i shtëpisë e të na zhdukë  nga faqja e dheut…Kudo çeta komitësh, luftë, gjak dhe pjesë të këputura nga trupi i fëmijëve  tanë. Serbët thonë se ky është atdheu i tyre, bullgarët kërkojnë: Ohrin, Dibrën, Shkupin, Selanikun, grekët; Manastirin, Prilepin,  Stambollin gjerë në Ankara. Por, mos  harroni: Shkodra dhe Janina, Novi Pazari dhe Prishtina, Shkupi dhe Velesi, të gjitha këto vise janë tonat. Ne duhet të zgjohemi patjetër nëse kjo fatkeqësi nuk pengohet, atdheun tonë do na e copëtojnë  armiqtë dhe do të hakmerren keq me ne. Do të na vënë në kokë kësula serbe, do të na i grisin mbulesat tona, do të na përdhunojnë  gratë dhe motrat tona. Neve do të fitojmë nëse e japim besën se do të luftojmë gjer në pikën e fundit të gjakut. Më mirë të vdesim me nderë sesa gjallë me turp”. Ky u pritë si çlirues në të gjitha këto troje shqiptare, deri në Dibër.[17]

Meqë termi “Maqedoni” dhe e ashtuquajtura çështje “maqedonase”, u imponuan në mënyrë arbitrare në qarqet diplomatike, pa u marrë në konsideratë realitetet historike dhe etnografike, cenonte rëndë edhe tërësinë gjeografike dhe etnike të Shqipërisë, kufiri i së cilës në lindje shtrihej  midis Shkupit e Velesit, mali Mokrino-fshati Barabaras në lindje të Makedonski Brodit, ndërmjet fshatrave Deviç dhe Ropotovë-fshati Sopot në juglindje të Kërçovës, i zhdukur në vitin 1913 nga forcat pushtuese serbe, vazhdonte ndërmjet fshatrave Vraneshnicë, Kërçovë dhe Dolencë, Demir-Hisar, Gjavatë, ndërmjet Manastirit e Resnjës dhe vazhdonte përmes Pelisterit.[18]  Shtrirja gjeografike e “Maqedonisë”, në kuptimin e saj më të gjerë, deri-diku përplasej me kufijtë e gjerë të Shqipërisë, konstaton edhe K. Pavlloviq.[19] Prandaj edhe termi “Maqedoni” ishte i pa pranueshëm për Perandorinë Osmane, kur dihet se administrata osmane gjatë gjithë sundimit të saj në këto territore, fare nuk njihte termin-emërtimin Maqedoni. Po ky  ishte i papranueshëm me atë domethënie edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, për shkak të motiveve ekspansioniste që promovoheshin me atë emërtim apo nocion  ndaj tokave shqiptare, përkatësisht Shqipërisë Lindore.[20]

Urrejtja ndaj absolutizmit të Sulltan Abdylhamidit II, gjithnjë e më tepër po rritej, pasi ai po bënte lëshime shumë të mëdha Austro-Hungarisë dhe Rusisë. Nga këto rrethana, Manastiri me rrethinë ishte çuar në këmbë dhe kërkonte ndryshime. Stambolli urdhëroi Shemsi Pashën që të nisej nga Kosova, për të qetësuar Manastirin e trazuar, deri sa të arrinin përforcime të reja nga Stambolli.  Ky  më 3 korrik arriti në Ferizaj, por nuk u ndal që t’i bindej Mytesarifit të Prishtinës, për ngjarjet e  Ferizajt, por me të shpejtë u nis për në Prizren, për të qetësuar shqiptarët lidhur me ngatërresat që kishin lindur me rastin e hedhjes së kokave të derrit në Xhaminë e Sinan Pashës.  Në këtë kohë, Shemsi Pasha ishte gjenerali më i besuar i Sulltanit, ky ishte shqiptar nga Rozhaji, njëherësh edhe kundërshtar i madh i lëvizjes xhonturke, njëherit edhe mik i Isa Boletinit. Të cilët më vonë për këtë arsye e vranë Nijazi Beun kur kishte hipur në vapor në limanin e  Vlorës për të shkuar në Stamboll në v. 1914. V.Xh).

Ky me 20 batalione nga territori i Kosovës,  u  nisë për në Manastir. Shemsi Pasha, njiherësh njihej edhe si specialist për shtypjen e revoltave kundrejt shqiptarëve. Ky më parë ka shërbyer edhe si komandant i Divizionit ushtarak të Mitrovicës, së bashku me Sylejman Kylçen nga Tetova, i cili ka qenë adjutant i komandantëve të divizionit ushtarak të nizamëve në Mitrovicë dhe pjesëmarrës direkt në  lëvizjen xhonturke.[21] Shemsi Pasha,  posa arriti në Manastir, mori masa të ashpra disiplinore kundër të gjithëve që favorizonin lëvizjen xhonturke, ku bartës kryesor të kësaj kryengritje ishin vetë shqiptarët me oficerët e tyre.  Ky filloi të tregojë forcën e tij, duke thënë se do t’i nënshtrojë në zjarr e hekur Resnjën, Ohrin, Prespën, Korçën, Elbasanin dhe Dibrën. Pas kësaj propagande kundër tij, në Manastir oficerët xhonturq  së bashku me komitetin e tyre, përgatitën  atentat, ndërsa ky u vra nga dora e togerit Atif Bigali, në dalje të gjeneralit  nga posta, në mëngjesin e 7 korrikut, ku gjenerali me telegram e kishte njoftuar sulltanin, për masat që do të ndërmerrte kundër rebelëve ushtarakë.[22] Mendohet se atentatori Atif Beu, të ketë qenë nga treshet e Komitetit të Fshehtë për çlirimin e Shqipërisë, të themeluar në Manastir në vitin 1905. Pasi njeri nga mbrojtësit e gjeneralit, Haxhi Rifat Aga, po ashtu kishte lidhje të ngushta me Nijazi Resnjën para arratisjes së tij. V.Xh). Kjo vërtetohet në mbrojtje të gjeneralit,  pasi në rastin kritik  trup mbrojtësit e tij nuk gjuanin në atentatorin, por në ajër, përderisa në fund ai plagosë vetëm në këmbë, duke arritur të arratiset dhe të shërohet në Ohër. Kjo flet qartë për një koordinim të ngushtë të veprimeve midis anëtarëve të Komitetit “Bashkim e Progres” dhe Komitetit të Fshehtë Shqiptar për çlirimin e Shqipërisë, në luftë për mposhtjen e absolutizmit të Sulltan Abdylhamitit.

Kjo njëherësh ishte edhe fillimi i lëvizjes për autonomi në mbarë trevat shqiptare, ku me të madhe do të përfshinte Vilajetin e Manastirit deri në Dibër, pastaj do të shtrihej  në drejtim të Tetovës, Gostivarit deri në Shkup.[23] Për këtë ngjarje të rëndësishme, menjëherë më 4 korrik të vitit 1908, konsullata serbe në Shkup lajmëronte për kryengritjen dhe pa dëgjueshmërinë e ushtarëve dhe redifëve shqiptarë, për dezertimin e tyre nga kazermat  turke. Po ashtu, edhe oficerët shqiptarë kërkonin në të shumtën e rasteve nëpër mitingje, që të mbrohet çështja shqiptare. Ditët e para të korrikut, kasnecët përhapën lajmin mbi marshimin e ushtrisë austro-hungareze drejt Kosovës, kështu që në katër anët u lëshua kushtrimi kinse për mbrojtjen e  kufijve. Kjo propagandë turke si duket nuk pati sukses, për të çorientuar shqiptarët dhe udhëheqësit e tyre. V.Xh).

Në të njëjtën kohë, pra vetëm dy dytë pas kryengritjes së Resnjës, më 5 korrik  1908,  krerët e Prishtinës, Mitrovicës dhe Gjakovës u tubuan në Ferizaj, i njohur në historinë tonë kombëtare si Kuvendi i Ferizajt, që pati jehonë dhe rezultate të jashtëzakonshme. Shkas për këtë kuvend ishte lajmi se janë duke ardhur nxënësit e gjimnazit, me personelin e konsullatës  austro-hungareze dhe pjesëtarë të tjerë të grupit inxhinieringut  nga Selaniku e Shkupi,  për të vizituar kinse qytetin e Ferizajt, pasi që në atë kohë ishin përhapur zërat se njësite ushtarake austro-hungareze mbaheshin në gjendje gatishmërie në kufij me Bosnjën.

Pas tre javëve të kryengritjes, Nijazi beu kontrollonte Prespën, Strugën, Resnjën dhe Dibrën. Çdo kund ky i largoi nëpunësit turq dhe tagrambledhësit, duke emëruar njerëz të revolucionit. Më 22 korrik, kryengritësit e rrethojnë Manastirin, të nesërmen sëbashku me çetën e oficerit nga Ohri Ejup Sabriut, ky më vonë mori pjesë në Kongresin e Dibrës dhe të Manastirit,[24] Këta si udhëheqës të revolucionit xhonturk, hynë në Manastir dhe i lëshuan të gjithë të Burgosurit.[25]

Shqiptarët e moshës madhore, sa u përhap ky lajm, me të shpejtë rrokën armët dhe u grumbulluan në drejtim të Ferizajt. Në këtë Kuvend morën pjesë, sipas të dhënave serbe, mbi 15 mijë shqiptarë nga kazaja e Gjilanit, Preshevës, Prishtinës, Shkupit, Tetovës dhe regjioneve të tjera të Kosovës.[26] Ky kuvend zgjati deri më 23 korrik 1908, në të cilin u zhvilluan diskutime rreth shumë çështjeve aktuale të ditës, madje edhe rreth miratimit të dokumentit në formë memorandumi, i përbërë prej 8 pikash.[27]

KUVENDI FERIZAJIT

Siç pamë më lart, Kuvendi i Ferizajt filloi tubimin e tij më 5 korrik,  konsultimet mbaheshin në xhaminë më të bukur të Ferizajt, në “Hamidije”.  Sipas raporteve të konsujve të huaj për këtë tubim, thuhej “se qëllimet janë të errëta”. Në radhë të parë pengoheshin projektet e Austro-Hungarisë drejt Shkupit dhe Selanikut. Prandaj, diplomacia Austro-Hungareze, në këtë kohë bëri shumë zhurmë, trajtoi tubimin nga këndi i vet, duke aluduar  “se ky tubim duhet të jetë tubuar në radhë të parë kundra Austrisë dhe trimave të Orientit”, në radhë të dytë kundra myshirit Ismail Pasha, i cili së bashku me mydyrin e Ferizajt u detyruan të japin dorëheqje nga detyra. Pa marrë parasysh presionet politike, shqiptarët vazhduan të tubohen, ku deri në pjesën e parë të korrikut, numri i tyre arriti mbi 10-15 mijë vetë. Tubimet e përgjithshme  u mbajtën afër Stacionit hekurudhor,  i njohur si vend i kuvendeve shqiptare, të cilët zgjatën deri më 23 korrik të vitit 1908.[28] Kjo prani e madhe e shqiptarëve në këto Kuvende, pa marrë parasysh arsyet, u shfrytëzua nga Komiteti “Bashkim e Progres, me një mjeshtëri dhe zgjuarsi të jashtëzakonshme politike, përkatësisht nga udhëheqësi i xhandarmërisë dhe anëtarit të klubit të xhonturqve, Galip Beu, i cili për herë të parë vizitoi Ferizajn, më 7 korrik, me disa oficerë turq, që ishin të ndihmuar fuqishëm nga Rexhep Hoxhë Tetova dhe Sherif Efendiu. Ky i fundit, për të bindur të pranishmit në tubimet e Ferizajt, disa herë u bëri thirrje pjesëmarrësve përmes Kuranit, që të pranojnë ofertat e  xhonturqve. Për këtë veprim pro, Sherif Efendiu në zgjedhjet e ardhshme parlamentare u nominua deputet. V.Xh).

Në praninë e Galip Beut në Kuvend, krahu xhonturk mori fuqi, tanimë ishin prezentë personalitetet më të shquara të vilajetit, ndërsa më të zëshmit ishin përsëri këto dy figura; Myftiu i ardhshëm i Manastirit, Rexhep Efendiu nga Tetova dhe Sherif Efendiu nga Prizreni.[29] Pastaj radhiteshin paria e Shkupit, në krye me Sahit Hoxhën dhe myftiu i Prishtinës, Xhemail Aga dhe Fuat Pasha.

Po ashtu, në këtë tubim bënin pjesë edhe krahu  luftarak si: Zejnulla Beu i Vushtrrisë me Hasan Prishtinën, nga Jeni Pazari, Murat Beu dhe Osman Pashiq; Sjenica, Ismail Spahoviq dhe Nazif Agai; Mitrovica, Isa Boletini, ky për shkak të vdekjes së vajzës e lëshoi tubimin më herët,  Sulejman Agë Batusha, Qerim Beu, Sali Agai, Ferat bej Draga, Zejnulla Beu,  Qenan Beu dhe Ahmet Agai. Po ashtu, nga Peja ishin: Jahaj Beu, Rasim Aga, Mahmut Beu, Zenjella Beu dhe Qerim beu; nga Budakova, Hasan Hyseni; Gjakova, Qerim Mahmut Begolli, Hasan Efendiu, Iljaz Beu e tjerë. Nga Prizreni ishin Jahja Aga dhe Rasim Agai; nga Luma, Mustaf Lita, Ramdan Zaskoci Sherif Aga dhe Haxhi Rust Kabashi,[30] kurse nga Tetova, pos Rexhep Vokës, merrnin pjesë edhe Emin Beu, Halim bej Deralla, Murat Beu dhe Aqif Pasha, ky i fundit ishte pjesëmarrës edhe në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit.[31] Ndërsa gazeta “Kosova”, përmend gabimisht edhe emrin e Mehmet pashë Derrallës.[32] Nga Presheva ka marrë pjesë, Kadri Hasani; nga Gjilani, Idriz Seferi dhe Ramë Abdyli; Nga Tërpeza, Sali Kupina dhe nga Pozharani;  Ramë Topalli, Zeqë Pira dhe Islam Pira, që njihen edhe si organizatorë të këtij Kuvendi.[33]

Ky Kuvend zgjoi interesim të madh tek qarqet diplomatike dhe konsullore të shteteve të mëdha dhe diplomatëve të tyre të akredituar në vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit. Për këtë ngjare ka qenë shumë e interesuar diplomacia austro-hungareze, pasi që në këtë Kuvend shqiptarët u shprehën publikisht kundër politikës austro-hungareze. Shqiptarët në këtë Kuvend shprehën qëndrimin e tyre kundër çdo agresioni të jashtëm, të gatshëm që me armë ta kundërshtojnë çdo sulm nga jashtë, qoftë edhe atë nga dy super fuqitë e kohës ruso-austriake, të cilat në këtë kohë kishin fituar disa koncesione nga vetë Sulltani.  Ky dyshim i shqiptarëve doli shumë i saktë, kur dy muaj më vonë në tetor 1908, austro-hungaria e shpalli aneksimin e Bosnjës.[34] Këtë qëndrim të prerë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare do të tentojnë ta përvetësojnë për interesa të veta shtetet e Ballkanit, në radhë të parë Serbia.

Numri i shqiptarëve në Kuvendin e Ferizajt, aty ka kah fundi i muajit korrik arriti mbi 30.000 vetë njoftonte gazeta bullgare “Iskra”,  që botohej në Selanik.[35] Sipas konsujve austro-hungarez, numri i shqiptarëve në këtë Kuvend ka qenë shumë më i madh. Sipas Prohaskës, “në këtë tubim pati mbi 44 mijë vetë”.[36] Nga ky Kuvend; përfaqësues të Mitrovicës, Jeni Pazarit, Prishtinës, Ferizajt, Shkupit, Tetovës, Gostivarit dhe viseve të tjera të vilajetit të Kosovës, i dërguan Sulltanit, më 20 korrik të vitit 1908, një telegram me 180 nënshkrime. Këta përfaqësues të Vilajetit të Kosovës, kërkonin nga sulltan Abdyl Hamidi II, unanimisht hyrijetin (lirinë) dhe rikthimin e Kushtetutës së vitit 1876.[37]

Më 22 korrik, para se të miratohej Itifaknama, Kuvendi i Ferizajt i dërgoi Sarajit të Sulltanit një telegram tjetër, ku thuhej se në rast se nuk shpallej menjëherë Kushtetuta e vitit 1876, populli me armë në dorë do të zbriste drejt Stambollit. Në të vërtetë, organet e pushtetit gati në tërë Vilajetin e Kosovës dhe të Manastirit u paralizuan në të gjitha fushat e jetës politike dhe administrative, ato ishin plotësisht në duar të shqiptarëve, gati më se një muaj të zgjatjes së Kuvendit në Ferizaj, jeta në këto dy vilajete funksiononte bindshëm nën mbikëqyrjen e oficerëve dhe krerëve shqiptarë.[38]

Sulltani, nga kjo situatë e krijuar në Shqipërinë Verilindore, u gjind në një pozitë tejet të vështirë politike, ku masa  prej 30.000 vetash prisnin komandën  në gjendje gatishmërie, për të marshuar drejt Shkupit e Selanikut, për në  Stamboll. Shqiptarët kanë një moral të lartë, nuk plaçkitin, “por kërkojnë pavarësi dhe çlirim kombëtar”.[39] Kjo kërkesë e popullit shqiptar e shqetësoi pamasë jo vetëm sulltanin, por edhe xhonturqit, që kishin nxitur shqiptarët të bashkëpunonin me ta. Më 23 korrik, pa ardhur ende përgjigja nga Stambolli, kryengritësit shqiptarë e shpallën Kushtetutën në Selanik, pastaj e shpallën në Manastir, Shkup, Preshevë, Veles e shumë qendra të tjera shqiptare.[40]

Më 24 korrik, Sulltan Hamiti pranoi dhe shpalli rivendosjen e Kushtetutës, e cila u pritë në mbarë Perandorinë me gëzim të madh  dhe me manifestime të ndryshme. Sipas konsullit Prohasaka: ”Tubimi i shqiptarëve në Ferizaj ishte një nga më të mëdhenjtë që me shekuj nuk mbahej mend”.[41]

Kryengritësit e mbanin të rrethuar Ferizajn 15-23  korrik 1908

Tubimi i Ferizajt u shndërrua në një demonstratë të vërtetë popullore, me të cilin shqiptarët kërkonin kthimin e Kushtetutës të Mithat Pashës, e cila parashihte për popujt e nënshtruar ligjshmërinë, lirinë dhe përparimin e kushteve ekonomike dhe sociale të qytetarëve. Ky tubim i shqiptarëve në Ferizaj i dha fuqi të madhe Lëvizjes Xhonturke drejt grabitjes së pushtetit. Ky Kuvend, pati  rezultate të jashtëzakonshme në favor të Turqve të Rinj, ku rol të rëndësishëm  në mesin e shqiptarëve patën oficerët e lartë shqiptarë që mbanin poste kyçe në Vilajetin e Kosovës, si: Selahedin Beu dhe Galip Beu, të cilët kishin influencë të madhe në kryeqendër të Vilajetit, në Shkup.[42] Nën-komiteti i Shkupit, që midis anëtarëve të vet kishte nënkolonelin Vasi Beu, pastaj Salih Beun, ish-kryetarin e  bashkisë së Shkupit dhe Haxhi Mustafa Hamdiun, që kishin një influencë të madhe, ia doli në krye të bind ata se mjeti më i mirë shërues për nevojat dhe brengat e tyre ndodhej në konvokimin e një mexhlisi nacional, të dërguar prej Ferizajt për në Stamboll, që në emrin  e tyre të siguronte solidaritetin e plotë me Komitetin “Bashkim e Progres”, që ka pasur influencë mbi vendimin e Sulltanit për të akorduar Konstitucionin e dëshiruar. Edhe Ismail Qemali i ka dërguar një telegram përshëndetës, Reshit Pashës, ku solidarizohet me shqiptarët pjesëmarrës në revolucionin xhonturk.[43]

Kuvendi i Ferizajt ka qenë tubimi më i madh i shqiptarëve të Kosovës, që nga periudha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878-1881. Krerët shqiptarë, të shqetësuar për situatën e krijuar politike dhe për të mbrojtur tokat shqiptare nga copëtimi i jashtëm, u ngritën me armë prej rretheve të Manastirit, Strugës, Dibrës, Kërçovës, Prizrenit, Gjakovës, Prishtinës, Vushtrrisë, Gjilanit, Preshevës, Kaçanikut,  Shkupit, Tetovës, Gostivarit etj.[44]

Shqiptarët, të bindur thellë se me shpalljen e parlamentarizmit nën qeverisjen turke, do të plotësohen disa kërkesa jetike të çështjes sonë kombëtare, siç ishte kërkesa për autonomi,  në Kuvendin e Ferizajt pas dy javë kuvendimi, më të zëshëm ishin: fanatikët e Prishtinës, Prizrenit, Tetovës, Shkupit etj, kurse ndikim më të madh në Kuvendin e Ferizajt ka pasur Rexhep Efendi Tetova nga fshati Shipkovicë.[45]

Në Kuvendin e Ferizajt doli fituese rryma e xhonturqve, të udhëhequr nga Galip Beu, anëtar i komitetit “ Bashkim e Progres” në Shkup. Ky me vete kishte   Kryetarin e klubit të Tetovës, Rexhep Hoxhë Vokën dhe Emin Beun e Tetovës, pjesëmarrës i Lidhjes së Prizrenit, të cilët arritën në Ferizaj më 15 korrik.[46] Këta u bashkuan  me përkrahësit e rrymës së konstitucionit  dhe rendit parlamentar, siç ishin: Xhemail agë Prishtina, Xhemil Efendi Prizreni, Sherif Efendi Prizreni dhe Halim bej Derralla. Halimi ishte përkrahës i ideve liberaliste, ku bie ndesh me idetë e babës së tij, Mehmet Derralla, i cili për interesa të tij personale mbante krahun e Sulltanit, edhe pse në këtë kohë ishte i internuar dhe nuk mori pjesë në këtë Kuvend. Ky u lirua  nga internimi një muaj pas ardhjes së xhonturqve në pushtet. V.Xh).[47]

Në këtë Kuvend, anëtarët dhe përkrahësit e ideve xhonturke shfrytëzuan situatën e krijuar, duke ua paraqitur shqiptarëve kushtetutën e re, si të vetmen rrugë për të shpëtuar nga shtypjet, nga ndërhyrjet e huaja dhe nga rreziku i copëtimit të Shqipërisë Etnike. U premtua liria dhe zakonet që përfshinë të drejtën e mbajtjes së armëve, hapjen e shkollave shqipe etj. Këto oferta të programit politik të xhonturqve u pranuan edhe nga Isa Boletini dhe Bajram Curri.[48]

Pra, Kushtetutën e vitit 1876, edhe shqiptarët e konsideronin si përpjekje për forcimin e perandorisë, sepse ajo mbronte edhe tërësinë territoriale të atdheut të tyre. Idetë liberale dhe këmbëngulja e vazhdueshme për zbatimin e reformave, që do ndihmonin përparimin e Perandorisë Osmane, i mbronte edhe Ismail Qemali. Ai do të deklarojë: “Mbështetje në një politikë të hapur me vendet e zhvilluara evropiane dhe sidomos me Anglinë”, të cilën e shihte si një fuqi që kërkonte ta ndihmonte miqësisht Perandorinë, gjatë periudhës së vështirë që po kalonte Turqia. Kjo bindje e Ismail Qemalit, solli si pasojë acarimin e marrëdhënieve të tij me Sulltan Abdyl Hamidin, pasi që Ismail Qemali që në moshë të re bashkëpunoi ngushtë me reformatorin e madh Mit’hat Pashën dhe mori pjesë në hartimin e kushtetutës së parë osmane, shpallur më 1876, ku neni 108 i kësaj kushtetute pranonte që “administrata e krahinave do të kishte si themel parimin e decentralizimit” dhe parashihej krijimi i një vilajeti shqiptar,[49] edhe pse  kushtetuta e cila kishte për qëllim forcimin e Perandorisë Osmane, mbeti e pazbatuar deri në Kuvendin e Ferizajt, më 1908. Sulltan Abdylhamidi e kishte marrë “promemorien” nga burrat e Kuvendit të Ferizajt, më 20 korrik, të lëshuar në emër të shqiptarëve të Kosovës, ku kërkohej rikthimi në fuqi i Kushtetutës së vitit 1876 dhe thirrja e parlamentit. Kjo i kishte shkaktuar Sulltanit  “një goditje të papritur dhe i kishte lënë një përshtypje më të madhe, sesa vërejtjet e të gjithë turqve apo të përfaqësuesve diplomatikë të Evropës”, do të deklarojë  në kujtimet e veta, Ismail Qemali.[50]

Pas tri ditësh, i trembur se ushtria dhe kryengritësit kosovarë mund të hynin në Stamboll, Abdyl Hamiti II  rivendosi Kushtetutën në fuqi, më 23 korrik të vitit 1908.[51] Kthimi i Kushtetutës më së pari u shpall në Manastir dhe Selanik, kurse ky lajm u shpall më 24 korrik edhe në shtyp. Menjëherë pas njohjes së kushtetutës prej Sulltanit, u formua Qeveria e Re, e përbërë prej turqve të rinj. Kjo ringjallje konstitucionale u quajt Hyrijet (Liri), e cila  u prit me gëzim të madh prej shqiptarëve, duke shpresuar se turqit e rinj do ta mbajnë fjalën dhe premtimet e dhëna dhe do t’i rinë besnik kushtetutës. Nëpër të gjitha qytetet e Perandorisë u bënë festime, kurse më të bujshme u bënë në trojet shqiptare të pjesës lindore: në Manastir dhe Shkup. U liruan të burgosurit, u falën të ikurit nëpër male, të cilët u kthyen nëpër shtëpitë e tyre. Në Tetovë, pas leximit të fermanit të sulltanit për amnisti, më 24 korrik pas dite, hyri në qytet çeta e Liman Mustafës, e cila numëronte mbi 150 luftëtarë. Ky njësit kishte marrë pjesë në Kuvendin e Ferizajt, së bashku me vullnetarët e Halim Derrallës. Me këtë rast u mbajt manifestim i madh deri në mëngjes, ku morën pjesë edhe vullnetarët nga rrethina e Gostivarit dhe Luma.[52]

Papritmas, gjatë mbajtjes së manifestimit në sheshin e Tetovës, u përhap lajmi se 4-5 mijë luftëtarë nga Nahija e Lumës, janë vendosur në periferi të Tetovës, rrëzë malit Sharr, dhe kërkojnë sqarim për reformat e reja të shpallura, me pretekst se nuk janë në përputhje me rendin dhe sheriatin. Por, Rexhep Efendi Tetova arriti t’i bindë se çdo gjë është në përputhje me sheriatin, se “s’ka asnjë shkelje të ligjit”, atëherë edhe luftëtarët e Lumës iu bashkuan manifestimit.[53]

Pas rikthimit të jetës parlamentare në Perandorinë Osmane, filloi të ndihet një frymë e re e lirisë. Vetëm disa fanatikë myslimanë, sidomos ata që përfitonin prej regjimit të vjetër, e pritën ftohtë këtë ngjarje të madhe historike, ndërsa Lëvizja Kombëtare Shqiptare i dha mbështetje të fuqishme xhonturqizmit, si Ismail Qemali, Dervish Hima, Bajram Curri, Isa Boletini, Hasan Prishtina, Rexhep Vokë Tetova e shumë të tjerë, të cilët e përkrahën kërkesën e turqve të rinj.[54]

Në Kuvendin e Ferizajt, forcat liberaliste të udhëhequra nga Bajram Curri, dolën fituese ndaj forcave centraliste, që ende në këtë kohë mbanin anën e Sulltanit.[55] Mospajtimet u dukën jo vetëm në radhët e xhonturqve, por edhe ndërmjet tyre dhe shqiptarëve.

 


[1] Gligor Todorovski, Serbija i reformite vo Makedonija, Shkup 1987, f. 199.

[2] Abas Ermenji, Albania, Romë 1988, f. 265.

[3] P. Bartl, vep. e cit. f.154.

[4] Gazeta “Drita”, Sofje, nr. 81 më 15 korrik 1906.

[5] Ismail Qemali, Përmbledhje dokumentesh…, dok. nr. 49. f. 83, më 13 shkurt 1902.

[6] I. Qemali…, Dok. 49, f. 33-34.

[7] Eqber Skendi, Hoxhë Kadriu-(Kadri Prishtina), Prishtinë 1992, f. 13-14.

[8] Ismail Qemali, “Unë fola për pakicat, pasi nuk guxoja ta përmendi Shqipërinë,  por ajo ishte  në zemrën time”.

[9] Ismail Qemali…, dok. 49. f. 83-84.

[10] Pavarësisht peripecive që hoqi Dr. Temo në Strugë në verën e vitit 1889, duke u arrestuar nga agjentët e Stambollit, deri në vitin 1895, në Stamboll u arrestua edhe katër herë të tjera. Në Rumani, agjentët e Stambollit tentuan disa herë ta helmonin. Të dënuarin me burgim të përjetshëm nga Porta e Lartë e Stambollit.

[11] Ismail Qemali, Dok. nr. 82, f. 114.

[12] Manol Pandevski, Politiçkite parti i organizaciji vo Makedonija 1908-1912, Shkup 1965, f. 281.

[13] Ismail Qemali,  Përmbledhje dokumentesh, shih, dok. 82, Raport i Esat Pashës,  dërguar sulltanit, ku njofton për përfundimin e  hetimeve lidhur me pjesëmarrjen e oficerëve në komitetet xhonturke dhe elementët e arratisur,  më 12 korrik 1908. Esat  Pasha, në këtë kohë ishte Gjeneral Divizioni,  ëvendës i mareshalit të Armatës së Tretë perandorake.

[14] Ismet Dërmaku, Rilindja Kombëtare Shqiptare dhe kolonitë shqiptare të mërgimit në Rumani dhe Bullgari, Prishtinë 1987, f. 340; Reshat Nexhipi, Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj, Kërçovë 2003, f. 61; Tajar Tetova është i lindur në Tetovë, me gradë ka qenë oficer ushtarak dhe ka shërbyer në ushtrinë turke. Në fillim ka mbrojtur fuqishëm Perandorinë dhe interesat e saja, por më vonë ka dhënë një kontribut të fuqishëm në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare edhe në Shpalljen e Pavarësisë në Vlorë.

[15] Historia e popullit shqiptar, II, 2002 Tiranë, f. 374.

[16] Fshatii Pesoçan, ky fshat sot fare nuk ka banorë shqiptarë, pasi u dogj nga ushtria serbe në vitin 1913, ku një pjesë të banorëve të saj i vrau në mënyrë më mizore duke i fut të gjallë në pus pranë fshatit, ndërsa pjesa tjetër u shpërngulën nga dhuna e ushtrisë serbe, pasi akuzoheshin se kishin marrë pjesë aktive në Kryengritjen e Shtatorit, që kishte filluar në Dibër, por më të madhe ishte përhapur në tërë trevat e Shqipërisë Lindore.

[17] Reshat Nexhipi, Prespa dhe Manastiri nëpër shekuj, Kërçovë 2003, f. 60-61.

[18] Halim Purrellku, Aspekte të Kryengritjes së Ilindenit në raport me interesat shqiptare, Çështja e reformave në “tre Vilajetet” (“Maqedoni”), dhe imponimi i të ashtuquajturës “çështja maqedonase”, Seminari i III, Ndërkombëtar i Albanologjisë, në USHT, Tetovë-Shkup 2009, f. 201. 

[19] Stefan K. Pavlloviq, Istorija Balkana, (përkthyer nga serbishtja Çedomir Antiq), KLIO, 2001, f. 247.

[20] Halim Purellku, Aspekte të Kryengritjes së Ilindenit në raport me interesat shqiptare, çështja e reformave në “tre Vilajetet” (“Maqedoni”)…, f. 201. 

[21] Shefqet Pllana, Kuvendi i Ferizajt më 1908, sipas disa bashkëkohësve, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinë 1997, f.101-103.

[22] Raport i konsullit Zambuar në Mitrovicë, Ministrit Erentall në Vjenë, më 8 korrik 1908;  Ali Vishko,  Kongreset e Alfabetit dhe të shkollës shqipe,  Shkup 1992,  f. 27.

[23] Raport i përfaqësuesit serb  Jeliçka nga Shkupi, dërguar Beogradit 27 qershor 1908; HHStA, Pa, ”Mendimi politik”, i Ambasadorit Pallvaçini nga Stambolli, dërguar Vjenës, më 5 maj 1910.

[24] Ejup Sabriu, edhe pse ishte oficer në shërbim të Perandorisë Osmmane, mori pjesë edhe në Kongresin e Dibrës 1909 dhe të Manastirit në v. 1910.

[25] Manol Pandevski, Politiçkite parti i organizaciji vo Makedonija…, f. 26.

[26] Historia e popullit shqiptar II, vep. e cit. f. 375. Vebi Xhemaili, Shqiptarët e Pollogut në luftë për çlirim e bashkim kombëtar, Tetovë 2003, f.

[27] Zhivko Avramovski, Izveshtaji austro-hungarski i konzula u Kosovskoj Mitrovici, Prizrenu i Skoplju, o odborskoj Skupshtini u Ferizoviqu, 5-23 jula, 1908; “Vjetar-Godishnjak”, Arhiva II-III, Prishtinë 1970, f. 320-322.    

[28] Zhviko Avramovski, Raportet e konsujve  austro-hungarezë në Mitrovicë, Prizren për Kuvendin e Shqiptarëve  në Ferizaj, “Përparimi” Prishtinë 1976, f. 581.

[29]Arkivi i Maqedonisë-Shkup, Fond. PP, mikrofilmi 332, raport i konsullit Millan Peqanacit nga Prishtina, më 18 korrik 1908. Zh. Avramovski, Izveshtaji austroungarskih konzula u Kosovskoj Mitrovici, Prizrenu i Skoplju o odborskoj Skupshtini u Ferizoviçu 5-23. jula 1908, “Vjetari”, II-III, Prishtinë  1970, f. 312-314.   

[30] Shefqet  Pllana, “Gjurmime albanologjike”, (seria 26-1996), Prishtinë, 1997, f. 105; Gjyltekin Shehu, “Shqiptarët e Maqedonisë” ,(material i simpoziumit, ngjarjet në vilajetin e Kosovës sipas burimeve franceze, 1908- 1912),  Shkup, 1994. f. 290

[31]Vebi Xhemaili, Pjesëmarrja e shqiptarëve të Pollogut në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, “Fakti”, (fejton), Shkup 2003.

[32]Gazeta “Kosova”, Konstancë, kallnor 1942; Në bazë të dëshmive që kemi, në vitin 1908, Mehmet  pashë Tetova, ka qenë i internuar në Bagdad,  pas mbajtjes së Kuvendit të Ferizajt ai fiton amnistinë  nga Sulltan  Abdylhamiti,  prandaj nuk ka pasur mundësi të marrë pjesë në Kuvendin e Ferizajt. Gazeta “Kosova”, si duket e ka përzier me pjesëmarrjen e djalit të tij Halim bej Derrallën. Poashtu e konsulli francez në Shkup, Pichon, nuk e përmend fare emrin e Mehmet pashë Derrallës.                                                                                     

[33] Historia e popullit shqiptar II…, f. 376.

[34] V. P. Potemkin, Istorija Diplomatije…, f.167.

[35] Dimitar Vllahov, Makedonija i maldoturska revolucija, “Istoriski çasopis”, III, Beograd , f. 35;  Shaban Demiraj-Kristaq Prifti, Kongresi i Manastirit,Tiranë 2004, f. 52; Gazeta ”Iskra”, Selanik, viti 1908.

[36]Zhviko Avramovski, Raportet e konsujve  austro-hungarezë në Mitrovicë, Prizren për Kuvendin e Shqiptarëve  në Ferizaj, “Përparimi” Prishtinë 1976, f. 581-582.

[37] Zivko Avramovski, Izveshtaji austroungarskih konzulla u Kosovskoj Mitrovici, Prizrenu i Skoplju o odborskoj Skupshtini u Ferizoviçu 5-23. jula 1908. “Godishnjak”, II-III, Ahriv Koosva , Prishtinë 1970. f. 312-314. Kjo kushtetutë ishte përgatitur nga Mithat Pasha.

[38] Zhivko Avramovski, Raportet e konsujve austro-hungarezë në Mitrovicë, Prizren e Shkup, për Kuvendin e Shqiptarëve në Ferizaj, mbajtur prej 5-23 korrik 1908, “Përparimi”, nr. 7, 1967, f. 868.  

[39] Raport nr. 80, i Zëvendës konsullit Pizhon, nga Shkupi, më 24 korrik 1908.

[40] Historia e popullit shqiptar ii…, f. 377.

[41] Raport i konsullit Prohasaka, nga Prizreni, Ministrit Erentall, në Vjenë, teleg. nr. 124, më 29 korrik 1908.

[42] Galip Beu, ishte funksionar i lartë në administratën turke, me origjinë, shqiptar nga Kosva.

[43] Ismail Qemali, Përmbledhje dokumentesh, telegram i Ismail Qemalit, më 30 tetor 1908, dërguar Reshit Pashës, shqiptar për kah origjina, ku Ismail Qemali ka shpresë se xhonturqit do ti përmbushin kërkesat shqiptarëve.

[44] Avstriski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod 1907- 1908, Tom II. Shkup, 1981. dok. 99; Shefqet  Pllana, “Gjurmime albanologjike”, (seria 26-1996) pinim i cit. f. 107; “Kosova”, 11 kallnor 1942.

 [45] Zivko Avramovski, Izveshtaj austrohungarski…f. 315;  Tetovo i tetovsko niz istoriata, vep. e cit. f. 287-288; Shënime të mbledhura nda autori, Rexhep Efendi Tetova, ka lindur në fshatin Shipkovicë, në vitin 1844, Ka mbaruar studimet e larta në Stamboll, drejtimi i  Teologjisë. Më vonë emërohet Myfti  në Manastir, është pjesëmarrës në Kuvendin e Ferizajt, dhe në Kongresin e Alfabetit  në Manastir dhe Dibër. 

[46] Zekeria Cana, Lëvizja Kombëtare Shqiptare në Kosovë 1908-1912, Prishtinë 1979, f. 37; Shukri Rahimi, Vilajeti i Kosovës, Prishtinë 1967, f. 122; Tetovo i tetovsko niz istoriata, vep. e cit. f. 287.

[47] Pra nuk qëndron konstatimi që jep Niman Ferizi, Familja Curri, Konstancë 1930, f. 16. 

[48] Emin Pllana, Kosova dhe reformat në Turqi, vep. e cit. f. 264; Abas Ermenji,  Albania, vep. e cit. f. 265; “Kosova”, kallnor më 1942; Sipas kësaj gazete: “Më  këmbëngulës në Kuvendin e Ferizajt, që me ushtri të niset menjëherë për në Stamboll, ka qenë Bajram Curri”.

[49] Mithat Pasha, pak muaj pas emërimit si qeveritar dhe reformator i madh turk u arrestua, u dëbua nga Perandoria dhe, më vonë u vra.  Ndërsa, Ismail Qemali për idetë e tij liberale dhe bashkëpunimin me Mit’hat Pashën, që binin ndesh me regjimin absolutist të Abdul Hamid-it II, vuajti 7 vite internim (1877-1884).

[50] Instituti i Historisë-Tiranë, Kujtimet e Ismail Qemalit, Londër 1920. Më 1897 ai i paraqiti një “promemorie” sulltanit, ku i sugjeronte që të ndërmerrte reforma të menjëhershme për të shpëtuar Perandorinë nga “fundi shumë tragjik”. për të vënë në jetë këto reforma Ismail Qemali e këshillonte Abdul Hamidin që të vinte në zbatim, pa asnjë vonesë, kushtetutën e vitit 1876, duke u përpjekur për forcimin e Perandorisë, ai mbronte edhe tërësinë territoriale të atdheut të tij. “pas fitores së revolucionit të xhonturqve korrik 1908, u kthye në Shqipëri dhe u zgjodh deputet i sanxhakut të Beratit, në Parlamentin Osman. Pritja që i bëri populli i Vlorës, ditën që u kthye në atdhe, më 18 shtator 1908, ishte madhështore.

[51] Historia e popullit shqiptar,  II, Tiranë 2002, f.377.

[52] Tetovo i tetovsko niz istorijata, vep.  e cit. f. 286. 

[53] Po aty, f. 288.

[54] Gazeta “Kosova”, Kallnor të vitit 1942; “Gjurmime albanologjike”, (seria-26), punim i cit. f. 89.

[55] Emin Pllana, Kosova dhe reformat në Turqi, Prishtinë 1978, f. 237.