Stafi i spitalit Mbreti Zog I në 1935; ulur : Prof. Wilhelm Schlesinger (majtas), Dr. Sabri Tefiku (në mes) dhe Prof. Walter Lehmann (djathtas); në këmbë : Stafi i spitalit duke përfshirë 2 gra — Dr. Quastler, pediatre (djathtas) dhe Dr. Schlesinger, biologe (majtas).
Nga Aurenc Bebja*, Francë – 14 Prill 2024
“The Carmel Pine Cone” ka botuar, të premten e 10 nëntorit 1939, në faqen n°5, rrëfimin mbi Shqipërinë të Dr. Walter Lehman, mjekut personal të mbretit Zog, i strehuar asokohe me familjen e tij në Carmel (SHBA), të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Dr. Walter Lehman gjen një strehë të lumtur në Carmel; Në Shqipëri, ai ishte mjek personal i Mbretit Zog
Nga Francis L. Lloyd
Të jesh mjek personal i Mbretit Zog të Shqipërisë gjatë një pjese të dekadës së harlisur të Zogut si sundimtar i vendit të vogël të tharë pranë Adriatikut mund të tingëllojë si një punë e lehtë, por për Dr. Walter Lehman, i cili që atëherë ka ardhur në Carmel për të pushuar, ishte një nga periudhat më plot ngjarje të karrierës së ngjeshur të një kirurgu aktiv.
Sot Dr. Lehman, me origjinë nga Gjermania, ka sjellë gruan e tij simpatike, e cila vetë është trajnuar në mjekësi, dhe dy djemtë, Klaus, 9 vjeç dhe Hans, 7 vjeç, për të gjetur një shtëpi dhe strehë në Carmel. Ai kujton përvojat e tij shqiptare me një psherëtimë lehtësimi, tani që ato kanë mbaruar.
Fillimisht ishte puna e cila fillonte në orën 7 të mëngjesit dhe zgjaste deri në operacionet e mëdha që Dr. Lehman drejtonte personalisht, si dhe merrej me detajet e spitaleve civile dhe ushtarake në përfundim të ditës. Më pas pati edhe ekspedita me aeroplan për të operuar shqiptarë të sëmurë të cilët ndodheshin larg brenda vendit. Dhe, përveç këtyre detyrave të rregullta dhe të rrepta, kishte edhe festat shoqërore. Shqipëria, e cila ka dy të tretat e popullsisë myslimane, me balancat e ndara në mënyrë të barabartë midis katolikëve romakë dhe katolikëve ortodoksë grekë, feston festat që i përkasin siç duhet secilës prej këtyre feve. Pastaj ishin festat e mëdha qytetare.
“Ndonjëherë”, deklaron Dr. Lehman, “kishte deri në pesë apo gjashtë festa radhazi. Gjatë vitit tim të fundit në Shqipëri, ne festuam dhjetëvjetorin e mbretërimit të Mbretit Zog, 25 vjetorin e pavarësisë së Shqipërisë, si dhe martesën e Mbretit dhe Mbretëreshës. Thjesht ishim të rraskapitur!”
Ky celebrim festash dhe argëtimesh, i cili zakonisht fillonte vonë në mbrëmje derisa mbreti të kthehej – rreth orës 4 të mëngjesit – ishte në kontrast me varfërinë e miliona shqiptarëve që jetojnë në atë që tani është një provincë italiane, midis Greqisë në jug dhe Jugosllavisë në veri, drejtpërdrejt përtej Adriatikut të ngushtë nga “thembra” italiane.
Dr. Lehman i përshkruan shqiptarët si një popull me të ardhura (mjete) modeste, që nuk duan të punojnë më gjatë ose më shumë se ç’duhet, pak progresistë, megjithëse ata nga njerëzit e tyre që ishin shkolluar jashtë vendit në Vjenë, Francë ose Itali, ishin shoqëruesit më të këndshëm dhe poliglotë.
“Asistentët e mi flisnin disa gjuhë, zakonisht turqisht dhe italisht, përveç shqipes së tyre amtare, dhe shpesh flisnin greqisht, jugosllavisht, frëngjisht, anglisht ose gjermanisht. Nuk ishte asgjë për ta të flisnin pesë ose gjashtë gjuhë. Mund të flisja shumë rrjedhshëm frëngjisht dhe italisht, por vetëm disa fjalë shqip të cilat ndonjëherë i përdorja për të pyetur pacientët.”
Dr. Lehman flet anglisht saktë dhe me pak theks, dhe gruaja e tij flet mirë anglisht. Dr. Lehman erdhi për herë të parë në këtë vend disa vite më parë për të punuar me Dr. Harvey Cushing, kirurgun e madh amerikan, vdekja e të cilit ndodhi së fundmi. Dr. Lehman e pa atë në New Haven vetëm pak kohë përpara se Dr. Cushing të vdiste. Ai punoi gjithashtu në klinikën Mayo në Rochester, Minnesota, kur ishte në këtë vend me leje nga Goettingen.
Studimet e tij për mjekësi i filloi në Gjermani, ku ndoqi universitetet në Bonn, Freiburg dhe Berlin, si dhe në Gjenevë. Kjo ndodhi para shpërthimit të Luftës Botërore. Më vonë ai ishte në stafet mjekësore në Frankfort dhe Goettingen përpara se të shkonte në Shqipëri.
Posti i tij i parë në Shqipëri ishte në Vlorë, një qytet i vogël në jug ku malaria ishte aq e rëndë (përhapur) sa ishte e pamundur të merrte fëmijët me vete. Këtu, trajnimi mjekësor i zonjës Lehman u shfrytëzua mirë, pasi ajo ndihmoi Dr. Lehman në organizimin e spitalit, madje edhe përgatitjen e fashave dhe mjeteve kirurgjikale. Megjithatë, ishte e vështirë t’i bëje vendasit të vinin në spital për trajtim, sepse në një regjim të mëparshëm një “kockë sharre” kishte krijuar një bestytni që të shkoje në spital do të thoshte vdekje pothuajse e sigurt. Sidoqoftë, kjo u tejkalua me kohën dhe Dr. Lehman u largua nga spitali në lulëzim kur ai u transferua në kryeqytetin verior të brendshëm, Tiranën.
Mbreti Zog e vendosi Dr. Lehmanin në krye të spitaleve ushtarake dhe civile dhe e solli në oborr si mjekun e tij.
Edhe pse jeta ishte e këndshme dhe operacionet e shumta – 1500 operacione në vit nën mbikëqyrjen e Dr. Lehmanit – Lehman-ët e konsideronin Tiranën më shumë si një jetë në fshat sesa një qytet modern. Nuk kishte rrugë, përveç një “autostrade” prej 20 miljesh për në Durrës, portin detar, nuk kishte lidhje telefonike me pikat përtej qytetit; dhe asnjë hekurudhë.
Komunikimi me botën e jashtme bëhej me aeroplan nga Roma, e cila ndodhej tre orë larg, ose me avullore të vogël përtej Adriatikut. Në kohë stuhie, avulloret e vogla nuk guxonin të dilnin përtej këtij deti të trazuar në brendësi, dhe, natyrisht, asnjë avion nuk fluturonte, dhe Shqipëria do të izolohej për ditë të tëra. Kohët e fundit u ndërtua një stacion radiofonik.
Shumica e përmirësimeve moderne u financuan nga italianët, të cilët kanë luajtur një rol të madh në zhvillimin e vendit. Që nga koha kur anglezët hoqën dorë nga përpjekjet për të nxjerrë naftën nga Shqipëria, italianët përparuan. Infermieret në spitalet e Dr. Lehman ishin murgesha italiane dhe kishte një koloni të konsiderueshme italiane. Xhandarmëria, e rëndësishme në shuarjen e banditizmit gjatë regjimit të Zogut, u rekrutua nga anglezët nën drejtimin e gjeneralit Percy.
“Kur gjenerali Percy u largua nga Shqipëria, e dija se kishte ardhur koha që edhe unë të largohesha”, tha Dr. Lehman. “Kam këmbyer paratë e mia në dollarë vetëm një herë. Megjithatë, tetorin e kaluar i kisha shitur mobiliet e mia dhe po planifikoja të largohesha gjithsesi në prill. Kështu që saktësisht nuk u largova fshehurazi nga vendi.”
Dr. Lehman ka sjellë me vete shumë fotografi dhe të shikosh “albumin familjar” tradicional nuk është aq e mërzitshme siç është zakonisht. Fotot e tyre interesante të bëra nga zonja Lehman tregojnë rrugët shqiptare, me mallra të varura jashtë dhe me ushqime të papërpunuara të ekspozuara në rrugë në thasë. Ka fotografi të vendasve me veshje të thjeshta ose me plisa të bardhë elegantë dhe me “kilte – fustanella”, njësoj si kostumet kombëtare greke, të veshura nga malësorët shqiptarë (Zogu ka qenë udhëheqës i një fisi malor përpara se të vinte në fron).
Shumica e fotografive të zonjës Lehman përfshijnë ura romake, rrugë me gropa dhe shpesh gomarin e kudondodhur, duke mbajtur ngarkesa me dru. “Në Shqipëri blinim dru mbi gomarë – rreth 30 cent për atë që mund të mbante një gomar. Ishte shumë shtrenjtë, sepse druri është i rrallë në një vend kaq të thatë,” shpjegoi Dr. Lehman.
Disa imazhe tregojnë lumenj, kodra të mbuluara me shkurre dhe disa pemë përgjatë shtretërve të lumenjve dhe ngjajnë shumë me skena të tilla në Kaliforni, Nevada ose Arizona. Dr. Lehman e krahason peizazhin më tepër me zonat malore në perëndim të Omahas.
Këtu janë disa gjëra të tjera për Shqipërinë që ky shkrimtar nuk i dinte më pare : Ford-at kushtojnë 2000 dollarë në Shqipëri, për shkak të taksave që arrijnë në gati 100 për qind mbi importet; Mbreti Zog ndërtoi shkolla dhe vendosi arsimin e detyrueshëm; Energjia elektrike shtëpiake është rreth dhjetë herë më e shtrenjtë në Shqipëri sesa në Carmel; Shqiptarët jetojnë kryesisht me djathë, bukë dhe qumësht, dhe eksportojnë pak përveç leshit; gjuha shqipe është jashtëzakonisht e vështirë për t’u mësuar; Shtëpitë shqiptare kanë çati me tjegulla dhe mure balte, njësoj si qerpiçët e vjetër të Kalifornisë, por nuk janë shumëngjyrëshe.
* Çdo gazetë online apo print, çdo portal që merr këtë shkrim duhet të citojë autorin në fillim (Nga Aurenc Bebja, Francë) dhe burimin e informacionit në fund (Blogu © Dars (Klos), Mat – Albania), si dhe të vendosë linkun e burimit : https://www.darsiani.com/la-gazette/the-carmel-pine-cone-1939-rrefimi-mbi-shqiperine-i-dr-walter-lehman-mjekut-personal-te-mbretit-zog-i-strehuar-aktualisht-ne-carmel-shba/. Në rast të kundërt mos e publiko.
Herë-herë është përmendur shkarazi edhe një libër tjetër, i cili s’është bërë i njohur në Shqipëri, madje edhe pas viteve ’90 të shek. të kaluar për arsye krejt subjektive. As në Kosovë. Madje edhe pse kjo është vepra e parë e botuar si libër, i takon vitit 1960 dhe është format katalogu (A4) me shumë foto dhe përshkrime tekstuale, si dhe mjaft cilësor në aspektin pamor, grafik e fotografik. Vepra quhet “The Magic of the Opera”. (Magjia e Operës), (botim i Frederick A. Praeger, Inc.,New York, in cooperation with the Metropolitan Opera Association, 1960.) Si veçori është fakti që ky libër katalog është realizuar nga dy bashkautorë: Gjon MIli dhe Mary Ellis Peltz. Mili është autor i fotove, kurse Mary Ellis Peltz është autore e teksteve bri fotove dhe diçiturave të tyre. Nuk e dimë si e ka historinë e fillimit, përgatitjes, bashkëpunimit dhe editimit ky libër në fund të viteve ’50, kohë në të cilën janë shkrepur edhe fotot e brendisë së tij nga Gjon Mili. Dimë vetëm që gjatë kësaj kohe Gjon Mili vijonte të fotografonte dhe botonte me sukses për revistën “LIFE, ndërsa bashkautorja Mary Ellis Peltz ishte përgjegjëse e Arkivave të Operas Metropolitane të Nju Jorkut. Madje, ajo është, gjithashtu, autore e bashkautore edhe e disa librave të tjerë mbi historinë e operës; njëheresh ka qenë edhe poete.
Vepra “The Magic of the Opera” (Magjia e Operës), ashtu siç premton edhe vetë titulli është një himn pamor dhe letrar i përkorë, një tregim i thjeshtë, konçiz, plot lirizëm fluid, me humor, me tekste shumë të shkurtër që ja u lenë fotografive të flasin më gjatë me gjuhën e tyre universale, me gjuhën vizuale të një poeti fotografik, Gjon Milit që, në kohën kur i ka shkrepur këto foto (fundi i viteve 1950), kishte arritur një autoritet dhe popullaritet artistik të veçantë e të merituar në artin e fotografisë amerikane e ndërkombëtare.
Ashtu si titulli, libri të fton të shijosh magjinë e një arti madhor, të hysh nëpër labirinthet e libreteve, muzikës së sofistikuar, skenografive dhe prapaskenave të saj ku u mbrujten me majanë e artit muzikor e dramatik ngjarje e konflikte mitike, historike, luftra, triumfe heroike, tragjedi, vrasje, hakmarrje, dashuri, skandale, intriga, tradhti, flijime sublime. E, pas tyre, qëndrojnë në pjedestale fame e lavdie kompozitorë, libretistë, dirigjentë, orkestrantë, këngtarë, balerinë, piktorë, skenografë, filantropë, menaxherë, organizatorë, spektatorë që të gjithë një elitë e intelektualëve të shquar të shoqërive mondane evropiane e amerikane, shpesh në konkurrencë të ashpër konceptuale me njera tjetrën. 
Të 72 fotot e këtij libri, që i përkasin Gjon Milit ( f. 56 – 159) nuk janë të botuara asgjëkund tjetër, as në revistën LIFE, ku Mili botoi për 40 vjet. Pra, janë realizuar ekskluzivisht vetëm për këtë vepër. Edhe pse libri është tërësisht artistik, ashtu si në të vërtetë janë edhe profilet dhe stilet krijuese të autorëve të saj, ai ka edhe karakter Historik, enciklopedik, njohës, human, argëtues, plot situata e kthjelltësi shpirtërore artistësh, kryemjeshtra muzikorë kompozimi, interpretimi skenik e vokal, shkrimtarësh e skenografësh, ai është një kujtesë figurative. Por ai është edhe është si një panel, apo ekspozitë e hapur, ku mund të qëndrosh në çdo kuadrat e të gjesh shumë lehtë e shpejt ku ndodhesh, pra pikën e referimit, “gurin kilometrik” në këtë rrugëtim të formës më të lartë kolektive multiartistike të kombinimit të organizuar artistik të gjinive muzikore, orkestrale, dramaturgjike, vokale, vallzimit, aktrimit, performancës, dizajnit, kostumografive e skenografive madhështore. 
Në një kontekst e kuptim të gjerë, historia e Operës Metropolitane është historia e operës amerikane. Në të 72 fotot e reja madhështore të fotografit të famshëm Gjon Mili të shkrepura në skenë gjatë shfaqjeve të radhës, prapaskenave dhe qosheve e kulisave të fshehta nostalgjike të shtëpisë së madhe të vjetër – sot, bota magjike e operës në Amerikë, është sjellë në jetë me fuqi e bukuri të veçantë.4) (FREDERIICK A. PRAEGER, A picture Memoir of the Metropolitan, Publishers 64 University Place, New York 3, N.Y., frontispiece)
Hap pas hapi, peirudha metropolitane moderne e Erës Bing, kur veprat e Alban Berg dhe Samuel Barber ndanë skenën me favoritë të tillë si Verdi dhe Puccini, zbulohet faqe pas faqeje nëpërmjet fotografive të pabotuara kurrë më parë nga Mili. “Mjeshtëria e tij e mrekullueshme ka fokusuar skena të zgjedhura dramatike nga më shumë se një duzinë produksionesh metropolitane aktuale, madje ai ka shkuar prapa perdes së artë, të madhe e të rëndë për të vëzhguar (studiuar) punën komplekse të muzikës së bekuar, dramës, dhe vallëzimit që nevojitej për të krijuar perfeksionin operistik.”5)) (FREDERIICK A. PRAEGER, A picture Memoir of the Metropolitan, Publishers 64 University Place, New York 3, N.Y., frontispiece)
Si një njohës dhe gjahtar i regjur artistësh të famshëm operistikë, Gjon Mili ka realizuar për këtë vepër foto të një niveli të lartë personalizues e përgjithësues artistikë të figurave të tilla operistike si Leonard Warren – bariton i madh amerikan që vdiq duke interpretuar në skenë, Antony Tudor – drejtor i Baletit Metropolitan, Gloria Davy – këngëtare, Cesare Siepi – këngëtar bass, Aleksandra – Danilova primabalerinë, José Quintero – regjisor i shfaqjeve metropolitane, Erich Leinsdorf – dirigjent i orkestrës metropolitane, Antonietta Stella – këngëtare, Licia Albanese – këngëtare, Gian-Carlo Menotti – libretist i shquar, Thomas Schippers – dirigjent, Renata Tebaldi – soliste, Giulieta Simionato – këngëtare, etj.
Pozicini i fshehur dhe i padukshëm i qëndrimit, lëvizjes, fotografimit, si duket nuk e lejonin Milin të përdorte i ngarkuar pajisjet dhe teknologjinë stroboskopike. Gjithashtu ai kishte deklaruar se e kishte mbaruar misionin me këtë teknikë që para 10 vitesh, megjithëse nuk e respektoi plotësisht e përgjithmonë pasionin e tij të vjetër. Pra, fotografitë e këtij libri janë pothuajse të gjitha me teknikën klasike të tij “ndalimit të lëvizjes” (stop action), ato janë shkrepur në interpretim gjatë shfaqjes, përfshijnë hapësira të mëdha skenike dhe skenografike dhe janë imponuese me mjeshtërinë e tyre.
