Gjon F. Ivezaj /
Në historinë e kulturës dhe arsimit shqiptar, pak emra kanë shkëlqimin, peshën dhe thellësinë e Prof. Dr. Gjergj Pekmezit, figurës që i dha zë gjuhës shqipe në auditorët e Europës dhe që përmes dijes, përulësisë dhe punës së heshtur, ngriti krenarinë e një kombi të tërë në sytë e botës së qytetëruar.
Lindi më 23 prill 1872, në Tushemisht të Pogradecit, në një kohë kur Shqipëria ishte ende nën zgjedhën e Perandorisë Osmane, por në shpirtin e popullit të saj flinte gjallë një ndjenjë e thellë për liri, arsim e kulturë. Familja e Pekmezit ishte e ndershme, me rrënjë të forta shqiptare, që e mësoi qysh fëmijë se dija është arma më e fortë e kombit. Nëna e tij e urtë dhe babai me shpirt patriotik e nxitën të kërkonte diturinë si mjet për çlirimin shpirtëror e kulturor të shqiptarëve.
Që në moshë të re, Gjergji u dallua për zgjuarsi të rrallë dhe dashuri të pakufishme ndaj librit. Pas mësimeve të para në Ohër dhe Manastir, ku u njoh me kulturën e pasur të qyteteve të Ballkanit, ai kuptoi se rruga e tij ishte e lidhur ngushtë me gjuhën dhe kombin. Me një përkushtim të rrallë, u nis drejt Beogradit për të ndjekur studimet e larta në filozofi, histori e filologji, duke u njohur me dijetarët më të njohur të kohës në fushën e gjuhësisë dhe të shkencave humane.
Por horizonti i tij i vërtetë u hap në Vjenë, në zemër të Europës Perëndimore, ku nën drejtimin e mjeshtrave të njohur Franz Miklosich dhe Gustav Meyer, ai u formua si një ndër dijetarët më të kulturuar të brezit të vet. Në vitin 1898, mbrojti doktoraturën në Universitetin e Vjenës me një disertacion që i kushtohej historisë dhe strukturës së gjuhës shqipe – duke u bërë kështu ndër të parët shqiptarë që mori gradën doktor i filozofisë në fushën e gjuhësisë.
Në kryeqytetin e dijes, Vjenë, ku për dekada kishte lulëzuar shkolla e albanologjisë me studiues si Hahn, Meyer e Pedersen, zëri i Pekmezit u bë zëri i një kombi që kërkonte njohje dhe respekt. Ai u emërua lektor i gjuhës shqipe në Universitetin Oriental të Vjenës, duke hapur për herë të parë në histori një kurs universitar të shqipes për studentët e huaj. Në duart e tij, gjuha e lashtë shqipe u shndërrua në një objekt krenarie shkencore, dhe shumë të rinj europianë e njohën kombin tonë përmes fjalëve që dilnin nga buzët e tij.
Nëpërmjet punës së tij të palodhur, ai përgatiti gramatikën e parë shkencore të gjuhës shqipe për përdorim universitar, botoi studime në gjermanisht e shqip mbi morfologjinë dhe fonetikën e gjuhës sonë, si dhe artikuj të shumtë që përhapën emrin e Shqipërisë në qarqet akademike të Europës Qendrore. Arkivat e Vjenës ruajnë ende letra të tij drejtuar ministrive austriake, ku mbronte interesat arsimore të shqiptarëve dhe kërkonte mbështetje për dërgimin e studentëve shqiptarë me bursa në Austri.
Por kontributi i Pekmezit nuk kufizohej vetëm në shkencë. Ai ishte një atdhetar me shpirt rilindasi, që e kuptonte se dija pa komb nuk ka rrënjë. Në fillim të shekullit XX, ai u bë një ndër mbështetësit kryesorë të lëvizjes kombëtare në diasporë, duke ndihmuar shoqatat atdhetare shqiptare që vepronin në Austri, Zvicër e Itali. Ai u lidh ngushtë me Faik Konicën, Fan Nolin, Luigj Gurakuqin, Gjergj Fishtën e shumë të tjerë, duke qenë një shtyllë e padukshme e urtësisë dhe këshillës për brezin e rilindasve të vonë.
Në revistën “Albania” të Faik Konicës, ai botoi artikuj të rëndësishëm filologjikë dhe shkrime gjuhësore që ndihmuan në përhapjen e një shqipeje të njësuar e të pastër. Faik Konica e përmendte shpesh me nderim, duke e quajtur “profesorin që ia mësoi botës kulturën e fjalës shqipe”. Me Fan Nolin, lidhja e tij ishte e natyrës shpirtërore dhe gjuhësore njëkohësisht. Noli e falënderon në disa letra që sot ruhen në arkivat shqiptare për ndihmën që i kishte dhënë në përkthimet e tij, sidomos në përpjekjen për të pastruar gjuhën nga huazimet e tepërta. Pekmezi ishte njeriu që i jepte formë mendimit të lirë nëpërmjet gjuhës, që e dinte se për të pasur një komb të bashkuar duhej një gjuhë e përbashkët.
Në vitin 1916, në kohën e Luftës së Parë Botërore, ai mori pjesë në Komisionin Letrare të Shkodrës, ku bashkë me figurat më të ndritura të kombit si Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi, Midhat Frashëri dhe të tjerë, vendosën themelet e drejtshkrimit të shqipes dhe hodhën bazat e unifikimit të saj. Ishte kjo vepër madhështore që i dha gjuhës shqipe dinjitetin dhe standardin e parë kombëtar. Kontributi i Pekmezit në këtë proces është i pakontestueshëm: ai ishte ura ndërmjet traditës veriore dhe asaj jugore, ndërmjet gegnishtes e toskërishtes, duke kërkuar harmoninë dhe jo ndarjen.
Pas Pavarësisë së Shqipërisë në 1912, Pekmezi shërbeu si këshilltar arsimor dhe diplomat në Vjenë, duke ndihmuar qeverinë e sapokrijuar të Ismail Qemalit në kontaktet me qarqet europiane. Ai hartoi memorandume për organizimin e arsimit shqiptar sipas modelit perëndimor, dhe ishte ndër të parët që propozoi hapjen e Institutit të Studimeve Albanologjike në Tiranë.
Ai besonte se zhvillimi i kombit duhej të ndërtohej mbi tri shtylla: arsim, gjuhë dhe kulturë, të cilat përbënin për të themelet e pavarësisë së qëndrueshme.
Në dekadat që pasuan, Pekmezi vazhdoi punën e tij shkencore në Vjenë, duke përfaqësuar gjithmonë me dinjitet figurën e shqiptarit të ditur, të urtë dhe të qytetëruar. Ai u njoh e vlerësua nga dijetarë të huaj si Norbert Jokl, Eqrem Çabej, Maximilian Lambertz e Holger Pedersen, të cilët e përmendnin me respekt si një ndër themeluesit e albanologjisë moderne. Kontributi i tij i drejtpërdrejtë në përgatitjen e brezit të parë të studiuesve shqiptarë është i paçmueshëm, pasi përmes tij u formuan shumë intelektualë që më vonë u kthyen në atdhe për të ndërtuar themelet e kulturës sonë shkencore.
Në arkivat e Austrisë dhe Shqipërisë ruhen sot dhjetëra letra, dorëshkrime dhe dokumente që dëshmojnë për veprimtarinë e tij të dendur dhe për ndikimin e gjerë që ai pati në formimin e imazhit të Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. Vepra e tij “Gramatika e Gjuhës Shqipe” dhe studimet “Über die albanische Sprache” mbeten edhe sot themel për çdo studim gjuhësor të mëvonshëm.
Prof. Dr. Gjergj Pekmezi u nda nga jeta më 24 shkurt 1938, në Vjenë, por emri i tij mbeti i gdhendur në historinë e arsimit dhe dijes shqiptare. Ai u largua fizikisht nga jeta, por jo nga kujtesa e kombit që i detyrohet aq shumë. Në nder të tij, Katedra e Gjuhës Shqipe në Universitetin e Vjenës ruan me krenari trashëgiminë e profesorit që e bëri shqipen një gjuhë të respektuar në auditorët europianë, ndërsa Akademia e Shkencave e Shqipërisë e ka cilësuar si një nga themeluesit e studimeve gjuhësore dhe kulturore kombëtare.
Figura e tij është shembull i rrallë i bashkimit midis shkencës dhe patriotizmit, midis dijes dhe diplomacisë. Ai i dha kombit një model të përkryer të shqiptarit të kulturuar, që i shërben kombit me mendje dhe me zemër. Përmes tij, bota e njohu Shqipërinë jo vetëm për trimat dhe malet, por për urtësinë, kulturën dhe dritën që buron nga mendja e saj.
Sot, kur bota shqiptare kërkon rrënjët e dijes dhe udhën e identitetit, emri i Gjergj Pekmezit ndriçon si një yll që nuk shuhet. Ai mbetet simbol i fisnikërisë, i përkushtimit dhe i dashurisë së pakushtëzuar për gjuhën amtare, për arsimimin e popullit dhe për Shqipërinë që ëndërroi të jetë pjesë e ndritur e qytetërimit europian.
Prof. Dr. Gjergj Pekmezi nuk ishte vetëm një njeri i librave — ai ishte një arkitekt i shpirtit kombëtar, një ambasador i dijes shqiptare, dhe një pishtar që i dha dritë historisë sonë.
