Besim MUHADRI/

Libri “DIELLI I JETËS-Rrëfim për një Nanë Hasjane”, i Hyre Tejecit, është libri i kujtimeve, i respektit, i dashurisë dhe i kujtesës ndër vite për Nanën. Librin autorja e ka shkruar me rastin e 70-vjetorit të Nanës së saj. Të kësaj krijese kaq të dashur dhe të dhimbshme njëkohësisht. Është libri i vuajtjeve, i sakrificave, por edhe i kujdesit, i sfidave dhe i triumfit të Nanës, në rrugëtimin e saj, sa të vështirë, po aq edhe madhështor.

Dhe janë 70 arsye pse Hyra e ka shkruar librin për Nanën më rastin e 70-vjetorit të lindjes së saj. Ndër 70 arsyet për të shkruar këtë libër në 70-vjetorin e lindjes së nanës, autorja i sheh të veçantia e saj, te dashuria e pakushtëzuar, te palodhshmëria, te parimet, te zotësia, te pathyeshmëria, te dinjiteti, ngrohtësia, afërsia, kujdesi, vigjilenca, qëndresa, besnikëria, fisnikëria e shumë e shumë elemente të tjera që karakterizojnë këtë grua të fisshme që diti dhe mundi të mund vështirësitë, duke jetuar dhe qëndruar përherë vertikalisht.

Duke qenë e lidhur aq shumë me Nanën, Hyra ka ditur tëshkruaj aq bukur për të. Nuk është intervistë me Nanën, por janë rrëfimet e jetës të kësaj gruaje fisnike hasjane, të cilat autorja i ka përshkruar në mënyrë besnike dhe pa hiperbolizime.

Libri i Hyres, sa është personal, po aq është edhe universal. Personalja qëndron sepse ajo librin ia kushton Nanës së saj, ndërsa universalja qëndron tek ajo sepse, duke shkruar për Nanën në veten e parë, ajo njëkohësisht përgjithëson dhe kuptimëson edhe misionin e Nanës, apo Nanave shqiptare, tëlindura e të rritura në kohë, ambiente dhe situata të vështira jete dhe historie.

Koha, jeta, vështirësitë, ballafaqimet me situata tepër tëvështira jete për Nanës së saj, autorja arrin të kuptimësojëqëndresën e kalitur të Nanave tona nëpër shtigje jete, të cilat ato i bënë më të forta, më të qëndrueshme dhe më heroike. Lindjet, rritjet e fëmijëve, në kushte aspak normale, por tëpërballuara nga to, në këtë rast nga Ajo, librit të Hyrës i japin dimensionin e një libri që ngrit përmendore letrare për Nanën.

Nana e Hyres, ashtu sikurse edhe Nanat e, është shembulli i misionares që në këtë botë vjen me misionin e shenjtë tëlindjes, rritjes dhe të zhvillimit të familjes, në kuadër të tëcilës pastaj hyjnë edhe aspekte të tjera që gërshetohen me tëpërgjithshmen dhe me kombëtaren.

Në Librin e Hyre Tejecit, përmes rrëfimeve të Nanës (qoftë edhe përmes penës së shkrimtares), në mënyrë retroaktive, gërshetohen shumë elemente të natyrës etnologjike, etnografike, gjuhësore, dialektore, që me një fjalë përbejnë arealin e përgjithshëm të një historie të tërë, jo vetëm personale, por edhe krahinore e madje edhe kombëtare.

Rrëfimet e Nanës së Hyrës, janë rrëfime spontane, tësinqerta dhe reale. Ajo tregon për fëmijërinë e saj tepër tëvështirë, fejesën dhe martesën shumë të hershme. Tregon për varfërinë materiale, por assesi shpirtërore, nëpër të cilën kaloi ajo dhe shumë fëmijë të tjerë të periudhës së lindjes dhe zhvillimit të saj. Në rrëfimet e Nanës së Hyrës, kemi histori, një histori të përjetuar nga vetë ajo, e assesi të dëgjuar. Kemi baticat dhe zbaticat e jetës. Rëniet dhe ngritjet, qoftë personale, qoftë familjare. Kemi gëzimet që i japin kuptimin jetës, por kemi edhe dhembjet për humbjen e më të dashurve, të përjetuara deri në pikëllim, mirëpo kemi edhe sfidat për të mundur dhe tejkaluar këto dhembje, për hir të një kauze më të madhe që shndërrohet në mision.

Dielli, që është nipi i Nanës, për të cilin ajo kujdeset, është personazh sa real, aq edhe simbolik, ashtu siç është emri i tij. Ardhja e Diellit në jetë, siç e thotë edhe autorja, ka qenë shpëtim për nënën. Ai lindi në kohën kur nëna e la angazhimin e madh në biznesin me djem dhe nevoja për të vazhduar me qenë e angazhuar ka qenë shumë e madhe për të. Prandaj, kujdesi për Diellin, kur e ëma është në punë, për nënën është një lloj shpëtimi.

Në librin e Hyre Tejecit, përmes personazhit të Nanës trajtohen shumë tema, të cilat prekin çështje me rëndësi kohore dhe hapësinore të zhvilluar për shtatë dekada me radhë. Në këtë kontekst kemi edhe temën e krizës së bukës, qëkoincidon me kohën e lindje së protagonistes së librit, kur ajo ka vuajtur shumë, prandaj ajo bën një krahasim të ditëve të sotme. Duke vuajtur zinë e bukës, ajo ende ka frikë se një gjëe tillë mund të ndodhë, prandaj thotë: “Unë tutna shumë prej buke. Kam vujt shumë. Kur jam kanë e re, me pas një kashore bukë të furrës kush e di çka kisha ba. Tash kur pe shoh gjithë këtë bollëk, më kujtohet kur isha në moshën që kanë tani nipat e mbesat e mia tash. Kuku çka kam hjek unë”.

Kur flet për fëmijërinë e saj, që kishte qenë një fëmijëri tepër e rëndë, protagonistja përshkruan jetën në familjen e varfër, me shumë fëmijë të vegjël. Te tema a martesës, ajo përshkruan martesën e saj, rrethanat se si e kishin fejuar, mënyrën si ishte bërë gati për martesë, vështirësitë që kishte kaluar etj.

Një temë interesante është e edhe ajo ku flitet për veshën e Hasit, në librin e saj, përmes rrëfimeve të Nanës, autorja tregon për rëndësinë e kësaj veshe, por edhe për punën e rëndëqë duhet bërë për përgatitjen e kësaj veshe që është krejt punëdore e që nana e saj, ashtu sikurse edhe vajat e tjera para se tëshkonin nuse duhej ta përgatisnin vetë, ka mbi 15 pjesë që vishen të njëjtën kohë, sidomos vesha e mirë që vishet në dasma. Protagonistja tregon dhe përshkruan vështirësitë me tëcilat ishte ballafaquar derisa i ka punuar veshjet e para për martesë e aq më tepër që ishte jetime dhe shumë e re për tëbërë një punë të tillë:

“Kur i bana 10 vjet u duhke me u ba gati me shku nuse. Më kishin pru penjë të pamuktë e do penjë tjerë me ba vek. Pëlhurën e kam ba krejt vet. Edhe vesha jonë e zorshme. Krejt me vek e me qennisë. Kanacë, mbështejllakë, marhama e sëlykë, këmisha, gryka të këmish’ve me pak e më shumë, xhemedanë, dorëza, rrëfana, shokë t’kollanit, t’llina, qarapë t’leshtë e krejt u duhke me i ba. Edhe jo veç një veshë, po u duhke më shumë. Na nuk kemi pas’ çka tjetër me veshë. Veç ato që i bajshim vetë. Tjera t’bleme nuk kemi pas, qysh po kanë tash këto t’rejat. Na kemi hjek gazepin. Ka pas’ çika që janë ba ma kallaj gati. Po, ka pas shumë tjera që me zor i kanë ba dy tri veshë gati e le ma ma shumë. Edhe unë me çykë t’zorit i kam ba gati. Këta më kishin pru hargje mu ba gati, po kush mi ba…”

Hyra në librin e saj, përmes gojës së nanës, përshkruanedhe ditën e dasmë së martesës së Nanës, pastaj momentin e shkuarjes nuse, jetën në fshatin e “zorshëm” siç ishte fshati Goruzhup, në të cilin kushtet e jetës ishin mizerje ku, mbi tëgjitha, mungonte uji i pijes. Në këtë rast ajo flet për kroin karakteristik të Gorozhupit që ishte burimi i vetëm i dy fshatrave, Gorozhupit dhe i Pogajvae, që i ndante vija e kufirit e që merrnin bashkë në të njëjtin burim. Nana tregon mungesën e ujit në fshat dhe oraret që kanë qenë të kufizuara për të marrë ujë të kroi i fshatit.

Protagonistja e librit të Hyrës, NANa, flet për lindjet e fëmijëve tësaj, që nga i pari e deri te i fundit. Natyrshëm përshkruan Kushtet e rënda të jetesës të cilat ua kanë renduar edhe më shumë grave procesin e lindjes. Nana tregon se në çfarë rrethana kanë lindur në shtëpi, ajo dhe gra të tjera, ku, duke qenë kushte mizerje, edhe vdekjet e fëmijëve dhe të grave kanë qenë më të shpeshta gjatë lindjeve atë kohë.

Në librin e Hyrë Tejecit shohim të përshkruara bukur edhe raportet motrës me vëllain, me burrin, pastaj martesën e fëmijëve, që siç e thotë autorja, “ka qenë gëzim edhe mallëngjim të njëjtën kohë për nënën. Ajo e ka përjetuar në mënyrë të veçantë martesat e secilit fëmijë të saj”. Autorja, përmes rrëfimeve të Nanës, ka treguar edhe për luftën e fundit në Kosovë dhe përjetimet që kanë pasur gjatë asaj kohe. Flet për punën, për vdekjen e djalit, në këtë rast të vëllait tëautores: “Nana është provuar shumë rëndë me vdekjen e Nakisë. Ajo ka pasur humbje të tre fëmijëve të vegjël kur ka qenë e re, por vdekja e Nakisë, e ka vrarë shumë më shumë. Ajo ka vazhduar të jetojë me emrin dhe hijen e tij. Ngushëllimin nëna e ka gjetur tek fëmijët e tjerë, tek fëmijët e vetë Nakisë, prandaj ka gjetur forcën dhe është përmbajtur si ka mundur. Por motivin e madh, ajo do ta gjejë në vazhdimësi tek dy djemtë e tjerë, Enveri (Veli) dhe Skënderin (Neli), tëcilët kanë qenë shtyllë e punës dhe shtëpisë, por tani për nënën u shndërruan në çdo gjë që i ka dhënë kuptim jetës së saj.

Në librin e Hyrë Tejecit gërshetohen edhe shumë elemente të tjera që e bëjnë interesant dhe të veçantë si një libri të njëzhanri të veçantë. Ka elemente të romanit autobiografik, por edhe të një libri dokumentar dhe të ndonjë zhanri tjetër, me premisa edhe etnografike dhe gjuhësore. Libri, përveç që është shkruar me shumë kujdes, përkushtim dhe dashuri, ai është shkruar edhe rrjedhshëm dhe bukur. Me një sintaksë të jashtëzakonshme, që e bën atë të lexohet lehtë dhe pa përtesë. Ndonëse është shkruar në të folmen e Hasit, Hyra ka ditur aq bukur t’i shkruajë ato fjalë ku, në momente të caktuara, jep sqarimin e duhur për lexuesit që nuk i kuptojnë ato. Kjo i shton librit të saj edhe më shumë vlerat jo vetëm letrare, por edhe gjuhësore.

Autores i urojmë 70-vjetorin e lindjes së Nanës, por njëkohësisht edhe për ndërtimin e kësaj përmendore letrare për figurën e Nanës së saj dhe të shumë e shumë Nanave të tjera shqiptare, kudo që ato janë…
Gusht, 2023