s p – Page 155 – Dielli

Provokimet ruse dhe perspektiva e zgjerimit të konfliktit: implikimet për sigurinë e Europës dhe Ballkanit Perëndimor

September 23, 2025 by s p

Prof.dr. Muhamet Racaj/

Ky studim analizon fenomenin në rritje të provokimeve ushtarake dhe politike dhe dimensionet e tyre komplekse në vitin 2025, duke përfshirë shkeljet e hapësirës ajrore të Estonisë, Polonisë dhe vendeve aleate. Analiza multidisiplinare përpiqet të zbulojë strategjinë e Kremlinit pas këtyre aktëve, duke evidentuar synimin për të krijuar presion rajonal dhe për të kufizuar zgjerimin e NATO-s. Diskutohen pasojat për sigurinë euro-atlantike dhe Ballkanin, me theks në nevojën për përgatitje ushtarake dhe bashkëpunim strategjik për parandalimin e një konflikti më të gjerë.

Hyrje

Në dekadën e fundit marrëdhëniet midis Rusisë dhe Perëndimit kanë qenë në një vijë të hollë krize, pas krizës së Krimesë në 2014 dhe pushtimit në shkallë të plotë të Ukrainës në 2022. Këto ngjarje kanë theksuar dallimin strategjik midis interesave ushtarake dhe politike ruse, që synojnë rivendosjen e ndikimit në hapësirat e ish-Bashkimit Sovjetik dhe pengimin e integrimit euro-atlantik të vendeve të Europës Lindore dhe Ballkanit.
Provokimet në formën e shkeljeve të hapësirës ajrore, përdorimit të dronëve dhe veprimeve të tjera hibride, fuqizojnë narrativën e polarizimit strategjik dhe përforcojnë implementimin e politikave të justifikuara nga Moska si mbrojtje e “interesave të saj” historike³. Kjo periudhë karakterizohet nga një përshkallëzim gradual i tensioneve në kufijtë lindorë të NATO-s, në një mënyrë që përfshin qasje të kontrolluara ruse duke shmangur një konfrontim të hapur me Aleancën¹¹.
Në këtë kontekst komplekse, për studim është e rëndësishme të kuptohet si këto provokime ndikojnë në stabilitetin rajonal, sidomos në atë zonë të ndjeshme si Ballkani Perëndimor, ku ndikimi rus, i ushqyer nga faktorë historikë dhe politikë lokalë, vazhdon të mbetet faktor i rëndësishëm⁸.

Konteksti dhe shkeljet e hapësirës ajrore si provokime ushtarake dhe politike

Në vitin 2025, intensiteti i shkeljeve të hapësirës ajrore të vendeve anëtare të NATO-s, si Estonia, Polonia dhe Rumania, ka arritur nivele alarmante. Eskalimi i frekuencës dhe agresivitetit të këtyre incidenteve, ku avionë ushtarakë rusë hyjnë pa leje dhe pa paralajmërim në hapësirën ajrore sovrane, tregon për një strategji të mirëplanifikuar nga Moska¹.
Incidenti në Estoni në shtator 2025, ku tre avionë MiG-31 qëndruan të pandaluar për rreth 12 minuta, është një demonstrim i qartë i sfidës së hapur të Rusisë ndaj sovranitetit territorial. Reagimet diplomatike dhe ushtarake ishin të menjëhershme me dërgimin e notës protestë nga autoritetet estoneze dhe aktivizimin e njësive të mbrojtjes ajrore të NATO-s¹¹. Shkelje të ngjashme janë evidentuar në Poloni dhe Rumani, duke përfshirë edhe përdorimin intensiv të dronëve rusë në hapësirat ajrore baltike dhe polake², që shton rrezikun për keqkuptime dhe incidente të paqëllimshme ushtarake.
Përveç aspektit taktik, këto veprime kanë një komponent të fortë psikologjik dhe propagandistik, duke synuar dërgimin e mesazheve kërcënuese ndaj Perëndimit dhe përforcimin e perceptimit të fuqisë ruse në arenën ndërkombëtare³.

Strategjitë ushtarake dhe politike të Rusisë

Rusia ka zbatuar një strategji të shumëanshme që përfshin forcimin ushtarak në Ukrainën Lindore, ndërthurjen e forcës ushtarake me diplomacinë agresive, dhe përdorimin e kërcënimeve bërthamore si instrument presioni⁶. Mobilizimi i mbi 150,000 trupave dhe krijimi i zonave të kontrolluara të influencës në Donbas dhe rajonet përreth sigurojnë një fakt të kryer në terren për të penguar avancimin e NATO-s dhe forcimin e kapaciteteve të aleatëve në këtë hapësirë⁴.
Paralelisht, Rusia ruan një luftë hibride, duke përdorur gjithashtu fushata propagandistike dhe sulme kibernetike për të minuar unitetin dhe stabilitetin e Perëndimit³. Partneriteti strategjik me Kinën është i pranishëm, por ndryshe nga përfytyrimet e fundit, bashkëpunimi nuk ka arritur të përkthehet në një aleancë ushtarake të plotë, duke detyruar Moskën të praktikojë një balancim të kujdesshëm mes agresionit dhe nevojës për minimizimin e rrezikut të përshkallëzimit⁷.

Impaktet dhe përgatitjet në Ballkan dhe Kosovë

Ballkani Perëndimor vazhdon të jetë një skenë e ndjeshme fatkeqësisht e prekur nga ndikimi rus, kryesisht përmes mbështetjes së Beogradit zyrtar⁸. Rusia përdor strategji të përzier të ndikimit politik, ekonomik dhe ushtarak në rajon për të zgjeruar sferën e saj të influencës dhe për të kundërshtuar integrimin euro-atlantik të Kosovës dhe vendeve të tjera.
Kosova, në këtë kuadër, është një zonë kyçe për stabilitetin rajonal dhe kërkon përgatitje serioze dhe shumëplanëshe për të përballuar rreziqet e destabilizimit apo provokimeve me përkrahje ruse⁹. Masa prioritare janë përforcimi i kapaciteteve operacionale të Forcës së Sigurisë së Kosovës, digjitalizimi dhe modernizimi i sistemit të inteligjencës, dhe bashkëpunimi i ngushtë me NATO-n dhe SHBA-në në fushën e sigurisë dhe mbrojtjes¹⁰. Deklaratat e Kryeministrit Albin Kurti për solidaritet me vendet baltike pas provokimeve të vitit 2025 janë shembull i një qasjeje politike që kërkon mbështetjen e komunitetit ndërkombëtar⁹.

Reagimet ndërkombëtare dhe strategjitë e përballjes

Aleancat ndërkombëtare NATO dhe Bashkimi Evropian kanë dënuar ashpër sjelljet provokuese të Rusisë dhe kanë forcuar praninë ushtarake në kufijtë lindorë të Aleancës. Interceptimi i avionëve rusë dhe masat parandaluese duke përfshirë rritjen e kapaciteteve mbrojtëse në vendet baltike, Poloni dhe Rumania janë shenja të gatishmërisë për rezistencë aktive¹¹. Përcaktimi i buxheteve më të mëdha për mbrojtjen dhe rritja e aftësive ushtarake nga këto vende janë shembuj që shtrihen edhe në periferitë europiane¹².
Në nivel global, Shtetet e Bashkuara vazhdojnë të jenë një faktor kyç në koordinimin e politikave mbrojtëse dhe në mbështetjen strategjike të vendeve anëtare dhe partnere, duke përforcuar bashkëpunimin në fushat e inteligjencës, trajnimit dhe furnizimit me teknologji ushtarake¹¹.

Përfundime dhe rekomandime

Provokimet ruse në vitin 2025 janë pjesë e një strategjie agresive komplekse që synon të zhvendosë ekuilibrat e fuqisë në Evropë dhe Ballkan, duke krijuar përgatitje për një konflikt më të gjerë. Ndërhyrjet e kontrolluara të Rusisë synojnë të testojnë durimin dhe reagimet e NATO-s, duke përdorur edhe kërcënimet bërthamore si instrumenti presion⁶.
Përballja me këtë sfidë kërkon një shkallë të lartë përgatitjeje ushtarake dhe bashkëpunimi strategjik ndërkombëtar. Rritja e kapaciteteve mbrojtëse në vendet anëtare të NATO-s dhe rajonin e Ballkanit, bashkëpunimi i ngushtë i vendeve të Ballkanit me Aleancën dhe SHBA-në, si dhe monitorimi i vazhdueshëm i fushatave propagandistike janë hapa esencialë për stabilitetin e mëtejshëm¹⁰.
Rekomandohet gjithashtu një përqendrim i shtuar në inteligjencën dhe sigurinë kibernetike si elemente kyçe të parandalimit, si dhe zhvillimi i mekanizmave të kundërmasave ndaj ndikimeve negative politike dhe ekonomike që vijnë nga Rusia³.
Studime të mëtejshme duhet të theksojnë zbulimin e modeleve të reja të provokimit dhe metodave të avancuara për parandalimin e përshkallëzimit të konfliktit³.

Literatura e shfrytëzuar:

1. “Avionë luftarakë rusë shkelin hapësirën ajrore të Estonisë”, DW, 2025.
2. “NATO dhe reagimet ndaj shkeljeve të hapësirës ajrore ruse”, NATO Defense College, 2025.
3. Patterson, R., “NATO’s Future Russia Strategy”, NATO Parliamentary Assembly, 2025.
4. Revista Ushtarake, Mars 2025, Akademia e Forcave të Armatosura të Shqipërisë.
5. “Strategjia ruse dhe konflikti në Ukrainë”, Institutet e Sigurisë Europiane, 2025.
6. Analiza mbi kërcënimet bërthamore dhe luftën hibride, Revista Ushtarake, 2023.
7. “Roli i Kinës në marrëdhëniet strategjike me Rusinë”, NATO Reports, 2024.
8. “Ekspansioni rus në Ballkan dhe sfidat për Kosovën”, Qendra për Studime Rajonale, 2025.
9. Deklaratat e kryeministrit Albin Kurti dhe analizat e sigurisë, Ministria e Mbrojtjes së Kosovës, 2025.
10. “Strukturat dhe kapacitetet e forcave të sigurisë rajonale”, Raporti i NATO-s për Ballkanin, 2025.
11. “NATO intercepton fluturimet ruse mbi Estoni”, Top-Channel, 2025.
12. “Rritja e buxheteve ushtarake nga vendet baltike dhe Polonia”, Balkan Security Review, 2025.
Photo by: www.twz.com

Pozicioni rus dhe serb lidhur me transformimin e UÇK-së

September 23, 2025 by s p

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Dokumentet e vitit 1999 tregojnë qartë se si Rusia dhe Serbia bashkë vepronin në Këshillin e Sigurimit të OKB-së për të kundërshtuar çdo përpjekje për transformimin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK).

Pozicioni i Rusisë

• Rusia përmes Sergej Lavrovit paralajmëronte se çdo formë e “emergency corps” apo “Kosovo Protection Corps” ishte në fakt një maskim i ruajtjes së strukturave të UÇK-së.

• Argumenti kryesor ishte se kjo bie ndesh me Rezolutën 1244, sepse në vend të çarmatimit të plotë, do të lejohej ruajtja e organizimit, uniformave dhe armëve të vogla.

• Rusia frikësohej se këto njësi mund të shndërroheshin lehtësisht në ushtri të rregullt dhe të rrezikonin “stabilitetin politik në Kosovë”.

Pozicioni i Serbisë (FRY)

• Beogradi zyrtar theksonte se detyrë parësore e KFOR-it ishte çarmatimi i “terroristëve të UÇK-së” dhe se çdo vonesë po sillte vrasje, rrëmbime dhe dëbime të serbëve nga Kosova.

• Serbia përdorte narrativën e terrorit mbi popullsinë serbe, duke folur për dhjetëra mijëra të dëbuar, qindra të vrarë, qindra të rrëmbyer dhe mijëra makina e banesa të plaçkitura.

• Në çdo dokument, Beogradi kërkonte që KFOR-i të vepronte me urgjencë dhe të “çarmatoste terroristët e UÇK-së në mënyrë efektive dhe energjike”.

Narrativa e përbashkët

• UÇK shihej si kërcënim i përhershëm dhe jo si forcë që duhej integruar në rendin e ri të Kosovës.

• Transformimi i UÇK-së interpretohej si shkelje e Rezolutës 1244 dhe si bazë për “remobilizim të strukturave ushtarake”.

• Rusia dhe Serbia synonin çarmatim total dhe shpërbërje pa asnjë pasardhje institucionale.

Kjo tregon se debati për të ardhmen e UÇK-së nuk ishte thjesht çështje lokale, por një betejë e madhe diplomatike mes fuqive të mëdha dhe Serbisë në OKB.

SHQIPTARËT NË METAFIZIKËN E SHTREMBËRUAR TË MICKOVSKIT!

September 23, 2025 by s p

Roli i shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut nuk është rastësi historike, por rezultat i një përvoje të gjatë rezistence dhe kontributi në të gjitha fazat shtetërore. Që nga ruajtja e gjuhës dhe arsimit, deri te pjesëmarrja vendimtare në proceset demokratike e integruese, shqiptarët kanë dëshmuar se janë një faktor i pazëvendësueshëm. Duke u përpjekur të rrënohet struktura e tyre politike, nuk goditet vetëm një organizim partiak, por minohet ura e besimit mbi të cilën mund të ndërtohet e ardhmja e përbashkët.

Nga Prof. dr. Skënder ASANI

Shoqëritë shumëetnike, si ajo e Maqedonisë së Veriut, kanë dëshmuar ndër shekuj se stabiliteti nuk është një dhuratë, por një përpjekje e vazhdueshme për të ndërtuar ura besimi mes komuniteteve. Pa dashur të involvohem në fushatën parazgjedhore, ky tekst ka një qëllim jo politik: të evidentojë një fenomen që prek bashkëjetesën dhe stabilitetin e shtetit. Pozita e shqiptarëve, të cilët përbëjnë një faktor politik dhe shoqëror vendimtar, shpesh është kushtëzuar nga valë të ndryshme të retorikës politike herë integruese, herë përjashtuese. Deklarata e fundit e kryeministrit Mickovski për të shkatërruar subjektin politik shqiptar nuk është thjesht shprehje e një momenti politik, por simptomë e një krize më të thellë në kulturën e bashkëjetesës. Në thelb, ky qëndrim nuk sfidon vetëm një strukturë politike, por synon të delegjitimojë një subjekt historik të përfaqësimit të komunitetit shqiptar, duke rrezikuar kështu ekuilibrin mbi të cilin ngrihet vetë shteti.

Shoqëritë që nuk kultivojnë respektin e ndërsjellë, në fakt shembin themelet mbi të cilat ngrihet liria. Respekti nuk është një luks moral, por një rend i brendshëm që e bën bashkëjetesën të mundur. Kur ky dimension shpërfillet, krijohet një kontradiktë tragjike: mikut që ofron dorën i kthehet shpinë, ndërsa armiku që mban kamxhikun ngrihet në piedestal. Ky është një iluzion pushteti që ushqehet me frikë, një metafizikë e shtrembëruar e politikës, ku njeriu mësohet të admirojë dhunën dhe të përçmojë mirësinë. Në këtë rrjedhë, mungesa e respektit shndërrohet në një logjikë vetëshkatërruese, ku qytetari humb dimensionin e lirisë dhe kthehet vetëm në një figurë të frikës: të pranuar nga tirania, por të mohuar nga vetvetja.

Deklarata e Mickovskit për të shkatërruar subjektin politik shqiptar duhet parë jo vetëm si një provokim i radhës, por si një përpjekje për të ringjallur fantazmat e së kaluarës, kur përjashtimi ishte mjet sundimi.

Kjo qasje jo vetëm që bie ndesh me frymën e Marrëveshjes së Ohrit e menduar si arkitekturë e re e bashkëjetesës por edhe rrezikon stabilitetin e brendshëm të shtetit. Historia ka treguar se kur pushteti përpiqet të delegjitimojë zërin e një komuniteti etnik, ai nuk forcon unitetin, por e brishtëson atë, duke hapur rrugë ndarjeve, krizave dhe mosbesimit.

Në këtë kontekst, gjuha nacionaliste e përdorur nga Mickovski, e cila synon shkatërrimin e një subjekti politik të dalë nga fryma e Marrëveshjes së Ohrit, nuk mund të kalojë pa gjykim. Ajo duhet të vlerësohet jo vetëm nga faktori ndërkombëtar, por edhe nga e gjithë shoqëria, sepse çdo heshtje ndaj kësaj retorike do të kishte pasoja të rënda për orientimin strategjik të shtetit.

Nëse lejohet që kjo gjuhë të normalizohet, atëherë Maqedonia e Veriut jo vetëm që rrezikon të humbasë ekuilibrat e brendshëm të bashkëjetesës, por edhe besueshmërinë përballë partnerëve euroatlantikë, duke vënë në pikëpyetje vetë rrugën e integrimit.

Në këtë dritë, respekti ndaj subjektit politik shqiptar nuk është vetëm një detyrim demokratik, por një garanci për stabilitetin e Maqedonisë së Veriut. Të shkatërrosh përfaqësimin e një komuniteti etnik do të thotë të rrënosh mekanizmat e ekuilibrit, dhe aty ku mungon ekuilibri nuk ka as stabilitet, as paqe, por vetëm ringjallje të hijeve të përjashtimit.

Nëse kthehemi në retrospektivë, kjo retorikë e Mickovskit kujton gjuhën e liderëve nacionalistë të viteve ’90, të cilët me slogane për “mbrojtjen e shtetit” i çuan vendet e tyre drejt luftërave civile dhe shpërbërjes.

Në Bosnje, mohimi i të drejtave të boshnjakëve dhe kroatëve solli konfliktin më të përgjakshëm në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore. Në Kroaci dhe Serbi, nacionalizmi agresiv i shndërroi komunitetet në armiq dhe i ndau për dekada të tëra. Historia ka dëshmuar se ata që kanë synuar të qeverisin përmes frikës dhe gjuhës së shkatërrimit, përfundimisht kanë rënë viktima të politikës së tyre. Në këtë prizëm, deklarata e kryeministrit Mickovski nuk është vetëm e gabuar, por edhe e rrezikshme: ajo ringjall një logjikë të konsumuar, të cilën bota dhe vetë rajoni e kanë dënuar e lënë pas.

Prandaj, respekti ndaj subjektit politik shqiptar nuk është thjesht një detyrim formal i demokracisë, por një kusht themelor për paqe dhe stabilitet. Një Maqedoni e Veriut që guxon të injorojë ose të shtypë zërin e shqiptarëve, nuk i bën dëm vetëm këtij komuniteti, por shkatërron themelet e veta. Historia na mëson se aty ku mungon barazia dhe respekti, lindin kriza që askush nuk mund t’i kontrollojë. Sot, më shumë se kurrë, është koha për të kuptuar: pa shqiptarët nuk ka stabilitet, pa partneritet nuk ka të ardhme dhe pa respekt nuk ka integrim. Ky është mesazhi që duhet ta dëgjojnë të gjithë brenda dhe jashtë vendit nëse duan që Maqedonia e Veriut të ecë përpara si shtet i barazisë dhe i paqes së qëndrueshme.

PARADA E RRËNJËVE SHEKULLORE NË ZEMRËN E SHQIPTARËVE

September 23, 2025 by s p

Angela Kosta/

Të shtunën e kaluar, më 20 shtator 2025, për të katërtin vit radhazi, qyteti i Astit në Piemonte të Italisë, u shndërrua në një skenë të madhe sfilate të kostumeve, folklorit dhe traditave shqiptare.

Edhe këtë vit, “LE RADICI DEL CUORE – RRËNJËT E ZEMRËS”, aktivitet i organizuar nga shoqata Assoalbania Piemonte si dhe Qendra Artistike e Kulturore Margarita Xhepa, me mbështetjen e Bashkisë së Astit, solli në qytet një larmi të pasur kostumesh, muzike dhe shijesh guzhine, gjatë një dite të tërë përkushtuar kulturës, paqes dhe urave që lidhin vëllazëri mes popujve, pa dallim identiteti.

Në orën 15:30, nga sheshi Roma, parada përshkoi qendrën e qytetit, duke kaluar nga sheshi Alfieri dhe sheshi 1 Maji, për t’u ndalur në parkingun Way Assauto. Pas përshëndetjes së Kryetarit dhe Nënkryetarit të Bashkisë së Astit, si dhe të kryetarëve e këshilltarëve të tjerë bashkiakë me origjinë shqiptare nga disa qytete të veriut, e mori fjalën edhe zyrtarja për Diasporën pranë Konsullatës së Shqipërisë në Milano, Znj. Luljeta Çobanaj, e cila në fjalimin e saj, theksoi rëndësinë e këtij aktiviteti, jo vetëm për popullin dhe komunitetet shqiptare, por edhe për lidhjet dhe urat që krijohen me vëllezërit tanë italianë.

Pas fjalimeve nga autoritetet e tjera institucionale të Astit, deri në orët e vona të mbrëmjes, u zhvillua një spektakël madhështor, me prezantimin e valleve shqiptare dhe instrumenteve tradicionale karakteristike, nën shoqërinë e grupeve folklorike dhe shoqatave të shumta, që erdhën jo vetëm nga Shqipëria, por edhe nga komunitete të ndryshme shqiptare, si: Torino, Modena, Brescia, Milano, Montebelluna, etj. Ndër të ftuarit ishin edhe këngëtarët: Mustafa Meja, Renato Jaho dhe Dj Beni 006.

Gjatë shfaqjeve artistike, pjesëmarrësit patën mundësinë të shijojnë gatimet tradicionale shqiptare, të shoqëruara me pije verërash nga rajoni i Piemontes, duke festuar kështu takimin mes kulturave dhe popujve, pa dallim gjuhe.

“Komuniteti ynë dëshiron të ndajë me qytetin e Astit rrënjët e veta, identitetin dhe traditat që kemi ruajtur ndër shekuj, pavarësisht një historie të shënuar nga pushtimet dhe emigracioni”, thanë organizatorët, të kënaqur nga pjesëmarrja e gjerë e komuniteteve të ardhura nga larg.

Ndërmjetësja kulturore, Sabina Darova shpjegoi se të gjitha veshjet në sfilatë, janë kostume popullore nga zona të ndryshme shqiptare, disa origjinale dhe të çmuara, si “Xhubleta”, një veshje artizanale prej leshi të zi, e qëndisur me motive që përfaqësojnë aspekte të ndryshme të jetës. Një veshje e përdorur kjo në Veri të Shqipërisë që daton mbi 3000 vite më parë dhe që është shpallur trashëgimi kulturore nga UNESCO.

Nga kjo veshje kemi dy ekzemplarë, të trashëguar brez pas brezi. Kurse disa kostume të tjera, janë riprodhuar në kohët moderne duke ruajtur traditat artizanale të hershme.

Manifestimi i 20 shtatorit ishte një rast feste midis miqsh, i cili bashkoi Shqipërinë dhe Piemonten, të mbështjellë me flamurin tonë, duke kënduar së bashku himnet kombëtare.

FORTIFIKIMI PREHISTORIK I ZEJMENIT

September 23, 2025 by s p

Paulin Zefi/

Fortifikimi i Zejmenit është një vendbanim parahistorik me mure mbrojtës, që ndodhet 8.5 km në juglindje të qytetit të Lezhës, në kodrat që ngrihen mbi ultësirën bregdetare, rreth 800 m në lindje të fshatit Zejmen. Ky fortifikim është i vendosur mbi një kodër shkëmbore me lartësi rreth 163 m mbi nivelin e detit, e cila ofron një pamje dominuese mbi zonën përreth. Ajo ka një rëndësi strategjike pikërisht për shkak të pozicionit të saj dominant, nga ku kontrollohej rrjedha e poshtme e lumit Mat, qasja në drejtim të Lezhës dhe në brendësi të territoreve përreth. Vetë fshati i Zejmenit është një vendbanim shumë i hershëm dhe përveç fortifikimit në fjalë, pak më lart në drejtim të veriut gjenden mbetjet e një fortifikimi tjetër i njohur si “Kalaja e Gaboit [1]”, por që është një ndërtim më i vonë.

Të dhënat për Fortifikimin Prehistorik të Zejmenit vijnë kryesisht nga një raport mbi vëzhgimet e kryera nga arkeologët, Rovena Kurti dhe Rudenc Ruka, në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër) në vitin 2017 [2]. Mbi këtë fortifikim shumë pak të njohur, por me një vertikale shumë të thellë historike, anipse në mënyrë sintetike, flet edhe Prof.Dr.Neritan Ceka [3]. Struktura e fortifikimit përbëhet nga tre rrethime të harkuara që zbresin në shpatin jugor të kodrës, duke mbuluar një sipërfaqe prej afërsisht 2 ha. Gjatësia dhe gjerësia maksimale e fortifikimit arrijnë rreth 200 metra. Rrethimi i majës së kodrës, mbulon një sipërfage të përgjithshme rreth 1.950 m² [gjatësia maksimale 33 m; gjerësia maksimale rreth 60 m] [4]. Ai ka formë rrethore në katërkëndore të çrregullt me kënde të harkuara.

Një hyrje duket në murin perëndimor, pranë këndit jugperëndimor, e cila formohet nga ndërprerja e murit pranë një shkëmbi natyror. Rrethimi i dytë ndodhet rreth 45 m më poshtë, drejt jugut, dhe përcaktohet nga një mur i dytë i harkuar, i cili lidh dy muret anësorë. Edhe përgjatë këtij muri duket të ketë një hyrje pranë këndit jugperëndimor të rrethimit. Muret anësorë vazhdojnë poshtë shpatit jugor dhe ndalojnë në një brez të thepisur shkembor, i cili ofron një mbrojtje shumë të mirë natyrore. Gjurmë të një muri të tretë rrethues në këtë skaj të fortifikimit janë pak të dukshme në këndin juglindor, ndërsa humbasin drejt jugperëndimit, për arsye të pranisë së shkëmbit të thiktë natyror në këtë pjesë. Muret mbrojtëse janë ndërtuar me gurë gëlqerorë të çrregullt, pa përdorimin e materialit lidhës, një teknikë tipike për periudhën prehistorike ose protohistorike.

Në zona të caktuara, shkëmbi natyror është përdorur si pjesë integrale e murit, ose në raste të tjera, muri është ndërtuar direkt mbi të. Gjerësia e murit eshtë e vështirë të përcaktohet me saktësi, pasi paraqitet në formën e një trakti të gjerë e të çrregullt gurësh, por në pjesët e ruajtura më mirë gjerësia arrin rreth 2 – 2.50 m [5]. Në bazë të rilevimit të fundit që kam bërë më 18.09.2025 pranë majës së masivit shkëmbor, lartësia maksimale e mureve arrin deri në 0.80 m. Organizimi dhe teknika e ndërtimit të këtij fortifikimi tregojnë ngjashmëri me fortifikime të tjera protohistorike në Shqipëri, si ato të Malit Kolaj, Trajanit dhe Podgories në juglindje, si dhe me fortifikimet e Karosit, Hadëraj dhe Kuçit në jugperëndim të vendit.

Datimi i saktë i ndërtimit të fortifikimit të Zejmenit vjon të mbetet i pasigurt për shkak të mungesës së gërmimeve arkeologjike sistematike, por duke u bazuar në teknikat e ndërtimit dhe materialet e gjetura në sipërfaqe, mendohet se i përket periudhës së Bronzit të Vonë ose fillimit të Epokës së Hekurit, pra në periudhën tranzitore të kalimit nga Epoka e Bronzit në atë të Hekurit. Ky fortifikim është një dëshmi shumë e rëndësishme e zhvillimit të hershëm urban dhe sistemit mbrojtës në territorin shqiptar, duke pasqyruar organizimin dhe teknikat ndërtimore të kohës. Ai ka një rëndësi të madhe historike dhe arkeologjike, pasi është një nga vendbanimet e fortifikuara më të hershme në truallin shqiptar. Nga vëzhgimet e fundit arkeologjike në zonat kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore, rezulton se Fortifikimi Prehistorik i Zejmenit mund të ketë qenë pjesë integrale e një rrjeti më të gjerë vendbanimesh të fortifikuara ilire në rajonin e Lezhës dhe Shkodrës.

Fortifikimi ka shërbyer njëkohësisht si vend mbrojtjeje për banorët e tij, si qendër strehimi për popullsinë lokale në rastet kur përballeshin me sulme eventuale nga armiq të ndryshëm, por edhe si pikë vrojtimi dhe sinjalizimi. Po ashtu, ky fortifikim prehistorik, si një pikë e rëndësishme strategjike, ndoshta shërbente edhe si një qendër mbrojtëse për rrugët tregtare që lidhnin bregdetin e Adriatikut me brendësinë e Ilirisë. Në mungesë të një burimi të shkruar që ta lidhë drejtpërdrejt me një fis specifik ilir, përcaktimi etnik i ndërtuesve të këtij fortifikimi mund të bëhet vetëm nëpërmjet analizës arkeologjike dhe krahasimit me të dhënat për shpërndarjen e fiseve ilire në këtë rajon. Fisi ilir i Abrejve (ose Abroi, sipas varianteve të ndryshme leksikore), i përmendur nga autorë antikë si Hekateu i Miletit dhe Plini Plaku, banonte kryesisht në hapësirën ndërmjet qytetit të Lezhës dhe rrjedhës së poshtme të lumit Mat, me një prani mjaft të fuqishme edhe në krahina të brendshme të Shqipërisë së Veriut. Kjo shtrirje përputhet plotësisht me pozicionin gjeografik të fortifikimit prehistorik të Zejmenit, çka e bën të arsyeshme hipotezën se ky vendbanim mund të ketë qenë pjesë e territorit të Abrejve.

Megjithatë, në mungesë të gërmimeve të thelluara arkeologjike dhe dëshmive të drejtpërdrejta epigrafike apo dokumentare, kjo lidhje mbetet në nivel hipotetik. Duhet marrë parasysh gjithashtu se kufijtë midis fiseve ilire nuk kanë qenë gjithmonë të fiksuar dhe karakterizoheshin nga lëvizshmëri në kohë të ndryshme historike. Prandaj, ka gjasa që përtej Abrejve, në këtë hapësirë të kenë ndikuar edhe fise të tjera si Albanët më në jug apo Pirustët më në lindje, nëse shtrirja e tyre ka qenë më e gjerë në kohët prehistorike. Ndërmarrja e gërmimeve sistematike arkeologjike në fortifikimin prehistorik të Zejmenit do të mundësonte jo vetëm identifikimin më të saktë të autorëve të ndërtimit të tij, por edhe do të kontribuonte ndjeshëm në zbardhjen e fazave të hershme të zhvillimit të qytezave të hershme ilire në këtë rajon. Rezultatet e një ekspedite të tillë do të ndihmonin në përftimin e një panorame më të qartë mbi mënyrën e organizimit shoqëror dhe strukturat ekonomike të këtyre bashkësive në periudhën e kalimit nga Epoka e Bronzit në atë të Hekurit.

Për më tepër, këto të dhëna do të ishin me rëndësi thelbësore për kuptimin më të thelluar të proceseve të formimit dhe konsolidimit të etnosit ilir si një grup etnik i veçantë në kontekstin historik dhe kulturor të Ballkanit Perëndimor. Megjithëse aktualisht pak i njohur dhe i pazbuluar në mënyrë të plotë, siti arkeologjik i fortifikimit të Zejmenit paraqet një potencial të konsiderueshëm për t’u integruar në Trashëgiminë Kulturore Kombëtare si një monument me vlera të veçanta historike dhe arkeologjike. Përveç rëndësisë së tij shkencore në kuadër të studimeve mbi vendbanimet prehistorike në Shqipërinë Veriperëndimore, ky sit mund të zhvillohet edhe si një destinacion i rëndësishëm për turizmin kulturor, duke kontribuar në promovimin dhe valorizimin e Trashëgimisë sonë Historike në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar.

BIBLIOGRAFIA:

1- L.Gjergji, Toponamastika e Zejmenit, në: Lisi, 3, Lezhë: 1971, f. 200.

2- R.Kurti & R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 150-152.

3- N.Ceka, Në fillimet e qytetit ilir, f. 65-66.

4- R.Kurti & R.Ruka, Raport mbi vëzhgimin arkeologjik në zonën kodrinore të Shqipërisë Veriperëndimore (Lezhë-Shkodër, viti 2017), në: Candavia, 7, Akademia e Studimeve Albanologjike / Instituti i Arkeologjisë, Tiranë: 2018, f. 151.

5- Ibidem, f. 151.