(Pjesa e dytë)

Vepra Illyricum Sacrum, për opinionin perëndimor e ndërkombëtar, atë politik, kulturor, shkencor dhe intelektual, dëshmon në formë burimologjike-dokumenatre se tradita, kultura, feja, shtetësia dhe
elementet e tjera të jetës publike dhe shoqërore, ishin pjesë e pandarë e përditshmërisë sonë, në këto troje denbabaden. Me një vepër të tillë, të cilën nuk e kishin popujt e tjerë të Gadishullit
Ilirik, më vonë Ballkanik, jo vetëm demostrohej në mënyrë bindëse dhe argumentuese historia e pasur shumëshekullore, por dëshmohej një e vërtetë historike, të cilën e kishin bërë
publike studiuesit e huaj, e pikërisht ata të mbështetur nga Vatikani dhe Perëndimi disa shekuj më parë, e që sot ishte pothuajse domosdoshmëri t’iu rikujtohej disa politikanëve,
intelektualëve dhe shkencëtarëve shqipëtarë. Duke qenë një enciklopedi në vete, korpusi Illyricum Sacrum, do të shërbente për të gjithë, dhe në të gjitha fushat, si udhërrëfyesi më i saktë dhe më i drejtë, në debatet dhe diskutimet që do bëheshin për çështjet madhore kombëtare.

Prof. dr. Musa AHMETI
Center for Albanian Studies
Budapest

Përpjekjet për një ribotim të korpusit tetë-vëllimësh Illyricum Sacrum nuk përfundojnë me dështimin e don F. Buliqit. Në vitin 2001, dr. J. Kolanoviq, drejtor i Arkivit Shtetëror Kroat dhe prof. dr. Sh. Sinani drejtor i Drejtorisë së Përgjithëshme të Arkivave Shqiptare, bisedojnë për një ribotim të mundshëm elektronik të Illyricum Sacrum-it. Përkundër dëshirave dhe idesë së shkëlqyer një gjë e tillë nuk arrihet. Pengesat kryesisht ishin të natyrës financiare dhe teknike. Pas disa përpjekjeve HDA arrin të skanojë të tërë korpusin Illyricum Sacrum, përkatësisht tetë vëllimet e para, [Skanimi ishte bërë në laboratorin profesional të HDA-së në Zagreb, por më vonë u vërejt se ishin bërë gabime dhe se kishte shumë mungesa faqesh në pothuajse të gjitha vëllimet, nëntë sa ishin gjithsejt], ndërsa vëllimin e nëntë atë me titull: “Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti,” e skanoi M. Ahmeti. [Një gjë e tillë nuk është shënuar në ribotimin fototipik të shkurtit 2005, të bërë nga shtëpia botuese Arbi ltd. Prishtinë].
Në këtë kohë, ribotohet korpusi tjetër me dokumente, me shumë rëndësi për mesjetën shqiptare, Milan von Sufflay, “Acta et diplomata res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia (Vindobonae: Typis Adolphi Holzhausen, 1913-1918, vëll. I-II. Ribotuar në vitin 2002 nga DPA dhe Ekskluzive, Tiranë-Prishtinë, nën përkujdesjen e dr. Musa Ahmetit), nga i cili ribotim, Musa Ahmetit i lindi ideja për një ribotim të mundshëm të Illyricum Sacrum-it, sikurse ndodhi edhe me Acta Albaniae…. I-II. Një ide e tillë i njoftohet S. Blakaj, me 12 dhjetor 2002, ku i dërgohet në formë të shkruar, një letër me të dhënat kryesore për veprën, mbi mundësinë e ribotimit fototipik, përmbajtjen e korpusit Illyricum Sacrum, gjendjen ekzistuese dhe rezultatet e përpjekjeve për ribotim elektronik të J. Kolanoviq dhe Sh. Sinanit. Letrën e dërguar S. Blakaj e sjellim në vazhdim:
“Shumë i nderuari z. Blakaj!
Pas bisedës së djeshme me telefon, ku biseduam edhe për mundësinë e ribotimit fototipik të veprës Illyricum Sacrum, ngjashëm me “Acta Albaniae… I e II” të Sufflay, sot po ju dërgoj disa nga të dhënat kryesore për veprën Illyricum Sacrum, rëndësinë e saj si burim historik për Ilirinë dhe ilirët, Ballkanin dhe popujt e Ballkanit që kanë jetuar e jetojnë këtu, dhe veçanërisht për shqiptarët, ngase ju nuk kishit shumë informacione për këtë vepër.
Vepra Illyricum Sacrum është shkruar nga Daniele Farlati dhe Jakob Koleti, por është filluar nga Filip Riçeputi, në vitin 1694. Gjithsejt ka tetë vëllime, format in folio, me rreth 5.600 faqe, duke llogaritur këtu edhe vëllimin e nëntë, që e ka botuar don F. Buliq në vitin 1910. Vëllimi i parë është botuar në vitin 1751 në Venedik dhe i fundit, vëllimi i tetë, në vitin 1819 po ashtu në Venedik. Vepra është në gjuhën latine. Ka ilustrime të ndryshme dhe disa harta të formateve të ndryshme. Shoqërohet me një indeks që është punuar me shumë kujdes nga autorët e veprës dhe mund të shërbejë si një enciklopedi e vogël orientuese, jo vetëm për veprën, por edhe për Ilirinë e lashtë në kuptimin e gjerë të fjalës, për të ardhur deri në mesin e shekullit të XVIII ose fillimin e shek. XIX.
Vepra trajton historinë kishtare, civile, politike, shoqërore, kulturore, sociale, shpirtërore… etj, të Ilirisë së lashtë nga antikiteti, deri në vitin 1819, kur botohet vëllimi i tetë. Historia kishtare trajtohet në mënyrë të veçantë, që nga koha e ungjilltarëve që kaluan në Iliri, psh. Palit, etj. Pastaj aty gjejmë të dhëna të sakta për kryeipeshkëvitë, ipeshkëvitë dhe dioqezat, historinë e tyre që nga krijimi, zhvillimi i tyre, shtrirja territoriale, pastaj emrat e kryeipeshkëve, ipeshkëve dhe prelatëve të tjerë kishtarë. Në mënyrë kronologjike, të argumentuara me dokumente, burime të sakta dhe literaturë, trajtohen ngjarje dhe fenomene të ndryshme me rëndësi të veçantë, psh., dyndja e sllavëve, por edhe gjendja e Ilirisë para dyndjes së sllavëve dhe pas dyndjes së sllavëve, [Letrat e papës Gregori Magno]. Historia e luftërave të shumta në Iliri që nga lashtësia, e ilirëve me romakët, avarët, sllavët, etj, pastaj me turqit dhe të tjerët, janë të trajtuara me një saktësi dhe korrektësi të çuditshme për kohën kur u shkrua vepra Illyricum Sacrum. Në vëllimin e shtatë, gjejmë tekstin e Kuvendit të Arbnit nga viti 1703, por edhe shumë letra të Skënderbeut me të tjerët dhe të tjerët më të, origjinali i të cilave nuk ekzisotn më. Pra në këtë vepër na janë ruajtur në formën më besnike dhe origjinale të mundshme. Trajtimi i gjendjes së popujve dhe shteteve të ndryshme përmes relacioneve të bëra nga relatorë të dërguar nga Vatikani, është një e veçantë tjetër, psh. relacioni i Marin Bicis, etj.
Në të gjitha vëllimet e veprës Illyricum Sacrum, gjejmë të dhëna për Ilirët dhe Ilirinë, për shqiptarët dhe Shqipërinë në kufijtë etnikë, për Dardaninë, etj. Me këtë dëshiroj të theksoj, se pohimet e disa historianëve dhe albanologëve, të cilët nuk e kanë shfrytëzuar dhe konsultuar këtë vepër, se për shqiptarët dhe ilirët ka të dhëna vetëm në vëllimet shtatë e tetë, është i pasaktë, tendencioz dhe shumë i gabuar. Një gjë të tillë e pohojnë ata që nuk e njohin gjuhën latine dhe greke si dhe ata që nuk janë në gjendje të shfrytëzojnë burimet origjinale dhe shkruajnë vepra historike duke kopjuar ose cituar të tjerët, përkatësisht, nuk e shënojnë fare se është citim i citimit, por lënë të kuptohet se ata kanë konsultuar dhe shfrytëzuar atë vepër ose atë autor, edhe pse një gjë e tillë nuk është fare e vërtetë.
Vepra Illyricum Sacrum sipas të gjitha gjasave është para zhdukjes përfundimtare, ngase me sa di unë, nuk ka më shumë se disa komplete në tërë bibliotekat e botës. Mund të ketë ndonjë vëllim, por komplete si tërsi janë të pakta. Zhdukja e saj, është një dëm i pakompensueshëm për historinë e ilirologjisë, albanologjisë, popullit shqiptar dhe popujve të tjerë të Ballkanit, ngase burimet që i gjemë aty, një pjesë e mirë e tyre, veçanërisht origjinalet, janë zhdukur dhe nuk gjendën më. Pra, i vetmi burim është kjo vepër, e cila edhe sot e kësaj dite është e patejkaluar për historinë tonë kombëtare, edhe pse, siç e ceka më lart, ajo nuk është shfrytëzuar pothuajse fare nga historianët tanë, as edhe kur është shkruar “Historia e Popullit shqiptar,” as në botimim e mëhershëm dhe as në këtë të fundit. Dëshiroj t’ju njoftoj se ka pasur disa përpjekje për ribotim, por ajo nuk është ribotuar asnjëherë deri me sot. Shkaqet e mosribotimit janë të shumta dhe të ndryshme. Kohëve të fundit, në vitin 2001, ishte një ide e cila edhe u zhvillua me mjaft sukses në fillim, për një ribotim të mundshëm elektronik, përkatësisht që e tërë vepra të hidhej në CD apo DVD dhe pastaj edhe në internet. Për këtë ide kanë biseduar dr. J. Kolanoviq dhe dr. Sh. Sinani. Çështja ka ngecur tashmë për disa shkaqe objektive. Nuk besoj se ajo do realizohet, përkundër dëshirës dhe këmbënguljes së dr. Kolanoviq e dr. Sinanit.
Unë kam parasysh se ky është një projekt shumë i shtrenjtë. Kërkon jo vetëm shumë shpenzime, por edhe kohë për përgatitjen e tij, dhe atë fillimisht, duhet të kontrollohet faqe për faqe skanimi i bërë nga HDA, për të tetë vëllimet, duke pasur origjinalin afër, gjë që është mjaft e vështirë, pastaj të shikohet mundësia e plotësimeve dhe përmirësimve, ngase skanimi nuk është edhe shumë cilësor. Në vazhdim duhet menduar të bëhet një studim hyrës, të cilin mund ta përgatis unë, ku do të trajtohet historiku i veprës, kushtet në të cilat është shkruar, mbështetësit kryesorë të saj, p.sh. papa Klementi i XI, Albani me origjinë shqiptare. Domosdo që duhet të ketë një ekip specialistësh të cilët do ndjekin hap pas hapi zhvillimet dhe përgatitjet për botim. Këtu mendoj se duhet të jenë ndër të tjerë, dr. Kolanoviq, dr. Sinani, prof. Stipçeviq dhe disa historianë të huaj, me të cilët duhet të bisedohet. Nëse ju do të jeni dakord me një ide të tillë, atëherë unë do të marr mendimin edhe të dr. Shaban Sinanit dhe të dr. Kolanoviqit për një projekt të tillë, për të shikuar mundësinë se çfarë mund të ofronin ata në gjithë këtë inisijativë, e cila mund të botohet me tre bashkëbotues, DPA, HDA dhe Ekskluzive. Shenimet për secilin vëllim veç e veç, numrin e faqeve, dimensionet dhe disa të dhëna për autorët e veprës po jua dërgoj me attach së bashku me disa ilustrime, përkatësisht frontespicet e katër vëllimeve, të parit, të katërtit dhe të shtatit e të tetit. Ju lutem, nëse duhen shënime dhe të dhëna plotësuese ose sqaruese për veprën, autorët apo ndonjë gjë tjetër, unë jam i gatshëm ta bëj një gjë të tillë.
Këtu në Zagreb, flitet me shumë simpati dhe respekt për “Acta Albaniae… I e II” të Sufflay, në gazetat e përditshme Vjesnik, Jutarnji List, Novi List, Veçernji List dhe në Hrvatsko Slovo, kishte disa shkrime për ribotimin. Edhe kolegët si në Universitet, HDA, ashtu edhe në HAZU e bibliotekë [SNK], më kanë uruar për punën e bërë. Bile kishte nga ata që nuk e besonin derisa nuk i panë me sytë e tyre vëllimet e botuara. Me këtë rast, dëshiroj t’ju kërkoj edhe disa komplete të cilat janë më se të domosdoshëm të sillen në Zagreb. Është biseduar për një promovim të mundshëm këtu, por, siç ju kam shkruar edhe më parë, presim mendimin tuaj.
Me shumë respekt, nga Zagrebi, Musai.”
[Kjo letër është shkruar më 12 dhjetor 2002, në Zagreb. Po e botojmë pa asnjë ndërhyrje, si dëshmi kohe për të saktësuar momentin e parë të idesë për ribotimin e korpusit Illyricum Sacrum. Është majft interesant letërkëmbimi që ne gjatë punës sonë kemi shfrytëzuar e konsultuar, për ribotimin e korpusit Illyricum Sacrum, që është i vëllimshëm dhe i bërë më shumë personalitete të shkencës, kulturës dhe politikës në disa gjuhë, që në një moment të caktuar mund të shërbejë si dëshmi historike për të gjitha sfidat, problemet, shqetësimet dhe peripecitë që janë kaluar për të arritur në rezultatin përfundimar, ribotimin e Illyricum Sacrum, në shkurt të vitit 2005. Me këtë rast, ne kemi zgjedhur vërtetë një numër jashtëzakonisht të vogël të letërkëmbimit, për të dëshmuar se janë bërë të gjitha përpjekjet e duhura që kjo vepër të jetë në duart e studiuesve dhe lexuesve, jo vetëm shqiptarë, por edhe të tjerë, edhe pse shqiptarët, veçanërisht disa historianë dhe mentorët e tyre, për shkak të mosnjohjes së gjuhës latine dhe greke, ribotimin e pritën me brengën se “do të kushtojë relativisht shtrenjtë” dhe se “do të dalë në shitje me një çmim që do të jetë i paarritshëm për shumicën e qytetarëve” duke treguar kështu diletantizëm, miopi dhe shkallë të ulët profesionalizmi].
Menjëherë pas marrjes së kësaj letre, S. Blakaj, reagon shumë pozitivisht, duke rënë dakord me idenë e ribotimit fototipik, por njëherësh kërkon edhe të dhëna plotësuese, si dhe mendimet e disa prej specialistëve kroatë rreth kësaj vepre dhe mundësisht një përllogaritje të përafërt të shpenzimeve të mundshme për një projekt të tillë.
Natyrisht, S. Blakaj, ishte dakord që të bisedohej edhe me DPA dhe HDA si bashkëbotues të mundshëm, ngase për një projekt të tillë kapital, vërtet duhej sfiduar jo vetëm koha, shpenzimet por edhe shumë pengesa, që në fillim nuk mund të parashikoheshin. Fillimisht dr. Sinani, mbështet një ide të ribotimit fototipik të tërë veprës, duke shprehur gatishmërinë e tij dhe të institucionit që ai drejton për ndihmë të pakursyer. Të njëjtën gjë e konfirmon edhe dr. Kolanoviq në emër të HDA. Në fillim të vitit 2003, dr. Sinani i bën një letër dr. Kolanoviq duke njoftuar, ndër të tjera edhe për gatishmërinë e DPA-së për ribotimin fototipik të Illyricum Sacrum.
Veprimet e para ishin bërë. Puna po ecte për së mbari. Herë pas herë kishte probleme por ato tejkaloheshin me kujdes. Gjatë tërë kohës, komunikohej me forma të ndryshme, telefon, letra dhe takime të shpeshta në Tiranë, Prishtinë, Zagreb, Romë dhe qytete të tjera. Në ndërkohë, kishim ide të reja. S. Blakaj, p.sh. propozon që të shikohej mundësia e botimit të tërë korrespodencës së autorëve të Illyricum Sacrum. Një gjë e tillë, për momentin ishte e pamundur, përkundër saktësmit të vendndodhjes së letërkëmbimit, ngaqe ai përbëhej nga disa vëllime voluminoze dhe ndodhej në shumë arkiva e biblioteka. Fizikisht një gjë e tillë nuk arrihej. Duke ndjekur nga afër mbarëvajtjen e të gjitha punëve, çfarëdoqofshin ato, S. Blakaj, i bën një letër ministrit të Arsimit, Shkencës dhe Kulturës të Kosovës, duke kërkuar mbështetje financiare. Letra është më shumë një promemorje, në të cilën saktësohen të dhënat më themelore për projektin dhe veprën. Një veprim i tillë ishte me rëndësi të madhe. Kyçja e institucioneve zyrtare shtetërore kosovare, kishte peshë të dyfishtë, ngase me anë të dokumentave dhe botimeve serioze, të vëllimshme dhe të njohura në botën shkencore e kultuore, tregohej para opinionit të huaj, politik, intelektual dhe shkencor, se shqiptarët, më shumë se njëherë, janë trajtuar nga studiues e specialistë të huaj, nga këndvështrime të ndryshme, duke treguar me argumenta dhe dëshmi të forta, vazhdimësinë e pandërprerë iliro-arbërore-shqiptare që nga lashtësia deri në ditët e sotme, dhe një gjë e tillë, hidhte poshtë pretendimet sllave se Kosova ishte “Serbi e vjetër.” Vetë pohimi i D. Farlatit se shën Mateu ishte në Dardani në kohën e ungjillizimit të dardanëve, pastaj emrat e ipeshkëve, shenjtorëve dhe martirëve dardanë, janë një argument i fortë, për të vazhduar me të tjerë, për të drejtën e pavarsisë dhe shtetësisë së Kosovës.
Vepra Illyricum Sacrum e shikuar nga ky aspekt, ishte dëshmia më bindëse, për opinionin perëndimor, atë politik, kulturor, shkencor dhe intelektual, se tradita, kultura, feja, shtetësia dhe elementet e tjera të jetës publike dhe shoqërore, ishin pjesë e pandarë e përditshmërisë sonë, në këto troje denbabaden. Me një vepër të tillë, të cilën nuk e kishin popujt e tjerë të gadishullit Ilirik, më vonë Ballkanik, jo vetëm demostrohej në mënyrë bindëse dhe argumentuese historia e pasur shumëshekullore, por dëshmohej një e vërtetë historike, të cilën e kishin bërë publike studiuesit e huaj, e pikërisht ata të mbështetur nga Vatikani dhe perëndimi disa shekuj më parë, e që sot ishte pothuajse domosdoshmëri t’iu rikujtohej disa politikanëve, intelektualëve dhe shkencëtarëve shqipëtarë. Duke qenë një enciklopedi në vete, korpusi Illyricum Sacrum, do të shërbente për të gjithë dhe në të gjitha fushat, si udhërrëfyesi më i saktë dhe më i drejtë në debatet dhe diskutimet që do bëheshin për çështjet madhore kombëtare.
Më lart, kemi cekur kërkesën e S. Blakaj për disa mendime të historianëve dhe specialistëve kroatë për veprën Illyricum Sacrum. Meqenëse shumë herë në letërkëmbime, në katalogje të ndryshme, por edhe në shtypin e ditës është cituar letra dhe mendimi i prof. A. Stipçeviqit, për Illyricum Sacrum, ne sjellim në vijim letrën së bashku me rekomandimin për Ministritë përkatëse të Tiranës dhe Prishtinës.
“Zagreb,19. XII. 2003
“Para disa ditesh më kishit dërguar një letër përmes e-mailit, por nuk munda t’ju përgjigjem menjeherë sepse po e përfundoja një liber timin që duhej me kohë t’ia dorëzoja botuesit. Por, ndërkohë u paraqit dr. Musa Ahmeti me telefon dhe më është lutur t’ju shkruaj një rekomandim të shkurtër që do t’u dërgohej ministrive gjegjëse në Prishtinë e Tiranë për një bashkëfinancim të botimit të veprës “Illyricum Sacrum.” Kisha përshtypjen se puna është e ngutshme dhe menjëherëë i hyra punës. Si shtojcë të letrës po ju dërgoj rekomandimin tim, po mbasi nuk e di e-mailin tuaj, rekomandimin po ia dërgoj Musës. Shpresoj që rekomandimi i dërguar do t’i shërbejë qëllimit të vet.
Vepra “Illyricum Sacrum” është një nga veprat më të rëndësishme që trajton historinë mesjetare dhe të kohës së re të Ballkanit përendimor, përfshirë këtu edhe Shqipërinë, dhe kjo është vlera e saj më e madhe. Në rekomandimin e dërguar posaçëm kam tërhequr vërejtjen që nismëtar i idesë për këtë vepër ishte papa Klementi XI, me origjinë shqiptare, nga Italia, i cili me të gjitha forcat e ka përkrahur këtë projekt. Pa të vështirë se do të realizohej një punë aq kolosale.
Jam shumë i gëzuar që një vepër e tillë do të dalë në botim reprint, sepse botimi origjinal është aq i rrallë, sa që në Zagreb e kemi vetem në një komplet, kurse dëgjoj që në Shqipëri nuk ekziston asnjë komplet i kësaj vepre, pos disa vëllimeve të shpërndara. Vepra ka rëndësi, se aty janë përmbledhur dokumente që janë zhdukur pa gjurmë, të cilat janë të rëndësishme për historinë e popullit shqiptar.
Jam i bindur se botimi reprint i kësaj vepre do të gjejë të interesuar edhe në vendet e tjera, sepse shumë institute e biblioteka që janë themeluar në shekujt XIX e XX nuk kanë mundur ta sigurojnë këtë vepër e cila është një nga të mbërrimet kapitale historiografike në Evropën e atëhershme.
I juaji, Aleksandër Stipçeviq”
Ja edhe rekomandimi për ribotimin e Illyricum Sacrum që ishte përgaditur nga prof. A. Stipçeviqit, për të dy Minstritë e kulturës atë Tiranës dhe Prishtinës:
“Kur Klementi XI u bë papë i Romës, pikërisht me nxitjen e tij, filloi njëra ndër ndërmarrjet më kolosale historiografike në Evropën e atëhershme. Ky papë, në të vertetë, ishte me origjinë shqiptare dhe si djalë i ri, duke ditur për prejardhjen e vet, mblidhte lënden për një vepër që kishte menduar ta shkruante për prejardhjen dhe lashtësinë (Le Origini e le Antichita) të Ilirikut të lashtë. Ai e dinte që stërgjyshët e tij kishin ardhur nga Shqipëria në Italinë e mesme, kështu që interesimi i tij për të kaluarën e shqiptarëve ishte plotësisht i kuptueshëm. Më vonë, lëndën e mbledhur, kur është ulur në karrigën papnore, nuk ka mundur ta shfrytëzojë shkaku i punëve të shumta që është dashur t’i kryejë në postin papnor. Por, kur merr vesh se jezuiti Filipe Ricepputi ka ndërmend të shkruajë historinë kishtare të Ilirikut, e fton në Romë dhe ia jep të gjithë lëndën që e kishte mbledhur për veprën e vet të parealizuar. Pos kësaj e pajis me rekomandimet të cilat Ricceputit gjerësisht ia hapin dyert e arkivave e të bibliotekave jo vetëm të Romës po edhe të qyteteve të tjera italiane. E kur Ricceputi më 1720 niset për në “Ilirik,” gjegjësit në qytetet e brigjeve lindore të Adriatikut, papa ia paguan të gjitha shpenzimet e udhëtimit e të qëndrimit në Dalmaci e në Mal të Zi e Shqipëri. Riçeputi mbledh lëndë kolosale të shtypur e dorëshkrimesh dhe në Padovë fillon rregullimi dhe përgatitja e saj për shtyp. Nuk ia del, por punën e tij e vazhdon Daniele Farlati, e mbas tij edhe Jacopo Coleti. Gjithsej janë shtypur tetë vëllime të mëdha të kësaj vepre nga viti 1751 deri më 1819. Posaçërisht është e rëndësishme të theksohet që autorët e kësaj vepre kolosale sjellin tekste integrale të përshkruara nga dorëshkrime kodeksesh nga të cilët, mbasi është kryer puna, shumica janë zhdukur. Pikërisht për këtë kjo vepër edhe sot ka rëndësi të dorës së parë si burim i të dhënave për historinë mesjetare të Ballkanit perëndimor, prandaj është fort e rëndësishme që historianët e tashëm ta kenë në dorë këtë vepër e cila është bërë raritet i vërtetë bibliografik. Prandaj mendoj që botimi reprint i kësaj vepre është i një rëndësie të madhe për të gjithë ata që merren me të kaluarën e të gjitha vendeve që tash ndodhen në hapësirat e Ilirikut antik, dhe atë jo vetëm për historinë kishtare, siç mund të mendohet mbi bazën e titullit të veprës, por edhe për historinë politike, kulturore e tjetër të këtyre popujve.
Prof. dr. Aleksandër Stipçeviq, në Zagreb, 18. XII. 2003.”
Me kalimin e kohës, mbështetja, veçanërisht ajo e intelektualëve, shtohej nga shumë institucione kulturore të mbarë Evropës, duke shprehur kënaqësinë për një impenjim të tillë. Shumica ishin të impresionuar, ngase kishin parasysh vlerat e jashtëzakonshme të vepërs, ndërsa në anën tjetër edhe vështirësitë e shumta që atë [korpusin Illyricum Sacrum] ta shfrytëzonin dhe konsultonin për shkak të raritetit të saj nëpër biblioteka dhe arkiva. Në anën tjetër, kishte edhe persona të atillë që ishin skeptikë dhe mosbesues se tërë ky projekt do të përfundonte me sukses. Këtu duhen veçuar, posaçërisht kolegët historianë dhe albanologë shqiptarë, por edhe disa të “ashtuquajtur” intelektualë, të cilët, në vend që të ishin mbështetësit kryesorë, bënin të kundërtën, duke shkruar kundër kësaj kryevepre dhe duke treguar naivitet dhe mosnjohje të veprës, të cilën kishte raste që e kishin cituar, në “studimet e tyre” pa e pasur kurrë në duar!
Kur një popull dhe komb drejtohet nga një intelektual dhe personalitet që për tërë jetën është marrë me studime, krijime dhe shkrime, ai mund të kuptojë më mirë se askush vlerën dhe rëndësinë që vepra të tilla kapitale kanë për memorien dhe kulturën kombëtare, i tillë ishte dr. Ibrahim Rugova, presidenti i Kosovës. Duke qenë i vetëdijshëm për një gjë të tillë, S. Blakaj, pasi kishte biseduar më parë me z. Sali Cacaj, i dërgon një letër dr. Ibrahim Rugovës, në të cilën i kërkon mbështetje jo vetëm financiare, por edhe zyrtare dhe institucionale.
Përgjigjia ishte e menjëherëshme, duke mbështetur projektin pa asnjë rezervë. Për fat të keq, një gjë e tillë, nuk ndodhi me institucionet e Tiranës. Institucionet më kompetente u njoftuan në rrugë zyrtare, por edhe tjetër, për projektin, idenë dhe ribotimin fototipik-anastatik. Janë të shumta përpjekjet e bëra që korpusi Illyricum Sacrum, të gjendej edhe në bibliotekat dhe arkivat e Shqipërisë. Pos letrave dhe letër-promemorjeve, prof. Shaban Sinani, më shumë se një herë, në shtypin e ditës bën thirrje publike për mbështetje dhe përkrahje për një projekt të tillë të rëndësishëm. Pothuajse në çdo hap, u ndeshëm me murin e heshtjes. Në vazhdim sjellim dy letra të drejtuara në dy adresat më kompetente të Shtetit shqiptar, përkatësisht titullarëve përkatës, të cilët ishin të obliguar të kujdesen për kulturën kombëtare, historinë, albanologjinë dhe shkencën në përgjithësi. Letrat i sjellim pa asnjë ndërhyrje:
“Tiranë, më 04.05.2004
Lënda: Botimi i “Illyricum Sacrum”
Z. Namik Dokle, Zëvendëskryeministër
Këshilli i Ministrave
I nderuari z. Zëvendëskryeministër,
Ju kërkoj ndjesë për shqetësimin e përsëritur me anë të kësaj letre. Dëshiroj t’Ju informoj se përgatitja e botimit “Illyricum Sacrum“ tashmë ka përfunduar dhe “ARBI ltd“, botues me qendër në Prishtinë, është në përfundim të lidhjes së kontratës me shtypshkronjën në Slloveni.
Sikurse Ju kam shkruar, duke qenë se kostoja e këtij botimi është mjaft e madhe, botuesi do të porosisë vetëm tirazhin e parapaguar, ose të kërkuar me marrëveshje. Ky është një botim për biblioteka dhe institucione dhe jo për t’u shitur në treg për individë.
Gjatë ditës së djeshme kam pasur një takim me don David Xhuxhën (Drejtor i Seksionit Shqip të Radio Vatikanit) dhe Skënder Blakajn (drejtor i ARBI ltd“. Bashkëbiseduesit u shprehën se shtypshkronja nuk i pret. Për këtë arsye kërkova një takim me ministrin Klosi, por ai po nisej për një udhëtim jashtë shtetit. U zhvillua një takim informues me këshilltarin e z. Klosi.
“Illyricum Sacrum” është në nëntë vëllime dhe botimi i parë i saj, nismë e Papa Klementit të 11-të, ka zgjatur afër 200 vjet. “Illyricum Sacrum” është me përmasat e një arkivi më vete, që praktikisht vetëm ribotimi fototipik mund ta shpëtojë nga zhdukja. Në Shqipëri gjenden vetëm dy ose tre vëllime. Përveç institucioneve të Kroacisë, të cilat, sikurse më njoftuan bashkëbiseduesit, janë të gatshëm të marrin ekskluzivitetin e gjithë tirazhit, për këtë botim kanë kontribuar si mundësues edhe Presidenti i Kosovës dhe Ministria e Arsimit dhe Shkencës të Kosovës.
Unë mendoj se parapagimi ose premtimi me marrëveshje i blerjes së 50 kompleteve të kësaj kolane 9-vëllimshe, që do të hyjë për herë të parë tërërsisht në Shqipëri, nuk është ndonjë barrë e pambajtshme për buxhetin e shtetit. Nuk e fsheh se duke insistuar në këtë çështje dua të mbroj edhe interesat e institucionit që drejtoj. Ideja e botimit të “Illyricum Sacrum“ është propozuar për herë të parë nga Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shqipërisë. Për sigurimin e origjinalit-matricë kemi konsumuar të gjitha lidhjet tona ndërinstitucionale me partnerë të huaj në Itali, Vatikan, Kroaci, Mal të Zi e gjetkë. Një pjesë e skanimeve janë bërë me tarifa favorizuese, duke qenë emri i DPA të Shqipërisë porositës. Mirëpo të gjitha këto janë kontribute intelektuale dhe me një peshë fare modeste financiare. Pra, “ARBI ltd”, duke konstatuar koston e përgjithshme të botimit, nëse asnjë institucion nga Shqipëria nuk do të porosisë një tirazh prej botimit, nuk do të respektojë premtimin e kohës së fillimit të punës, që Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të jetë bashkëbotuese e veprës.
Botimi i “Illyricum Sacrum” do të na mundësonte që menjëherëë të propozojmë regjistrimin e saj në programin “Memoire du Monde” dhe për këtë unë i kam hedhur disa hapa paraprakë. Mirëpo një propozim i tillë nuk mund të formalizohet me Unesco-n pa e pasur të plotë botimin në bibliotekë.
Së fundmi, thjesht për të theksuar dobinë praktike të kësaj nisme, dëshiroj t’Ju kujtoj se historianë të shquar të Shqipërisë, ndër të cilët Ak. Kristo Frashëri, për të këshilluar një dokument nga “Illyricum Sacrum“, janë detyruar të marrin rrugën dhe të shkojnë në Bibliotekën e Shkodrës, ku ruhet e vetmja kopje e vëllimit të katërt!
Bashkëngjitur po Ju dërgoj një kopje të fletë-palosjes së përgatitur nga “ARBI ltd“ për të informuar mundësuesit e botimit për rëndësinë e tij.
Me falënderime paraprake, me stimë dhe konsideratë të lartë,
Shaban Sinani, Drejtor i Përgjithshëm.”
Në vazhdim është letra e dytë, [ose më saktë, letër-promemorja] e adresuar për ministrin e Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, i cili personalisht, është njoftuar më shumë se njëherë për tërë projektin, ndërsa këshilltarët dhe bashkëpunëtorët e minsitrit, poashtu janë njoftuar disa herë, në takime të veçanta. Edhe kjo letër është dërguar nga Tirana, përkatësisht nga dr. Sinani, i cili ishte i angazhuar që nga fillimi drejtpërdrejtë në projekt, dhe madje fillimisht ishte menduar edhe si bashkëbotues, siç vërehet edhe nga letra në vazhdim:
“Tiranë, më 16.05.2004
Lënda: Për mbështetjen e botimit të kolanës “Illyricum Sacrum”
z. Blendi Klosi, Ministër
Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve
C: z. Namik Dokle
Zëvendëskryeministër
I nderuari z. Ministër,
Drejtoria e Përgjithëshme e Arkivave të Shqipërisë (DPA) ka disa vite që punon, me partnerë të brendshëm e të jashtëm, shtetërorë e joshtetërorë, për të përgatitur një ribotim fototipk të kolanës “Illyricum Sacrum,” një monument i dokumentalistikës për botën iliro-shqiptare prej krishtërimit të hershëm deri në mesjetë.
“Illyricum Sacrum” është një vepër nëntëvëllimshe, e përgatitur kryesisht nga Daniele Farlati (për këtë arsye e njohur kryesisht me emrin e tij), por e paraprirë modestisht dhe e përfunduar në përputhje me qëllimin nga bashkëpunëtorë të tij. Ideja dhe propozimi i ribotimit të “Illyricum Sacrum” ka qenë e DPA. Duke mos pasur funksionalisht buxhet për botime (të paktën deri tani), DPA ka dhënë ndihmën e vet duke autorizuar kërkimet në emrin e vet në institucionet shtetërore jashtë vendit, duke siguruar tarifa lehtësuese shërbimi në kuadër të marrëveshjeve dypalëshe. Në tërësinë e tyre, duke pasur parasysh koston mjaft të lartë të rishtypjes, këto janë shpenzime të vogla dhe nuk bëjnë të mundur që DPA të paraqitet si bashkëbotuese e veprës, aq më pak që shtetit shqiptar t’i sigurohet një tirazh i merituar.
Nisur nga rrethanat e mësipërme, ne i kemi propozuar Zëvendëskryeministrit që të shihet mundësia e marrjes së përgjegjësisë së shtetit shqiptar në formën e kontributit në buxhetin e botimit, për të siguruar: 1. Një tirazh relativ për nevojat e bibliotekave më të mëdha të vendit dhe për nevoja të larta të protokollit shtetëror; 2. Një institucion i shtetit shqiptar, i cili ka dhënë deri tash një kontribut intelektual për përgatitjen e botimit, paraqitet si bashkëbotues (DPA), ku mund të ketë edhe emra të tjerë entesh të tillë, të disa shteteve duke përfshirë ente privatë, që janë të gatshëm të përballojnë koston. (…) Jo vetëm dokumentet e mbledhuara, por dhe veprat e botuara, dijetarët shqiptarë thuajse nuk i njohin integralisht ose, më saktë, nuk kanë njohur ndonjëherë integralisht. Kjo jo vetëm për faktin se nuk i kanë pasur asnjëherë në duar të 9 vëllimet (madje për vëllimin e 9-të pakkush e di se ekziston), por edhe për faktin tjetër, që “Illyricum-i” historik shtrihej prej Triestes në Artë dhe deri në thellësi të Ballkanit. Në botimin “Albanica” I-II, 1998, Tiranë, jepen të dhëna të sakta se çfarë vëllimesh të “Illyricum Sacrum” ruhen në bibliotekat shqipatre (gjithësej 3-4 vëllime). Për ilustrim të faktit që studiuesit shqiptarë as informacionin nuk e kanë të plotë, për këtë korpus le të citojmë një shënim nga bibliografia serioze “Albanica”, botuar në Tiranë me 1998, në të cilën përmenden vetëm tre vëllime të “Illyricum Sacrum.” “Vëllimi i dytë është i dëmtuar. I mungojnë fleta e titullit dhe 16 faqe. 350 faqet e para janë të dëmtuara.” Çfarë kërkohet? Kërkohet mbështetje financiare nga ana e MKRS, në kufij të arsyeshëm relativë, duke llogaritur që, sipas parashikimit, kostoja e një serie të plotë të 9 vëllimeve.
Në kushtet kur Ministria e Kulturës e Kroacisë mund të blejë rreth 300 kopje të serisë së plotë dhe Ministria e Kulturës e Kosovës 100 kopje, do të ishte e arsyeshme që, përmes MKRS, pala shqiptare të parablinte së paku 100 kopje. Kontributi si subjekt mbështetës do të siguronte të drejtën e tirazhit falas, përpjestimisht me shumën e vënë në dispozicion. Po ashtu, një institucion shqiptar (DPA) do të paraqitej si bashkëbotues në ballinë. Shuma që do të mundësonte këtë, sipas përllogaritjes së entit botues që negocion me shtypshkronjën, është jo më pak se 50 mijë euro.
Me besim në bashkëpunimin tuaj dhe me gatishmërinë për të siguruar lidhje të drejtpërdrejta të MKRS me entin privat botues “Arbi ltd”, që mban peshën kryesore buxhetore për gjithë këtë inciativë,
Dhe me respekt
Shaban Sinani, Drejtor i Përgjithshëm.”
Është e pashpjegueshme heshtja deri në mospërfillje e institucioneve shqiptare, aq më parë, kur dihet publikisht se në asnjë bibliotekë apo arkiv shqiptarë, nuk ruhet një komplet me të gjitha vëllimet e korpusit Illyricum Sacrum. Me këtë rast, duke botuar vetëm këto dy letra, ne në mënyrë të hapur hedhim poshtë disa pohime se institucionet shqiptare kompetente të kulturës, nuk kanë qenë të njoftuara në rrugë zyrtare, edhepse, një gjë e tillë është bërë publikisht, më shumë se një herë. Sipas të gjitha gjasave, studjuesit, shkencëtarët, historianët dhe albanologët shqiptarë do të jenë të detyruar që edhe në të ardhmen të udhëtojnë jashtë Shqipërisë, [ose të presin në radhë për të pasur në duar një komplet të falur për BK të Tiranës nga ana e botuesit], për të konsultuar këtë vepër e cila është e patejkaluar edhe sot e kësaj dite për shumë fusha të albanologjisë dhe historisë, përkundër faktit se është shkruar para më shumë se 250 vitesh.