Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“Lezha gjatë Mesjetës së Vonë (shek. XIV-XV)

by

Paulin Zefi/

Nga qëndresa titanike kundër pushtuesve serbë dhe dëbimi i tyre, te administrimi nga fisnikët vendas; më pas kalimi nën Republikën Veneciane dhe ngritja në kulmin e lavdisë kombëtare gjatë epokës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut; për të përfunduar në rënien tragjike nën obskurantizmin osman dhe shkatërrimin e qytetit.”

Periudha e pushtimit të Arbërisë nga Stefan Uroshi II Milutini, u shoqërua me presion dhe dhunë të egër nga ana e sunduesit rasian ndaj arbërve, veçanërisht kundër pjesëtarëve të Kishës Katolike [1]. Kjo gjendje u pasqyrua edhe në dokumentacionin e zyrave kancelareske dhe në raportimet e autoriteteve perëndimore. Kështu, në vitin 1308, një udhëtar francez që vizitoi viset e Arbërisë dhe të Ballkanit shkruante: “Skizmatikët rasianë dhe mbreti i tyre i persekutojnë pa mëshirë katolikët, i shkatërrojnë, i shkretojnë dhe i okupojnë kishat e tyre; priftërinjtë i burgosin dhe kryejnë edhe të tjera mizori të shëmtuara […] [2].” Ndërsa, për mbretin serb, Stefan Uroshi II, thuhet se: “Po i ndjek shumë katolikët dhe i urren”, pak më vonë ai do ta ndalojë praktikimin e Ritit Latin në Rashë dhe ndërsa në Zetë, të gjithë katolikët në këtë vend “I dogji deri në thua [3].” Ndërkohë, arbërit, edhe pse në kushte shumë të vështira, i bëjnë një qëndresë të vendosur pushtimit dhe shtypjes serbe [4]. Të parët që u përballën me pushtuesit serbë ishin pikërisht Blinishtët, zotërimet e të cilëve shtriheshin nga fshati Gjadër i Zadrimës në perëndim e deri te Mali i Shejtit (Orosh) në lindje, dhe nga Fushë-Arrëzi i sotëm në veri e deri në Ndërfanë, e cila shënonte skajin jugor të principatës së tyre.

Në luftën e gjatë dhe sfilitëse të Blinishtëve kundër serbëve në vitet 1319-1336, një luftë e ndezur nga Selia e Shenjtë [5], pinjollët e fundit të kësaj familjeje u vranë, ndoshta më shumë nga qëndrimi opurtunist i Topiajve dhe Dukagjinëve, të cilët i zgjeruan domenet e tyre në ish pronat e Blinishtëve [6]. Lezha e çliruar nga pushtuesit serbë, kalon fillimisht në duart e Topiajve dhe më pas nën sundimin e zotërve të saj të hershëm, Dukagjinëve. Pasi në Mbretërinë Serbe të Rashës erdhi në fron Stefan (Uroshi IV) Dushani, pushteti serb filloi që të përhapej sërish nëpër trojet arbërore, duke përfshirë brenda saj edhe qytetin e Lezhës [7]. Trupat e Stefan Dushanit marshuan drejt jugut dhe pushtuan të gjitha trojet arbëre, me përjashtim të Durrësit, Butrintit dhe Lepantos (Nafpaktos i sotëm në Greqi – P.Z.), të cilët qëndruan edhe më tej nën sundimin e Anzhuinëve ose më saktë, nën zotërimin e familjeve feudale arbëre, besnike të Anzhuinëve [8]. Pushtimi serb i trojeve arbëre gjatë sundimit të Stefan Dushanit (1331–1355) u shoqërua me pasoja të rënda në planin ekonomik, shoqëror, religjioz dhe etnik, duke provokuar reagime të forta nga popullsia vendase. Ai shquhet për qëndrimin e tij thellësisht armiqësor ndaj katolikëve, ku është e qartë se objektivi i këtij qëndrimi ishte pikërisht pjesa dërrmuese e popullsisë në Arbërinë Veriore [9].

Nga një burim dokumentar i vitit 1332 mësojmë se car Stefan Dushani “Katolicizmin në popull dhe në masa nuk e duronte… Latinët dhe arbërit gjenden në pozitë jashtëzakonisht të vështirë, sepse populli është në pranga, priftërinjtë të fyer, të shkelur dhe të poshtëruar, ipeshkvijtë dhe abatët shpesh herë burgosen… kishat, si ato katedrale, ashtu edhe të tjerat, rrënohen dhe u merren të gjitha të drejtat, zhduken dhe shkatërrohen kuvendet [10].” Për këtë arsye, që në muajin prill të vitit 1332, në viset veriperëndimore shpërtheu një kryengritje e fuqishme antiserbe, e udhëhequr nga bujari arbër, Dhimitër Suma (Demetrius Suma) së bashku me vojvodën Bogoje ose “princin Bogu [11]” dhe në burimet e kohës Dhimitri del i përmendur si “Signorotto albanese di San Sergji”, pra si “Fisnik i vogël arbër nga Shën Sergji” ose Shirgji i sotëm pranë Bunës, në Shkodër [12]. Motivi kryesor i kësaj kryengritjeje ishte ruajtja e ndjenjave fetare dhe kombëtare, kundërshtimi ndaj nënshtrimit prej sllavëve ortodoksë dhe mbrojtja e të drejtave kombëtare [13]. Prandaj, zhvillimi i kryengritjes çoi deri në angazhimin e hierarkisë së lartë kishtare katolike, konkretisht të arqipeshkvit të Tivarit, dominikanit francez, Guillaume Adae (1270-1341) [14].

Ai ndërmori nisma konkrete për organizimin e një kryqëzate Perëndimore kundër serbëve, duke ia paraqitur këtë projekt mbretit të Francës, Filipit VI Valois (1293-1350). Sipas tij, suksesi i kësaj kryqëzate do të varej nga pjesëmarrja aktive e forcave kryengritëse arbëre në trevat veriore të Arbërisë, të cilët, siç pohonte ai vetë, ishin në gjendje për “të nxjerrë në luftë më se 15.000 kalorës, për të bërë çdo farë lufte, sipas zakonit e mënyrës së vendit, burra të shëndoshë, trima dhe luftëtarë të mirë [15].” Gjatë kryengritjes, forcat arbëre çliruan një sërë qytetesh të rëndësishme në veri të vendit, përfshirë edhe Lezhën, e cila kishte një pozicion të veçantë strategjik dhe ekonomik. Megjithatë, pavarësisht se Dhimitër Suma dhe forcat kryengritëse arritën disa suksese të shënuara, mungesa e bashkërendimit me monarkitë katolike perëndimore, si dhe reagimi i menjëhershëm i car Stefan Dushanit, i cili shpalli mobilizimin e përgjithshëm të forcave të tij, çuan në shtypjen e kryengritjes andej nga fundi i vitit 1332 [16]. Ndërsa, pushteti serb në Lezhë arrin të konsolidohet plotësisht vetëm në vitin 1343 [17]. Sikur të mos mjaftonte pushtimi i egër i Stefan Dushanit, në vitin 1348, Lezha, ashtu si edhe pjesë të tjera të Arbërisë, u prek nga murtaja e madhe e njohur si “Vdekja e Zezë (1346-1353)”, pandemia më shkatërrimtare në historinë e Europës, e cila shkaktoi vdekjen e rreth 50% të popullsisë së Kontinentit Plak.

Megjithatë, Lezha duket se e përballoi këtë fatkeqësi me pasoja më të lehta krahasuar me qytetet e tjera të rajonit. Ndërsa, pas vdekjes së car Stefan Dushanit më 20 dhjetor të vitit 1355 [18] dhe shkërmoqjes së shpejtë të mbretërisë së tij [19], në Arbëri, menjëherë pas çlirimit të vendit nga serbët, filluan konfliktet e fisnikëve vendas, si: Balshajt, Dukagjinët, Jonimët, Zahariajt dhe Topiajt, duke e kaluar Lezhën dhe kështjellën e saj herë në varësi të njërit dhe herë ne varësi të tjetrit. Gjatë luftës së pandërprerë për zotërimin e Lezhës, ku Dukagjinët ishin të parët që u ngritën mbi gërmadhat e pushtimit serb [20], Balshajt shpeshherë patën aty edhe rezidencën e tyre [21]. Balsha I, Plaku, me ndihmën e djemve të tij, Strazimirit, Gjergjit I dhe Balshës II, arriti të nështronte një pjesë të madhe të feudalëve arbër së bashku me qytetet, prej të cilëve Shkodrën e ktheu në kryeqendrën e tij [22]. Vetëm në këtë periudhë, kur Shkodra ishte nën zotërimin e Balshajve më të fuqishëm se Dukagjinët, ajo fitoi përparësi si fortifikim kundrejt Lezhës [23]. Lezha u bë pjesë e zotërimeve të Balshajve gjatë sundimit të Strazimir Balshës (1362-1372) dhe qëndroi nën sundimin e tyre deri në kohën e Gjergjit II Balsha, i cili, duke pasur një pushtet të dobët, nuk mundi t’i mbajë më nën kontroll feudalët e nënshtruar dhe të parët që ngritën krye kundër tij ishin Lekë e Pal Dukagjini, që ia shkëputën atij Lezhën në vitin 1387 [24]. Pikërisht gjatë këtyre sundimeve, Lezha njohu kulmin e zhvillimit të saj në periudhën e Mesjetës dhe mundi të ruajë të drejtën e vetadministrimit të brendshëm, falë forcës ekonomike dhe politike të qytetit, i cili ishte një nga qendrat kryesore të prodhimit të kripës në Arbëri dhe në fushën e zejtarisë, dallohej për punimin e qirinjve [25].

Pra, gjatë kësaj kohe, njësoj si Shkodra, Ulqini, Tivari e Drishti, edhe Lezha ishte e organizuar si një bashkësi qytetare e pavarur, por mendohet se nuk duhet ta ketë gëzuar gjatë si të plotë këtë pavarësi, pasi fisnikët feudalë arbër e respektuan vetadministrimin vetëm kundrejt një haraçi, të cilin bashkësia e qytetit ishte e detyruar t’ua paguante atyre [26]. Asokohe, Lezha numëronte më shumë se 7.000 banorë [27] dhe besohet se funksionet e kështjellës së Lezhës i kishte marrë vetë përsipër zona e Qytetit të Poshtëm në bregun e Drinit, që del e përmendur si: “Castrum Lessi [28]” dhe “Castrum de Leexio [29].” Me pak fjalë, rezulton se Kështjella e Elisonit, që ishte në majë të kodrës, tashmë ishte kthyer në një gërmadhë muresh të rrëzuara [30]. Në vitin 1392, pasi sanxhakbeu i Shkupit zuri rob me pabesi, Gjergjin II Balsha, gjatë bisedimeve për të arritur një marrëveshje midis tyre, sundimtari i Zetës së Sipërme, Radiç Cernojeviç, e shfrytëzoi menjëherë këtë mundësi dhe zhvilloi një ekspeditë ushtarake kundër Balshajve, duke pushtuar Budvën së bashku me disa qytete në Gjirin e Kotorrit dhe më pas marshoi me forcat e tij drejt jugut kundër Dukagjinëve [31]. Në fillim, Radiç pushtoi qytetin e Lezhës dhe më vonë edhe kështjellën e saj [32]. Pas kësaj lufte ai njohu sundimin venecian mbi tokat e tij, duke lidhur një traktat me Republikën Veneciane, më 30 nëntor 1392 [33].

Megjithatë, pushtimi i Lezhës ishte shumë i përkohshëm [34], sepse vëllezërit Dukagjinas ia hoqën atë nga duart Radiç Cernojeviçit në fillim të vitit 1393 [35]. Mirëpo, në muajin maj ose në qershor të vitit 1393, në pamundësi për ta mbrojtur nga sulmet e turqve osmanë [36], ky qytet i lulëzuar, deri atëherë qendër politike dhe administrative e Principatës së Dukagjinëve [37], iu dorëzua me konçesion Republikës Veneciane [38]. Nëpërmjet aktit që princat, Progon dhe Tanushi II Dukagjini, nënshkruan me përfaqësuesin venecian, Giovanni Miami [39], u vendos që të gjitha të ardhurat e qytetit, duke zbritur shumën financiare prej 800 dukatë si shpenzime për rojet, do të ndaheshin në 3 pjesë, nga të cilat 2/3 i kalonin Republikës Veneciane, e cila mbronte qytetin nga sulmet eventuale të Perandorisë Osmane dhe 1/3 e përfitonte Principata e Dukagjinëve me në krye Progonin e Tanushin [40]. Këtë marrëveshje do ta kundërshtojë Gjergj Balsha, i cili më 21 korrik 1393 proteston pranë Senatit Venecian, por ky i fundit i përgjigjet, duke i garantuar se Lezha ishte më e sigurt nga turqit në duart e venecianëve dhe jo në duart e tij, gjithmonë në rrezik [41].

Në vitin 1398, kështjella e Lezhës, e ndërtuar mbi Akropolin e Vjetër, vijonte ende të ishte një gërmadhë, por megjithatë muret e mbetur ishin akoma me lartësi imponuese dhe venecianët u interesuan menjëherë nëse mund të meremetoheshin ato, sepse vetë qyteti nuk mund të mbrohej mirë para një sulmi eventual [42]. Më 8 prill 1401, Dukagjinët e humbën plotësisht të drejtën që kishin mbi këtë qytet, kur ata ia shitën prokuratorit venecian, Giovanni Barbo, dhe më pas Lezha bie plotësisht nën vartësinë dhe administrimin venecian [43]. Mirëpo, Republika Veneciane e qeverisi qytetin me anë të një proveditori, duke ia lënë qeverisjen komunale një “voivoda degli uomini d’Alessio [44]”, çka do të thotë se Lezha gëzonte një farë vetëqeverisje nën Flamurin e Shën Markut. Emrat e disa prej vojvodëve që përmenden në burimet arkivore veneciane janë: Petan Petricij, Georg Noga dhe Jura Kuka [45]. Ndërsa sundimtarët e vërtetë të qytetit në aspektin ekonomik, ishin pinjollët e familjes së fuqishme veneciane, “Barbo”, aq sa kufizimi i saktë i kompetencave midis tyre dhe shtetit shkaktonte vazhdimisht konflikte juridike, duke e detyruar Senatin Venecian që në disa raste të anullonte vendime që binin ndesh me interesat e Barbove në Lezhë [46]. Gjatë kësaj kohe Lezha konsiderohej si “Syri i djathtë i Durrësit [dexter Oculus Durachii] [47]” dhe pa këtë qytet, Durrësi nuk ishte asgjë, sepse perveç mbrojtjes që Lezha i mundësonte Durrësit, ajo ishte edhe pika kyçe për tregtine e këtij qyteti, sepse prej aty furnizoheshin vendet e Sllavonisë me kripë [48].

Në vitin 1404, Republika Veneciane realizoi disa ndërhyrje përforcuese në objektet ushtarake, që ndodheshin në territorin e Lezhës [49], duke kryer punime restaurimi në muret dhe në brezin e ndërmjetëm, ku përveç kësaj këtu u shtua një çisternë [50]. Në vitin 1410 u bënë disa përpjekje të pasuksesshme që Lezha të kalonte nën kontrollin e Tanush Dukagjinit dhe pas zhvillimit të këtyre ngjarjeje, veprimtaria politike dhe ekonomike e familjes Dukagjini u përqendrua kryesisht në rajonin e Shkodrës, ku ishin të pranishme edhe familje të tjera fisnike me ndikim, si Spanët, Jonimët, Zahariajt etj [51]. Ndërsa, 20 vite më vonë, më 1430, Sinjoria mori masa të mëdha për fortifikimin e qytetit të Lezhës [52] dhe po ashtu, u bënë prova për të ndërtuar fortifikata në ishullin fqinj të Drinit [53], pra në Ishullin e Lezhës. Sikurse del nga burimet veneciane të kohës, në vitin 1432, një përmbytje e madhe e lumit Drin pranë Lezhës, jo vetëm shkaktoi vdekjen e shumë njerëzve dhe rrënoi depot e kripës, kjo fatkeqësi natyrore mori me vete edhe një pjesë të mirë të fortifikimeve [54]. Të tilla përmbytje që përsëriteshin në mënyrë periodike vit pas viti, i detyruan venecianët t’i hedhin sytë nga kështjella e vjetër në Akropolin Ilir, e cila vijonte të ishte në gjendje rrënojë. Vihet rè se në burimet e shek. XV, qyteti përmendet në format e latinizuara: “Alexium, Alessium” dhe në italisht, “Alessio [55]”, duke u bërë i njohur si një nga tregjet më të rëndësishme të Arbërisë [56].

Në vitin 1436, Lezha vizitohet nga humanisti i njohur italian, Qiriaku i Ankonës [57], i cili, midis të tjerash, konstaton se mbetjet e mureve të qytetit antik ruheshin deri në një lartësi imponuese dhe flet për ekzistencën e mbishkrimeve latine të periudhës romake [58]. Rënia e një zjarri të madh në qytet, plaçkitja nga ana e turqve në vitin 1440 [59] dhe kërkesa e vetë qytetit drejtuar Senatit Venecian [60], e detyruan përfundimisht Republikën Veneciane që ta rrethonte Akropolin Ilir me një mur të ri, i cili ekziston pothuajse në atë formë edhe sot [61]. Ndërtimi i plotë i murit përfundoi në vitin 1451 dhe shpenzimet i paguan 50% Republika Veneciane dhe 50% qyteti i Lezhës [62], duke shënuar kështu fazën e gjashtë të ndërtimit të Kështjellës së Lezhës. Siç konstaton Indro Montanelli: “Republika Veneciane e bëri Lezhën një fortesë të vërtetë, një pritë kundër përparimit osman drejt veriut, ku malësorët arbër mundën të rimerrnin të pashqetësuar ose pak të shqetësuar misionin e tyre historik të autonomisë arbëre, vestalë të zjarrit kombëtar [63].” Gjatë kohës kur kështjella po i nështrohej rindërtimit nga venecianët, në Lezhë zhvillohen disa ngjarje historike shumë të rëndësishme, me impakt të madh kombëtar e ndërkombëtar, të cilat lidhen me jetën dhe veprën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.

Ngjarja më e rëndësishme lidhet pikërisht me Kuvendin e Besëlidhjes së Lezhës të mbajtur në këtë qytet më 2 mars 1444, në Katedralen e Shën Nikollit dhe nën kryesinë e Heroit tonë Kombëtar. Ngjarja e dytë lidhet me datën 4 tetor 1448 [64], kur në Lezhë nënshkruhet paqja midis Shtetit të Lidhjes së Lezhës dhe Republikës Veneciane, duke i dhënë fund Luftës Arbëro-Veneciane (1447-1448). Nënshkruesit e kapitujve të paqes nga pala fituese ishin: Gjergj Kastrioti-Skënderbeu dhe Nikollë Dukagjini, të shoqëruar nga Gjergj Pelini, Abati i Shën Mërisë së Rotecit (me detyrë si kancelar i Kastriotit) dhe Andrea Suma, ipeshkëv i Arbërit, dhe përfaqësuesi i palës tjetër, asaj humbëse në luftë, ishte proveditori venecian i Shkodrës, Andrea Venerio [65]. Ndërsa, në vitin 1467 kemi një ngjarje shumë interesante, e cila çimenton lidhjen e veçantë të kështjellës së Lezhës me Gjergj Kastriotin-Skënderbeun. Në letrën që Zacharia Barbarus i dërgon ipeshkvit të Veronës, më 10 maj 1467, nga Venecia, mësohet se rektori i Lezhës kishte njoftuar se Gjergj Kastrioti-Skënderbeu me 1.500 vetë ka kapur vëllain e Ballaban Pashës, kapiten i sulltanit, me të gjitha pajisjet që kishin shkuar kundër Krujës dhe e ka sjellë atë në qytetin e Lezhës [66]. Ndërsa, kronisti venecian, Stefano Magno, në Analet e veta, shton se vëllai i Ballabanit (fradello del ditto Balaban), sapo mbërriti në Lezhë, u mbyll në bodrumet e kullës së kështjellës [67], por nuk e thotë se për cilën kullë bëhet fjalë! Ky vëlla i Ballabanit ishte Jonima i përmendur edhe si Jonuzi, të cilin Heroi jonë Kombëtar, pasi e shpartalloi në betejën e përgjakshme të zhvilluar gjatë natës midis 18 dhe 19 prillit 1467 pranë fshatit Bërzanë [68], e zuri rob bashkë me të birin, Hajdarin [69], ua tregoi të dy të lidhur Ballaban Pashës, që mbante të rrethuar Krujën, me qëllim për ta demoralizuar [70] dhe në fund, vendosi ta dërgojë Jonimën në kështjellën e Lezhës, ku e mbajti të burgosur.

Duke nisur nga data 26 tetor e vitit 1467 [71] dhe deri sa kaloi në amshim më 17 janar 1468, Gjergj Kastrioti-Skënderbeu ka jetuar në qytetin e Lezhës së bashku me familjen dhe me pjesëtarët e oborrit të tij. Pavarësisht se burimet e kohës nuk e përmendin kompleksin rezidencial, ku ai ka kaluar ditët e fundit të jetës së tij, me siguri që nuk duhet të ketë qenë Kështjella e Poshtme në bregun e Drinit, ku ajri ishte mbytës dhe vendi gëlonte nga tregtarët dhe njerëzit e shumtë, por ka më tepër mundësi që ai të ketë jetuar në Kështjellën e Lezhës të ndërtuar mbi substruksionet e Akropolit antik ilir. Me shumë të drejtë Th.Ippen konkludon se: “Në Lezhën e vitit 1467, Skënderbeu me siguri nuk ka banuar në Pazar, në lagjen e barkaxhinjve në breg të lumit. Ai do ta ketë patur rezidencën tij në kala [72].” 10 vite pas kalimit të tij në amshim, në muajin janar të vitit 1478, Republika Veneciane bëri disa punime përforcuese në sistemin e fortifikimit të qytetit të Lezhës, duke marrë masa kundër fushatës së paralajmëruar të sulltan Mehmetit II Fatih [73]. Megjithatë, në fillim të muajit shtator 1478, në pamundësi për t’i rezistuar baticës osmane, kështjella së bashku me qytetin u dogjën fillimisht nga vetë banorët, që për t’u shpëtuar forcave armike u zhvendosën në Ishullin e Lezhës.

Nga burimet veneciane mësojmë se në vitin 1478 rreth “5.000 qytetarë dhe banorë (ciues et habitatores)” të Lezhës morën arratinë prej osmanëve dhe arritën nën muret mbrojtëse të Durrësit [74], çka dëshmon qartë faktin se gjatë Mesjetës së Vonë Lezha ishte një nga qytetet më të mëdha e më të populluar në Europën Juglindore. Më 5 shtator 1478, kështjella u rrënua nga turqit osmanë, pasi këta të fundit pushtuan qytetin [75]. Mbi dinamikën e zhvillimit të këtyre ngjarjeve, rrëfen në mënyrë të detajuar kronisti osman dhe dëshmitari sypamës, Tursun Beu, i cili në veprën e tij “Tarih-i ebu’l-feth (Historia e atit të pushtimeve)” shkruan se: “Pas kthimit të tyre në Fronin qiellor, Sulltani i dërgoi kundër fortesës së Lezhës. Të pafetë e atyshëm ishin tanimë gjysmë të dërrmuar nga lajmi i rënies së dy fortesave të tjera (Zhabjaku dhe Drishti – P.Z.). Njëherësh me arritjen e ushtrisë fitimtare (osmane – P.Z.), nga deti mbërriti edhe një flotë e stërmadhe galerash të të pafeve. Siç thuhet në vargun “do t’i shkatërrojnë shtëpitë e tyre me duart e veta” (Kurani 59:2), gjatë natës banorët e Lezhës u vunë zjarrin banesave të veta dhe hipën në anijet e të pafeve që t’ia mbathnin. Trupat osmane që ulërinin si bubullimat, iu lëshuan të pafeve një stuhi shigjetash nga të dyja anët e ujit (lumi Drin – P.Z.) dhe çuan lart britmën. Mbatharakët, pre e çoroditjes, i përplasën anijet me njëra-tjetrën, duke i bërë copë-copë, duke goditur bregun. Dy galera të fuqishme me gjithë ngarkesë e pasagjerët që ishin në kuvertë ranë në duart e gazinjve. Për më tepër, ndërsa ushtarët sokëllinin nga dy brigjet, të trembur prej oshëtimës së fuqishme të daulleve, shumë nga të pafetë braktisën anijet dhe dolën në ishull (Ishull-Lezhë — P.Z.).

Atëherë gazinjtë arritën në ishull me not, me shpatat ndër dhëmbë dhe, megjithëse ishin një aradhe njerëzish të zhveshur, i shpartalluan të pafetë. I vunë përpara robërit në tufa. Pastaj, duke gjetur lundra të vogla dhe duke vënë të notojnë kuajt, u hodhën në një mësymje mbi mbarë ishullin, ku pasoi plaçkitje e madhe. Kur këto fortesa u morën, Drishtin dhe Zhabjakun i përforcuan, ndërsa fortesës së Lezhës, me gjithë kufomat brenda, i vunë flakën, duke e shkatërruar plotësisht [76].” Krahas shkatërrimeve e mizorive të shumta, ushtria osmane e vijoi djegjen e qytetit për 7 ditë e 7 netë me rradhë, duke djegur Ungjij dhe shkrime të tjera [77]. Ndërkohë që, vetë qyteti u kthye në një hije të lavdisë së tij të dikurshme, banorët e zhvendosur në Ishullin e Lezhës dhe ata që jetonin në rrethinat e Lezhës, vendosën të qëndrojnë me armë në dorë dhe e gjithë kjo energji e akumuluar prej tyre për 21 vite me rradhë, shpërtheu fuqishëm gjatë kryengritjes së madhe antiosmane të viteve 1499-1506. Kjo kryengritje arrin pikën e saj kulmore më 5 mars 1501, kur në Ishullin e Lezhës zbarkon nipi i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, Gjergji II Kastrioti, i njohur kryesisht si “Skënderbeu i Ri”, së bashku me Span Dukagjinin, të cilët, falë ndihmës së dhënë nga ipeshkvi i Lezhës, Pjetër Malonsi, dhe krerët lokalë, u bë e mundur kapja rob e eminit të sulltanit dhe çlirimi i qytetit [78], rrjedhimisht edhe i kështjellës. Mirëpo, politika dyfaqëshe e Republikës Veneciane, grindja e Skënderbeut të Ri me proveditorin venecian në muajin shtator 1502, por sidomos marrëveshja e paqes veneto-osmane më 14 dhjetor 1502, i dha kryengritjes një grusht të rëndë [79]. Si pasojë e shtypjes së kryengritjes nga forcat osmane, andej nga fundi i muajit shkurt të vitit 1503, u largua nga Ishulli i Lezhës për në Itali edhe Gjergji II Kastrioti, Skënderbeu i Ri [80]. I zhytur në dëshpërim, dy vjet pasi kishte ardhur në Lezhë, në një natë të errët dhe në mes të shtrëngatës me shi, pa e ditur askush, princi e la Arbërinë, duke marrë me vete familjen e tij, dy persona dhe një shërbëtore [81].

Ndërsa, në muajin korrik të vitit 1506, Senati Venecian, i gjendur nën presionin e vazhdueshëm të Perandorisë Osmane, dërgoi në Lezhë një skuadër navale, e cila mbasi ngarkoi mjetet e artilerisë, duke i lënë lezhjanët pa mbrojtje, më pas i vuri zjarrin çdo ndërtese, duke shkretuar të gjithë Ishullin e Lezhës [82]. Banorët e pashpresë, një pjesë kërkuan dhe u bartën në qytetin e Ulqinit dhe pjesa tjetër u larguan në Puglia [83]. Megjithatë, një kontingjent i rëndësishëm prej tyre zgjodhi të zhvendosej drejt zonave malore më veriore të Arbërisë mesjetare, ku themeluan vendbanime të përhershme. Sipas J.G.Hahn: “Banorët e sotëm të Liesinka (Aleksandër) Nahijes në Malin e Zi, thonë se kanë ardhur nga Lezha dhe kur pushtoi Turqia vendin, janë arratisë në ato vise malore që kanë sot [84].” “Љешанска нахија / Lješanska Nahija (Nahija e Lezhjanëve)” është një rajon historik në pjesën lindore të Malit të Zi, që bënte pjesë në të ashtuquajturin “Стара Црна Гора / Stara Crna Gora (Mali i Zi i Vjetër)” së bashku me Катунска нахија (Katunska Nahija), Ријечка нахија (Riječka Nahija) dhe Црмничка нахија (Crmnička Nahija). Në dallim nga grupet e tjera të shpërngulura nga Lezha, të cilët pas vendosjes në Itali apo Dalmaci u asimiluan plotësisht, banorët e Lješanskës, ndonëse të sllavizuar, e ruajnë vetëdijen për prejardhjen e tyre nga Lezha dhe e pranojnë hapur diçka të tillë. Ndërsa, në vitin 1506, skuadra navale veneciane u largua nga Ishulli i Lezhës, duke e lënë të shkretuar këtë vend, i cili kishte dashur të bëhej fillimi i një “Arbërie të lirë [85].”

Ky ishte edhe fundi tragjik i qytetit të Lezhës, apo i Lisit, i cili humbi njëherë e përgjithmonë trashëgiminë e tij të pasur kulturore dhe intelektuale, që kishte arritur në Mesjetë [86]. Me pak fjalë, “Lisi i lashtë dhe vendi i Besëlidhjes u kthye në një qytet fantazmë”! Edhe pas ringritjes së tij të ngadaltë, atë do ta shohim të katandisur në një fshat [8] me fizionomi orientale. Do të duheshin më shumë se katër shekuj që qyteti i Lezhës të ringrihej si Sfinksi nga hiri i vet, për të rifituar numrin e popullsisë që kishte pasur gjatë Mesjetës së Vonë. Faza kulmore e lulëzimit të tij pasqyrohet në burimet arkivore perëndimore, veçanërisht në ato të Romës, Venecias dhe Dubrovnikut (Raguzës), por edhe në zbulimet e pafundme arkeologjike. Ndërkohë, dëshmitë monumentale që pasqyrojnë lavdinë e dikurshme të qytetit dhe begatinë e tij, janë: rrënojat e mureve antike ilire, Akrolisi, kështjella mesjetare në majën e kodrës dhe ajo në Qytetin e Poshtëm, Nekropoli Mesjetar, muret e Katedrales së Shën Nikollit, Kisha e Zojës Nunciatë së bashku me Kuvendin Françeskan, si dhe themelet e disa dhjetëra objekteve të tjera të kultit të krishterë, të cilët dikur ishin aq të shumtë në numër në Lezhë. Ashtu si Roma, që njihet si “Qyteti i Përjetshëm”, po aq me të drejtë është Lezha, që cilësohet si “Qyteti i Pavdekshëm.”

BIBLIOGRAFIA:

1- G.Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. 94.

2- J.Drançolli, Në kërkim të historisë mesjetare arbërore, f. 85.

3- G.Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. 94.

4- J.Drançolli, Në kërkim të historisë mesjetare arbërore, f. 85.

5- E.Malaj, Profile qytetesh dhe lokalitetesh mesjetare të Arbërisë Veriore: Studime për Mesjetën, f. 205.

6- S.Prendi, Blinishti në Histori dhe Gojëdhënë, f. 22-44.

7- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 13.

8- I.Montanelli, Shqipëria një dhe njëmijë, f. 77.

9- N.Ukgjini, Kisha Katolike në trevat shqiptare (nga shek. XI- deri sot), f. 55-56.

10- G.Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. 95.

11- J.Drançolli, Në kërkim të historisë mesjetare arbërore, f. 85.

12- T.Suma, Familja Suma: Histori, Etikë, Traditë, f. 8-9, 16.

13- Ibidem, f. 8.

14- Historia e Popullit Shqiptar, Vëll. I (Ilirët, Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI – Vitet 20 të shek. XIX), Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Tiranë: Toena, 2002, f. 242.

15- A.Buda-I.Zamputi-K.Frashëri-P.Pepo, Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, Vëll. II, shek. VIII-XV, (Redaktor përgjegjës: K.Frashëri), Tiranë: Universiteti Shtetëror, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, 1962, f. 111-112, Dok. Nr. 68.

16- J.V.A.Fine Jr., The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, f. 275, 286.

17- P.Bartl, Shqiptarët: Nga Mesjeta deri në ditët tona, f. 301.

18- G.Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. 97; F.Schevill, Ballkani: Historia dhe Qytetërimi, f. 141.

19- P.Bartl, Shqiptarët: Nga Mesjeta deri në ditët tona, f. 35.

20- I.Montanelli, Shqipëria një dhe njëmijë, f. 79.

21- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 14.

22- S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 37.

23- Gj.Karaiskaj, 5000 vjet fortifikime në Shqipëri, f. 124.

24- S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 37-38.

25- Ibidem, f. 39.

26- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 14.

27- M.Uci, Lezha: tempulli i historisë kombëtare, f. 105.

28- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 105.

29- M.Shuflaj, Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë: kryesisht në Mesjetë, f. 56.

30- K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 105.

31- J.V.A.Fine Jr., The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, f. 418; O.J.Schmitt, Arbëria Venedike (1392-1479), f. 232.

32- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 215.

33- J.V.A.Fine Jr., The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, f. 419.

34- G.Valentini, Vepra III, (Publicistikë, studime dhe tekste), f. 137; O.J.Schmitt, Arbëria Venedike (1392-1479), f. 232.

35- J.V.A.Fine Jr., The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, f. 419.

36- P.Morosini, Historia della citta, e Republica di Venetia di Paolo Morosini senatore venetiano. Distinta in libri vintiotto. Con tauola copiosissima delle cose piu notabili, In Venetia: Presso Paolo Baglioni, MDCXXXVII (1637), f. 364.

37- Gj.Varfi, Heraldika shqiptare, f. 65.

38- J.V.A.Fine Jr., The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, f. 419; E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 16-17.

39- S.Daci, Lezha nën sundimin e Venedikut, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 154-165.

40- L.Malltezi, Qytetet e bregdetit shqiptar gjatë sundimit venedikas 1392-1478 (Aspekte të jetës së tyre), f. 57-58.

41- G.Valentini, Vepra III, (Publicistikë, studime dhe tekste), f. 137-138.

42- M.Shuflaj, Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë: kryesisht në Mesjetë, f. 57.

43- A.Buda-I.Zamputi-K.Frashëri-P.Pepo, Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, Vëll. II, shek. VIII-XV, (Redaktor përgjegjës: K.Frashëri), Tiranë: Universiteti Shtetëror, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, 1962, f. 168-169, Dok. Nr. 99; S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 43.

44- G.Valentini, Passeggiate storiche nell’Alta Albania, në: “Drini – Bollettino mensile del Turismo albanese”, Nr. 1, Anno … II, Tirana: giugno 1941, f. 127.

45- O.J.Schmitt, Arbëria Venedike (1392-1479), f. 522-523.

46- Ibidem, f. 369-371.

47- K.Jireçek, Nga Shkodra gjer në Vlorë nëpër Shqipërinë Mesjetare, f. 70; M.Shuflaj, Serbët dhe Shqiptarët, f. 62; G.Valentini, Vepra III, (Publicistikë, studime dhe tekste), f. 137.

48- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 18.

49- S.Daci, Lezha nën sundimin e Venedikut, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 159-160.

50- O.J.Schmitt, Arbëria Venedike (1392-1479), f. 528.

51- Historia e Popullit Shqiptar, Vëll. I (Ilirët, Mesjeta, Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI – Vitet 20 të shek. XIX), Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Tiranë: Toena, 2002, f. 268.

52- S.Daci, Lezha nën sundimin e Venedikut, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 169.

53- M.Shuflaj, Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë: kryesisht në Mesjetë, f. 57.

54- O.J.Schmitt, Arbëria Venedike (1392-1479), f. 72.

55- K.Jireçek, Nga Shkodra gjer në Vlorë nëpër Shqipërinë Mesjetare, f. 69.

56- O.J.Schmitt, Arbëria Venedike (1392-1479), f. 431-432.

57- F.Cordignano, L’Albania a traverso l’opera e gli scritti di un grande Missionario italiano il p. Domenico Pasi S.I.: (1847-1914), Volume III, f. 51.

58- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 151-152.

59- M.Shuflaj, Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë: kryesisht në Mesjetë, f. 57; Shih edhe A.Sh.Cami, Kalatë shqiptare, f. 12.

60- G.Valentini, Vepra III, (Publicistikë, studime dhe tekste), f. 181.

61- S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 42.

62- F.Cordignano, L’Albania a traverso l’opera e gli scritti di un grande Missionario italiano il p. Domenico Pasi S.I.: (1847-1914), Volume III, f. 51; G.Valentini, Vepra III, (Publicistikë, studime dhe tekste), f. 181.

63- I.Montanelli, Shqipëria një dhe njëmijë, f. 81.

64- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 15, Doc. Nr. 22; J.V.A.Fine Jr., The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, f. 558; J.Drançolli, Shteti mesjetar i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, f. 152.

65- Š.Ljubić, Listine: O odnošajih izmedju Južnoga Slavenstva i Mletačke Republike, Knjiga IX, Od godine 1423 do 1452, u Zagrebu, 1890, f. 282-283; R.Predelli, I libri commemoriali della Republica di Venezia: Regestri, Vol. V, f. 16, Doc. Nr. 31.

66- Ј.Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 198, Doc. Nr. 359; Shih edhe J.Pisko, Skanderbeg: Historische Studie, f. 159.

67- A.Plasari, Skënderbeu – Një histori politike, f. 726.

68- Z.Pergega, Djepi i thyer: “Bassania & Nimpheum”, Vështrim historiko-letrar, f. 41-42.

69- F.Verdizzotti, De fatti veneti dall’origine della Republica sino all’anno M.D.IIII. (1504), In Venetia: Presso Gio: Giacomo Hertz, MDCLXXIV (1674), f. 571-572; G.Guillet, Histoire du regue de Mahomet II empereur des turcs, Par le sieur Guillet, Tome Second, A Paris: Chez Denys Thierry, ruë S. Jacques, à la ville de Paris, devant la rue du Plâtre. Et Claude Barbin, au Palais, sur le seconde Perron de la sainte Chapelle, M.DC.LXXXI (1681), f. 113-114.

70- R.Knolles, The Generall Historie of the Turkes, f. 401; J.C.L. Simonde De Sismondi, Storia delle Repubbliche Italiane dei Secoli di Mezzo, Tom. X, f. 225; G.Pallotta, Storia di Scanderbeg, Principe degli Albanesi, f. 144; A.Cutolo, Scanderbeg, f.209-210.

71- Јован Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 205-206, Doc. Nr. 380; P.Xhufi, Skënderbeu. Ideja dhe ndërtimi i shtetit, f. 139.

72- Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 210.

73- O.J.Schmitt, Arbëria Venedike (1392-1479), f. 614.

74- Ibidem, f. 155, 615.

75- S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 51; S.Daci, Lezha nën sundimin e Venedikut, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 174; S.Pulaha, Lufta shqiptaro-turke 1370-1530, Burime osmane, f. 125, 162-163; M.Uci, Lezha: tempulli i historisë kombëtare, f. 135.

76- Tursun Beu, vep. cit. f. 195.

77- M.Sirdani, Skanderbegu mbas gojëdhanâsh, Botimi II, f. 99.

78- I.Zamputi, Lëvizja e Lezhës dhe ekspedita e Skënderbeut të Ri (1499-1506), në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 616-640; K.Zheku, Ishulli i Lezhës në fund të shek. XV dhe në fillim të shek. XVI, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 675-683.

79- S.Pulaha-A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 58.

80- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 35.

81- I.Zamputi, Lëvizja e Lezhës dhe ekspedita e Skënderbeut të Ri (1499-1506), në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 616-640.

82- S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 58-59.

83- A.Buda-I.Zamputi-K.Frashëri-P.Pepo, Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë, Vëll. II, shek. VIII-XV, (Redaktor përgjegjës: K.Frashëri), Tiranë: Universiteti Shtetëror, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, 1962, f. 366, Dok. Nr. 262.

84- J.G.Hahn, Studime Shqiptare, f. 135.

85- S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 59.

86- E.Malaj, Lezha në Mesjetë, në: Studime Historike, 1-2/2018, Viti LXXII (LV), Tiranë, 2018, f. 35.

87- N.Vadahej, Lëvizjet e popullsisë së Zadrimës në shekujt XVI-XX, në: Konferenca e dytë e studimeve albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror i Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, II, Tiranë, 1969, f. 457.

“MËNGJESET E BOSTONIT”

by

Në botimin e një libri ndjej se ka gjithmonë probleme.

Të gjesh dikë që shkruan një parathënie më duket mision më i vështirë se ai i gjetjes së një oazi në Sahara. Të jesh një burrë i vërtetë nuk është çështje fjalësh por veprash. Është i vetmi personazh që kam shprehur kundërshti në ide në ndonjë rast dhe i vetmi që pranoi të shkruaj. Këtu qëndron lartësia e tij dhe unë jam një person që i nderoj shumë vlerat njerëzore.

Është Robert Martiko që më shkruan parathënien e dytë në vëllimin e ri me poezi “MËNGJESET E BOSTONIT”.

Pasi humbi gjithçka në ruletë, Dostojevski bëri një bast të fundit: ai vuri bast me një botues grabitqar se mund të dorëzonte një roman brenda një afati të shkurtër, ose do të humbiste të drejtat e botimit për të gjitha veprat e kaluara dhe të ardhshme. Kjo është historia se si Dostojevski e shkroi Kumarxhiun në vetëm 26 ditë.

Por Rexhep Shahu, botuesi i “Mëngjeset e Bostonit” është një shëmbull i shkëlqyer i bashkëpunimit në botimin e librit tim, e kundërta e botuesit të Dostojevskit.

Jo vetëm Kadare ka pasur një redaktore të rreptë dhe të shkëlqyer, por edhe unë kam fatin të kem një të tillë si Thomaidha Tanuçi.

Pjesë e kopertinës janë edhe kritikat dashamirëse dhe vlerësuese të Ilir Resnjes dhe Drita Ademit. Falenderim nga zemra gjithashtu.

Kopertina e bukur dhe e veçantë e librit është puna plot vlera e artistes së qytetit tim Farie Bisha.

Suksesin tim e ndaj me këta personazhe që kisha fatin të “vizatoja” librin tim të ri “MËNGJESET E BOSTONIT”.

Më poshtë parathënie nga Robert Martiko, një “Soren Kierkegaard” shqiptar.

PËRBRENDA EPOKËS QË NUK DËGJON: POEZIA SI NDËRGJEGJE QË REFUZON TË HESHTË

Ka poetë që ndërtojnë botë. Dhe ka poetë që kuptojnë çarjet e botës – ata që, si me stetoskopin e shpirtit, dëgjojnë ritmet e padukshme të një epoke që rrëshqet drejt harresës. Kastriot Fetahu është një nga të veçantët e kësaj kategorie të dytë: ai nuk e bën fjalën stoli, por mjet për të zbuluar të vërteta që zakonisht fshihen pas heshtjes kolektive. Në një kohë ku fjala gjithnjë e më shumë humbet peshën, ndërsa shpejtësia e imazheve na rrëmben kujtesën, poezia e tij shfaqet si një akt përballimi— një përpjekje për të gdhendur në ndjeshmëri atë që shoqëria moderne përpiqet të fshehë në harresë: pasigurinë ekzistenciale, shterimin shpirtëror, mungesën e thellësisë dhe dështimin e njeriut për të gjetur vetveten.

Te poezia “Beat Generation”, autori nuk merr pjesë në nostalgji për një brez, por shpalos një protestë të thellë ndaj boshllëkut moral, ideologjive të zbrazëta dhe kujtesës kolektive. Vargjet e tij janë një rrufe ndaj atyre që “e kanë injektuar varfërinë e shpirtit” dhe kanë braktisur filozofinë, letërsinë, dhe vetë jetën mendore, duke u kthyer në “gazela që votojnë për luanët”. Kjo poezi është anti-manifesti i të ndërgjegjshmit, i atij që ka parë nga afër shkatërrimin e idealit dhe nuk mund ta heshtë.

Në kontrast, poezia “Në Mëngjesin e Bostonit” është më e butë, por po aq goditëse. Nuk flitet thjesht për një mëngjes emigranti në një qytet të huaj, por për një përvojë të zbrazëtisë së bukur, ku gjithçka është moderne, e qetë, e sistemuar, por shpirti nuk gjendet. Kjo poezi përçon melankolinë e një njeriu të zhvendosur jo vetëm në hapësirë, por në kuptim. Bostonit i mungon ora e brendshme e poetit, ndërsa ai sheh veten të reflektuar në xhamin e tramvajit — si një siluetë që nuk është më e tij.

Ndërsa poezia “Retro”” është një rikthim në kohë, jo për t’u kthyer, por për të kuptuar se si forma e jetës ndërton thelbin e njeriut, përtej çdo ideologjie. Është poezia e kujtesës individuale, e ndjesive të vogla që dikur ishin gjithçka — monedha në telefonin publik, zëri i nënës, dashuria e parë, një birrë me miqtë në të shtunën e vetmisë. Poeti këtu nuk stilizon nostalgji, por e shndërron atë në dokument njerëzor, në dëshmi të një jete që ka ndodhur në trup, jo vetëm në mendje.

Në poezinë “Karusel”, gjithçka rrotullohet, por qendra është e palëvizshme. Është poezia e dashurisë, por jo si ndjenjë romantike — si formë përqendrimi të ekzistencës, si simbol i përhershëm i asaj që ndalon shpërbërjen në banalitetin e jetës së përditshme. Ai që dashuron është i përfshirë në një cikël të pandalshëm, por e di se pa një “gral” të brendshëm, rrotullimi është i kotë, i padrejtë dhe absurd.

“MEDIA” është ndoshta më e zymta nga vëllimi poetik i Kastriotit. Në vargjet e saj shprehet ideja se fjala e vërtetë është vrarë nga komunikimi masiv. Në këtë tekst, gazetaria, shtypi, dhe transmetimi janë kthyer në kanale pa shpirt, ku gënjeshtra, zbrazëtia dhe dhuna simbolike fshihen pas “ngjyrës së zezë në letër të bardhë”. Është një poemë për krizën e perceptimit kolektiv, për heshtjen si armë politike, për format e reja të mashtrimit që kalojnë përmes sinjaleve, imazheve, valëve — jo përmes fjalës së ndjeshme.

Është karakteristike se Kastrioti, në çka shkruan, nuk ndjek një rrëfim linear, as një ideologji poetike të caktuar. Por bashkon në to një përvojë të thellë shpirtërore, estetike dhe filozofike, që në thelb shtron të njëjtën pyetje: Çfarë ndodh me njeriun kur humb kontaktin me vetveten, me kujtesën dhe me të vërtetën e heshtur që e bën jetën të vlefshme?

Ky autor nuk është poet i fjalës së bukur, por i zhveshjes së saj nga zbukurimi, derisa të dalë ajo grimcë drite që na mban gjallë në mendime, edhe kur rrotullohemi në karusel, edhe kur pinim birrë në një qytet socialist, edhe kur ecim në Boston me mendjen e mbetur te gjethet e borzilokut.

Ky autor nuk është filozof në kuptimin teknik të fjalës, por poezia e tij zë vend aty ku filozofia e vërtetë fillon — në pyetjen themelore për përjetimin. Ai nuk argumenton, por përfton ndjesinë e së vërtetës si një përvojë e drejtpërdrejtë, jo si rezultat i mendimit logjik. Në këtë kuptim, ai ndjek natyrshëm, ndonëse në mënyrë intuitive, linjën fenomenologjike të Edmund Husserl-it dhe intuitën e kohës së Henri Bergson-it.

Kastriot Fetahu është i rrallë jo për temat që zgjedh, por për shikimin që i hedh realitetit: ai nuk ofron zgjidhje, nuk është didaktik, por vë përballë lexuesit mungesën e zgjidhjes, si një thirrje për ndërgjegje. Fjalët e tij nuk duan të bëhen dogmë, por shenjë se ende ka njerëz që e ndjejnë dhimbjen e kohës, që nuk e pranojnë rrjedhën pa i kërkuar kuptim.

Në një epokë ku “epoletat e heshtjes janë më të zhurmshme se fjalët”, ky poet dëshmon se poezia është ende forma më e lartë e reflektimit njerëzor, dhe se epoka – sado e shurdhër të duket – dëgjon. Dhe një ditë, ndoshta, do të kujtojë ata që folën ndryshe. Në një epokë që nuk do të dëgjojë, ai pëshpërit. Dhe poezia e tij bëhet provë se ende mund të ketë të vërteta që nisin nga brenda — dhe për këtë arsye, mbijetojnë.

Në përfundim, autori mund të konsiderohet një poet fenomenolog sepse ndjek të njëjtin itinerar të ndjeshmërisë: një shikim që nuk nxiton, një përqendrim mbi thelbin e dukurive, një intuitë përkohësie që nuk është mekanike por përjetimore. Dhe, mbi të gjitha, një besim i heshtur se edhe nëse epoka nuk dëgjon, poezia i flet asaj nga përbrenda.

Poezia e këtij autori është një akt qëndrese i brendshëm: nuk kërkon zhurmë, as duartrokitje, por mbetet si një ndriçim i fshehtë në një epokë që ka zgjedhur të mos dëgjojë. Jo ngaqë nuk mundet, por sepse e ka mësuar veten të jetojë në sipërfaqe, duke i shpërfillur rrënjët. E pikërisht aty futet poeti, si një lloj ndërgjegjeje që nuk ka për qëllim të predikojë, por të dëshmojë.

Në këtë frymë, autori nuk pretendon të ndryshojë botën, por të mos lejojë që bota të kalojë pa u ndjerë. Poezia e Kastriotit është rezistencë, jo revoltë; është gjurmë, jo shenjë tregu; është kujtesë në një epokë që nuk kujton — një përpjekje e heshtur për të mbetur njeri, edhe kur gjithçka të fton të jesh veç reflektim.

Në këtë mënyrë, ky poet pranë figurës së dëshmitarit, nuk shpik universin, por ndriçon brendësinë, siç ndodh kur një dritë e vogël në një dhomë të errët tregon format që gjithmonë kanë qenë aty, por s’i ka parë askush. Dhe kjo është fuqia e tij: nuk jep përgjigje — por ngul fjalën si një gjilpërë në ndërgjegje.

Sepse poezia, kur refuzon të heshtë, është forma më e thellë e dëgjimit.

Të lexosh poezitë e Kastriot Fetahut, nuk është thjesht një ndjesi që të krijon çasti i leximit, por pa e kuptuar as vetë, ndodhesh në një botë të thellë mendimi artistik, ndërtuar me metafora në mënyrën më të spikatur. Nuk kam hasur në botën shqiptare kurrë një krijues/ poet, me një botë kaq të madhe. Kam përshtypjen se Kastrioti ka lindur jo vetëm poet, por edhe njohës i madh i letërsisë botërore, dhe jo vetëm. Them me bindje të plotë se poezia e Kastriotit zë vend në majat e letërsisë.

Drita Ademi

Zvicër

“Mëngjeset e Bostonit” është një libër ku spikat vargu metaforik, informacioni kulturor, mendimi filozofik. Edhe pse ndihet fryma e poezisë anglosaksone e kryesisht e Bukovskit, sidomos në poezinë intime, autori ka konsoliduar stilin dhe individualitetin e tij, të dallueshëm prej disa autorëve të tjerë te ne dhe diasporë.

Ilir RESNJA

Burimi i lashtë i Kaninës dhe tradita e punëve publike në Shqipërinë e shek. XIX

by

Një vështrim nisur nga ilustrimi i Thomas Smart Hughes në librin e vet “Travels in Sicily, Greece and Albania 1820.

Në udhëtimin e tij nëpër Shqipëri, Greqi dhe Siçili, botuar në vitin 1820, udhëtari dhe studiuesi britanik Thomas Smart Hughes na ofron një vështrim të rrallë dhe të çmuar mbi jetën, zakonet dhe infrastrukturën e Shqipërisë së jugut gjatë fillimit të shekullit XIX. Në vëllimin e dytë të veprës së tij “Travels in Sicily, Greece and Albania… Illustrated with engravings of maps, scenery, plans &c.”, Hughes pasqyron si ilustrim burimin antik të Kaninës, një monument natyror e kulturor që në kohën e tij ruante ende vlera të jashtëzakonshme për jetën shoqërore dhe ekonomike të zonës.

Sipas përshkrimit dhe ilustrimit të Hughes, burimi në fjalë nuk përfaqësonte thjesht një strukturë hidrike, por një hapësirë me funksione të shumëfishta: një pikë takimi për komunitetin, një vend grumbullimi për banorët e fshatit, një orientim për udhëtarët dhe, mbi të gjitha, një simbol i kujdesit kolektiv për të mirën e përbashkët. Në ilustrim, burimi shfaqet i sistemuar dhe i mbrojtur, dëshmi e një mirëmbajtjeje të ndërgjegjshme nga ana e komunitetit lokal, ndoshta edhe me ndihmën apo bamirësinë e fisnikërisë vendase. Kjo traditë përkujdesjeje për burimet ujore duket se është një reminishencë e drejtpërdrejtë e praktikave të lashta ilire, greke dhe romake në fushën e punëve publike, të cilat vijuan edhe në periudhën osmane, ku burime të tilla shërbenin njëherazi si vende pushimi dhe hapësira për kryerjen e riteve fetare, si abdesi dhe namazi.

Në kujtesën kolektive të shqiptarëve, veçanërisht në zonat e jugut ku janë ruajtur më mirë format e organizimit tradicional, puna për mirëmbajtjen e ujësjellësve, burimeve dhe infrastrukturës ujore kishte një rëndësi jetike. Një element i rëndësishëm në ndërtimin dhe mirëmbajtjen e burimeve të tilla ishin mjeshtrit popullorë të zonave me traditë ndërtimore, ndër të cilët spikatnin mjeshtrit e Lunxhërisë, veçanërisht ata nga fshati Hoshtevë. Të njohur për mjeshtërinë e tyre në gur dhe teknikën e përpunimit të ujit, këta mjeshtër u bënë të kërkuar në të gjithë territorin e Perandorisë Osmane për ndërtimin e çezmave, krojeve publike, si dhe sistemeve të ujësjellësve që shërbenin komuniteteve urbane dhe rurale. Aftësia e tyre për të kombinuar funksionalitetin hidrik me estetikën arkitektonike e bëri mjeshtërinë e tyre të çmuar jo vetëm në trevat shqiptare, por edhe në qytete si Janina, Manastiri, Selaniku e deri në Stamboll. Ndërtime të tyre shpesh mbartin mbishkrime, stuko dekorative dhe elemente simetrike që dëshmojnë një ndërthurje të traditave ndërtimore lokale me ndikime osmane dhe ballkanike. Përmes tyre, vazhdoi një traditë e hershme e përkujdesjes ndaj ujit si burim jete dhe kulture, duke e kthyer çdo kroi apo burim në një vepër arti dhe qytetërimi.

Në një vend ku klima e nxehtë mesdhetare e bën ujin burim të çmuar, ndërtimi dhe ruajtja e burimeve dhe krojeve përbënte një akt të thellë civilizimi. Ilustrimi i Hughes përshkruan se në Kaninë, burimi ishte i rrethuar nga gurë të mëdhenj, me një strukturë që kujtonte arkitekturën klasike, ndoshta një relike e periudhës antike apo bizantine, që më pas ishte restauruar me kujdes nga banorët dhe udhëheqësit vendas.

Kjo traditë e përkujdesjes për të mirën publike u konkretizua në mënyrë të veçantë gjatë sundimit të Ali Pashë Tepelenës. Si pjesë e vizionit të tij për ndërtimin e një administrate funksionale dhe për përforcimin e autoritetit të vet në Pashallëkun e Janinës, Ali Pasha Tepelena ndërmori një seri projektesh të rëndësishme në fushën e infrastrukturës hidrike. Ndër veprat më të njohura janë ndërtimi i ujësjellësit të Gjirokastrës, ai i Bençës, ndërtimi i dhjetëra çezmave publike në qendrat urbane dhe rurale të pashallëkut, si dhe riparimi i shumë krojeve të vjetra. Këto vepra nuk ishin vetëm investime funksionale, por edhe shenja të fuqisë, kujdesit dhe autoritetit të tij si sundimtar. Gjurmët e këtyre ndërtimeve qenë të dukshme për dekada pas vdekjes së tij, duke dëshmuar qëndrueshmërinë dhe përmasat e vizionit të tij për një rend të bazuar mbi punët publike dhe shërbimin ndaj komunitetit. Në këtë mënyrë, tradita vendase e fisnikërisë shqiptare në shërbim të publikes gjeti një shprehje të përkryer dhe të institucionalizuar përmes veprimtarisë ndërtuese të Ali Pashës.

Në traditën shqiptare, uji nuk është vetëm një element fizik, por një simbol i ndërlikuar kulturor që lidhet me pastërtinë, mikpritjen dhe shenjtërinë. Të ndërtosh ose të mirëmbash një burim do të thoshte të kontribuoje në jetën e përditshme të komunitetit dhe të siguroje një lloj pavdekësie morale. Për këtë arsye, shumë burime ruajnë ende emrat e ndërtuesve apo donatorëve të tyre, të gdhendur në gur ose të trashëguar gojë më gojë. Nëse ndalemi te burimi i Kaninës, i përshkruar nga Hughes si një strukturë me arkitekturë të rafinuar dhe ujë të bollshëm, kuptojmë se ky nuk ishte vetëm një vend për të mbushur ujë, por një hapësirë socializimi, një shesh takimi i vogël fshatar, ku ndërveprimi njerëzor ndërtohej mbi bazën e nevojës së përbashkët.

Sot, në një kohë kur urbanizimi dhe shpërbërja e lidhjeve tradicionale kanë zbehur ndjeshmërinë ndaj pasurisë kolektive, përshkrime si ato të Hughesit kanë një vlerë të veçantë. Ato na rikujtojnë se kujdesi për ujin dhe infrastrukturën është më shumë se një çështje teknike – është një çështje kulture dhe ndërgjegjeje qytetare. Ringjallja e traditës së punëve publike kërkon jo vetëm financim dhe projektim modern, por mbi të gjitha rivendosjen e një ndjenje përkatësie dhe përgjegjësie ndaj hapësirës së përbashkët. Restaurimi i burimeve të vjetra si ai i Kaninës duhet të jetë pjesë e një strategjie më të gjerë të rivlerësimit të trashëgimisë së ujit në Shqipëri. Kjo nënkupton: Dokumentimin dhe ruajtjen e strukturave të vjetra ujore me ndihmën e arkivave historike dhe dëshmive të hershme, si përshkrimi i Hughes.Përfshirjen e komuniteteve lokale në procesin e restaurimit, duke ruajtur formën dhe funksionin tradicional të këtyre objekteve, si dhe integrimin e këtyre monumenteve në turizmin kulturor dhe edukimin publik, si mënyrë për të rritur ndërgjegjësimin për rëndësinë e trashëgimisë hidrike.

Ilustrimi i Thomas Smart Hughes mbi burimin e lashtë të Kaninës nuk është vetëm një vëzhgim i bukur panoramik – është një dëshmi për mënyrën se si komunitetet tradicionale shqiptare organizonin jetën publike dhe respektonin mjedisin natyror. Në këtë kuptim, burimi bëhet simbol i një qytetërimi të heshtur, por të mençur, që ndërtoi institucione të qëndrueshme nëpërmjet bashkëpunimit dhe respektit të ndërsjelltë në komunitet.

Sot, në një epokë ku sfidat e ndryshimeve klimatike dhe menaxhimit të burimeve natyrore janë më të mëdha se kurrë, kujtimi i këtyre veprave të lashta dhe e logjikës që qëndronte pas tyre na ofron mësime të vlefshme. Ringjallja e këtyre traditave – jo vetëm në formë materiale por edhe si filozofi jetese – mund të përbëjë një hap të rëndësishëm drejt një zhvillimi më të qëndrueshëm dhe më të rrënjosur në vlerat e bashkëjetesës dhe përgjegjësisë kolektive.

® Dorian Koçi

Mbi romanin “I arratisuri“ të Taip Sulkos

by

Spiro Kote/

“Ah, ajo qytezë që e doja shumë, me gjithë shpirtin, tani i ngjante një fushe të mbjellë me bimë të helmëta, apo dhe më keq, një ndërmarrje të braktisur që prodhonte veç hije dhe fanitje të frikshme…”.

* Ndërsa unë dhe mendimet i ndaloja. Vetëm zemra rrihte dhe më dukej me shumë zhurmë, si kambanë e frikshme… Sekondat ishin të gjata, të gjata sa një qindvjeçar, pafund. Unë merrja frymë fare pak, më pak se një mi, ndërsa zemra, edhe ajo rrihte më rrallë dhe fort, tink… tak…tak, tink… tank, tik… tak…

Kaq pak mbase mjafton që ju të arrini të kapni fillin e rrëfimit, të psiko-analizës e meditimit të protagonistit, si dhe të stilit të autorit, -në vetëm këto dy pasazhe…

I tillë dhe nën këtë frymë është shkruar i gjithë romani “I arratisuri“, i autorit të njohur, Taip Sulko, autor i disa vëllimeve të spikatur, me vlera e cilësi të rralla poetike – art i vlertë dhe cilësi po aq potente, tek ky autor, ashtu si në poezi, që dëshmohet po aq dukshëm edhe në prozën e tij, të përshfaqur në këtë roman, të pazakontë në alegorinë dhe simbolikën e vet.

Dukuria e arratisjes në letërsi është sa e kahershme, por, po aq edhe bashkëkohore. Që nga kalorësi zulmëmadh i fytyrës së vrerosur (mesjeto- rilindas), Don Kishoti i arratisur për avetura, heronjtë romantikë, Haroldi, i Bajronit, (përfshi vetë poetin), apo të poemave të Pushkinit, Lermontovit e deri tek Kamy, me “Merson” të arratisur prej vetvetes, apo Dedalusin e Xhojsit, heroin e arratisur brenda një dite, ose dhe tek F. Kafka me heroin e vet K… tek “ Kështjella“, nëpër rrugë të pafundta në kërkim të misterit të kështjellës, etj; të gjithë arratisen për motive e qëllime të ndryshme: ca për bëma e fama, ca për të rikthyer të shkuarën, ca të pakënaqur nga shoqëritë e tyre, arratisen në vende e popuj të tjerë ekzotikë. Të tjerë arratisen nga një kohë në një tjetër kohë, por në letërsinë ekzistencialiste të arratisurit ikin prej një absurdi dhe përvuajtshmërisht shkojnë drejt një absurdi tjetër, në qerthullin e tyre të pafund të gjetjes të rrugës së shpëtimit, ose duke kërkuar zgjidhje për dalje prej tij.

Këta të fundit janë më shumë të arratisur nga vetvetja, e trysnuar për t’u dyzuar, ose në përpjekje për t’i shpëtuar absurdit, tjetërsohen (si Zamza). Edhe letërsia jonë ka pasur dhe ka të njëjtën dukuri, por më shumë, si arratisje romantike, ndërsa në jetën e përditshme, më vonë, për arsye të sistemeve apo të ndërrimit të tyre, u shfaqën arratisjet prej sistemit absurd të dhunës shtetërore, mbyllja, me arratisjen nga vetvetja për të mos u tjetërsuar, arrastisja alegorike p. sh. te “Pallati i ëndrrave“, arratisja me braktisje përgjithmonë të vendit tënd, përtej kufijve shtetëtorë, ikja nga persekucioni apo varfëria, nga mungesa e mundësive për të jetuar, papunësia, etj.

Ikja prej së keqes nxit arratisjen deri në braktisjen e pakthim, deri në arratisjen nga gjithçka të vetes. Nën këtë hulli parardhëse, (të hapur prej mjeshtërve parardhës) si një vepër e pazakontë e me një specifikë origjinale në trajtimin e dukurisë së arratisjes nga vetja tek vetvetja, është romani i botuar, në 2024, “I arratisuri“ , i autorit Taip Sulko. Pra, përsa i përket “arratisjes”, nuk bëhet fjalë për të arratisur jashtë shtetit (si në diktaturë), a për ndonjë të arratisur nga burgu, nga vendi i vuajtjes së dënimit, as për të arratisur të ndonjë keqbërësi nga vendi i ngjarjes, as të ndonjë të rrëmbyeri në pengmarrje, madje as për kronika, apo trille policeske. Jo! Bëhet fjalë për një roman ku “keqbërësi“ është vetëm një adoleshent që rrëfen, me zë të brendshëm, (në vetë të parë) pa shumë dialog, me të tjerët, për gjithçka që reflekton në veten e tij, (si shëmbëllim në pasqyrën e vetvetes) nën një pasqyrim, si përthyerje e përmbysur, në thjerzën e lentes, me gjithë peshën e dimensioneve të kohës, të bashkësisë së qytezës së tij, Anadelli, në vetëdije, ose në atë që quhet psikikë. E gjithë çfarë ndijohet, përceptohet dhe gjykohet përmes filtrave analitikë, bota dhe koha që jetohet prej tij, duke u “arratisur” nga e përditshmja dhe e jashtmja, si ajo bashkëkohore, por edhe ajo tejkohore e kaluar, apo historike (Tunxhi, Lalë Rrapi, Mentor Shelgu).

“Ikjet e mia kanë ndodhur për arsye nga më të pamendueshmet. Fillimisht ia kam mbathur, jam arratisur thjesht prej të këqiave dhe frikës, por atje, në arrati, kur ndjehesha si mes teheve të një ere të ftohtë, vëreja se frika ishte më e madhe…

Arratitë ishin gjithnjë mrekulli të trazuara…”.

Romani nuk është kujtime fëminie, apo ëndërritje adoleshence, por përmban një mozaik-pazëll, i një kohe, ose kapërcyell kohe, absurdi i vrasjes së qenve, rrahja nga i Plotfuqishmi, (arratisja e parë,) njohja me kundërshtarë të së keqes, jeta e lirë e ciganëve (si ironi e satirë për “burgun e lirisë së doktrinuar“), përtej çadrave të tyre buzë lumit, me oksigjen lirie, ciganja, Anja -simbol i lirisë dhe dashurisë së vërtetë,

(“Anja- Jam vetëm e jotja! Ti je shpirt i lirë. Je më shumë cigan se sa çdo cigan këtu”)!

(“Lalë Rrapi-O Zot, ç’ishte ajo frikë?! Kurrë se kisha menduar se dhe bukuria të shtie frikë”) përkundër flirtet, dashuritë, apo tradhëtitë, në Anadell, në situata me veshprerje të mëkatarëve, situata komike-groteske (në një shoqëri ku dashuria është krim), pështyrja para nxënësve e birit të familjes së deklasuar) arrestimi i mësues Rezartit, pështyrja e vetë heroit para klasës, për dyshime të veprimtarisë antiklasore, ikja nga lemeria e burgut (Arratisja e dytë ) në rrugë pa rrugë, vetëm larg së keqes, me neveri.

Pylli i dendur, – simbol surealist, (gjithmonë si një përthyerje e së jashtmes në psikën e heroit) e ku mbijetesa i nënështrohet ligjit të xhungëlës (thyerja e vezëve të Shkurtës me zogjth gati në çelje), njeriu i egër, si një kafshë e egër, apo një kanibal, në ndjekje për të vrarë e zhdukur adoleshentin e arratisur nga e keqja, (alegoria e pyllit – është një kulm i romanit, përshkruar me mjeshtëri të rrallë nga autori , në këtë vepër që pa mëdyshje e lartëson dhe ia shton më tej dinjitetin letërsinë tonë). Arratisja e tretë është arratisja nga varfëria shpirtërore e Anadellit (Makonda e Markez-it në Shqipëri, ose i gjithë vendi e shoqëria shqiptare si Anadelli – në vetmi pafund).

Ikja pas një trupe teatri shëtitës me karrocë, në shek XX si në shek XVI, të kohës së Shekspirit, është një arratisje në kohë, në kërkim të artit të lirë dhe krijuesit të lirë të Engjëllit me trupën e paktë të aktorëve, (përfshi edhe djaloshin) e që pati jetë vetëm fare pak se gjithçka që dilte përtej ideologjisë ishte e nëmur prej saj dhe ndëshkohej me shkatërrim fizik e shpirtëror.

I Plotfuqishmi informonte lart: “Ëngjëlli kish shkruar dhe vënë në skenë një vepër armiqësore “Ç ‘ kryqëzimi i Krishtit” , e cila duhej zhdukur, sepse ngjallte adhurim për Jezu Krishtin”! Ëngjëlli përfundoi në burgim të përjetshëm dhe karrocës së teatrit iu vu flaka.

Romani nuk ka një konflikt qendror etj, siç ndodh në rrëfimin tradicional, por konflikti bazë është i të gjithëve kundër kohës së viteve të mprapshta, frymë që individualizohet me adoleshentin. Ai nuk është si ata (të cilët i përgjithëson), por është një nga ata që ndien, përcepton e përjeton, duke u dhënë zë përjetimeve me gjykimet në laboratorin e vet analitiko – psikologjik. Ai, duke u rritur, futet në ingranazhët e mekanizmit të një sistemi absurd, që bën çmos të krijojë, ose sajojë njërëz të tjetërsuar, pa identitet, pa personalitet e deri pa karakter të vetvetes si pasojë e dhunës e ndëshkimit, frikës dhe ankthit. (I plotfuqishmi i qytezës, pushkatimi i qenve, Sosja, i ati, Ulumati, etj). Në konflkt me këtë liri të mohuar në vetëdijën dhe psikën e adoleshentit lind, po aq sa protesta edhe arratisja mendore dhe emocionale, si refuzim e braktisje e kohës, që shprehet në mënyrë alegorike me arratisjen dhe simbolin e adoleshentit të vetmuar, -Memeci, Mentor Shelgu, etj.

Romani nuk ka karaktere të zhvilluara sipas skemave të prozës tradicionale. Ai më shumë është një simbol përgjithësues, si sy vrojtues e vëzhgues i mbrapshtisë prapambetëse, absurdit dhe pasojat e pafundme të së keqes,…( “Episodi: Në shkollë ishin bllokuar WC- të, nga që kishin kohë pa pastruar gropat septike dhe sasia e madhe e fekaleve ishte shtuar aq shumë sa në të nuk hyhej më. Urdhri nga lart për pastrimin dhe përdorim të tyre (sipas përvojës kineze -e adhuruara e kohës) për plehrim të bimëve. Situata kthehet në groteske, pasi nga rrjedhjet e autobotit gjithë rrugët u mbushën nga derdhjet dhe era e keqe e paduruese, si vetë e keqja e qytezës që tashmë kishte dalë e kish pllakosur sheshit).

…por karaktere, individualizues të së përgjithshmes. Adoleshenti është një karakter i dhënë, sy e vesh -kamerë, por edhe vetëdije gjykuese e vlerësuese.

Rrëfimi nuk është rrëfim i mirëfillltë me kronologji standarde, tradicionale, por një mozaik situatash, ngjarjesh, realiste – surealiste që përceptohen e gjykohen nga optika e adoleshentit të kohës, i individualizuar (Ermiri).

I gjithë romani, trualli i tij, është një alegori e madhe, e shtrirë mbi të cilën ngrihen kolona simbolesh e hiqen paralele intuitive që, nëse nuk i kap që në ajër, do bësh interprrtime jo të sakta për të.

*Alegori – Anadelli (Makondo e Markezit), e gjithë Shqipëria , në vetminë e saj 45 – vjeçare.

*Alegoria e jetës së lirë cigane që, edhe kur u japin strehë, i venë flakën në këmbim të lirisë së çadrës në mes të shiut, apo erës së ftohtë

*Alegoria e vrasjes së qenve (të tërbuar) si mësim se, ashtu do të vriteshin (“me dorën time do t’u vras”, shprehja e zakonshme e të Plotfuqishmit) edhe ata, njerëzit në se u shkrepte një ditë të “të tërbonin”

*Alegori – familja e palumtur e murgeshës dhe e burrit me të cilin ishte martuar, pa dashuri dhe më pas e tradhëtonte (ty të kam burrë, por të dashurin e dua – murgesha- më pas shitëse) dhe burri, i shoqi, që pas tradhëtisë luan mendsh dhe ndalej duke i parë gjithë burrat nga këpucët për të gjetur dashnorin e gruas, që në largim me nxit se mos kapej në flagrancë, iku zbathur duke lënë këpucët…(skenë sa groteske, por po aq tragji- komike)

*Simboli alegorik i “Ndërliqjes” që kaplon herë pas here djaloshin është sëmundje epidemike e kohës së mbrapshtë.

*Simboli alegorik i dhëmbit të floririt, tek Enveri, i parë pas xhamit të makinës , kur ai erdhi në Anadell, qe i vetmi ç’ka i mbeti në mendje adoleshentit, kur u pyet nga gjyshja, (kur propagandohej “luga e floririt e komunizmit”).

*Alegori, danteske- kafkiane – pylli, si pylli i ferrit që përjetoi (në psikën e vet) adoleshenti…

*(Episodet apo tablotë alegorike, gati surealiste më shumë se sa jashtë janë në psikën e adoleshentit, i cili nuk i rrëfen në fakt, por i këndvështron edhe e le lexuesin të bëjë, si dhe ai, analiza psiko – sociale të thjeshta në dukje, por të thella në vetëdijen e arsyetimeve

*Arratisja nuk është tekë adoleshenti, as ëndërritje, apo fanepsje për t’u larguar (si romantik i pakënaqur) por reagim me neveri e protestë, arratisje nga vetvetja e cila s’pranon konformizmin me devotshmërinë kinezërore, ideologjike, s’pranon të bëhet e të pështiroset nga Lejfenët (Sose) nga dhuna, nga fallsiteti, nga zhgënjimi, etj).

Stili i prozës: Prozë poetike, përvoja si poet, autorit i jep përparësi, talent dhe aftësi.

Tri “arratisjet, janë “Poema të bukura “që ndrijnë nga fjala e pasur, gjuha e pasur, e zhdërvjelltë, figurative, frazeologjitë, imazhi, koloriti i trevës dhe jo vetëm.

Mbi tri parime sublime të mesazheve ku ngrihet romani:

A. E lirisë – jetës së lirë, fizike e shpirtërore (arixhinjtë, Anja, -si te Makar Çudra i Gorkit me kurbatët, Llojko Zobarin dhe Radën, Memeci – i lirë në botën e tij të memectë.

B. E lirisë sociale, familjare, psikologjike, mentale, norma morale të ruajtura brez pas brezi.

C. Liri shpirtërore, art i lirë, shpirtkrijues, art pa kufizime ideologjike.

Përtej alegorisë romani të çon në këto protesta sociale, individuale, mentale, morale, kulturore, njerëzore -humane:

A. Neveri për lirinë tuaj (shoqërisë së përçudnuar të kohës) që si hyn në punë askujt dhe denatyrimin që i bëni njeriut deri në tjetërsim e marrosje.

B. Neveri për mirëqenirn tuaj të varfër që ofroni dhe propaganda boshe që bëni për sistemin e barazisë pa barazi (dhembi i artë i Enverit).

C. Neveri për artin dhe shpirtin e varfër e të zvetënuar, për njeriun e ndrydhur e papersonalitet që krijoni.

(Engjëlli dhe fati i tyre)

1.Pasuria aritistike stilistike është një galeri më vete me vlera për t’u njohur dhe analizuar. Autori- poet është mjeshtër përveç alegorive, simboleve, ironi – sarkazmës, por edhe i metaforave të goditura artistikisht, njohës e përdorues efektiv i gjuhës sonë të pasur, asaj dialektore, krahinore (Myzeqeja – vendlindja e autorit) frazeologjisë së pasur, humorit popullor dhe koloritit fshataresk.

Së fundi: me ftesën për të lexuar një vepër që për asnjë arsye nuk duhet shmangur: Në kohën që po jetojmë, ku shtrembërsisht në jo pak raste dukja flet më shumë se brendia, forma më shumë se përmbajtja, vitrina më shumë se ç’ka banaku, reklama të josh më shumë se sa produkti e malli që të ofrohet, shtirja më shumë se thjeshtësia (kur disa vepra vijnë dhe përcillen me një heshtje që vret), në kohën kur nga manipulimet që bëhen për të shitur “sapunin për djathë,” disa vepra të rëndomta promovohen me performanca e ceremoni zhurmëmadhe… pikërisht në këtë kohë, ato, hirushet e bukura, në këndet e thjeshtësisë, të paveshura me klasin e duhur oborrtar, lihen në një qoshe harrese vetmitare. Jo si një zbulim, por me një befasi të mrekullueshme hirësie, troket ora dhe këto vepra, që vetë koha “i harron”, është po ajo që i risjell në vemëndje, sepse vlerat e vërteta një ditë, kur dielli ndrin me shumë, dalin në dritën që s’fsheh, por që nxjerr zbuluar të vërtetën. I tillë është romani: “I arratisuri”, modest, i pabujshëm, si autori i tij, por që është e do të mbetet në kohë i pazakontë dhe dinjitoz.

(Roman i Taip Sulko, gazetar dhe diplomat, para dhe pas viteve 90’ me vendlindje Myzeqenë).

URAN KALAKULLA, NJË JETË VUAJTJE DHE DINJITET NJERËZOR

by

SHPENDI TOPOLLAJ/

Uran Kalakulla, vdiq gati pa pritur në një ditë pranvere. Në jetë kishte vuajtur shumë, por kurrë nuk qe thyer. Pas përmbysjes së diktaturës, me shkrimet dhe librat e botuara, u bë një figurë mjaft e njohur. Personalisht jam i lumtur që këtë luftëtar të lirive dhe të të drejtave të njeriut, e kisha mik. Për cilësite e tij të jashtëzakonshme, karakterin, kulturën, qartësinë e ideve, dashurinë për atdhe; pra për këtë demokrat të kulluar, po të më qe dhënë mundësia, në varrimin e tij do të kujtoja fjalët e paharruara që Hygoi tha për vdekjen e Volterit: “…Me qënë se nga fronet vjen nata, le të vijë drita nga varret.” Dhe jam plotesisht i bindur se duke thënë kështu, nuk do të gaboja aspak. Edhe te grekët e lashtë Urani personifikonte Perëndinë e Qiellit, prej nga toka merrte dritën. Por në jetë, ashtu siç ndodhte shpesh në mitologji, ata që synonin të shpërndanin dritën për të tjerët, vetë ndëshkoheshin me errësirë.

Librin e tij “21 vjet burg komunist” që më dërgoi e lexova duke kujtuar se ai njëherë më pat thënë që “shumë krime u bënë te ne. Por ajo që ngjau qe edhe një provë e madhe e atyre që vuajtën. Burgu tregoi karakterin e secilit. Pati nga ata që hynë me dinjitet dhe dolën prej tij akoma më dinjitozë. Lum ai që arriti të shpëtoje shpirtin”. Uran Kalakulla, siç del gjatë gjithë librit, mbeti aq i paprekur në nderin e tij, sa ai vlerëson pa drojë të tjerët, qofshin të dënuar, qofshin ruajtësit e tyre. Ai shkruan: “Kur ndodhet para rrezikut njeriu, dhe ai me pak trimi, po të ketë disi dinjitet në veten e tij, shtrëngon dhëmbet dhe mundohet ta shohë në sy rrezikun, duke u munduar t`i bëjë ballë, apo të paktën ta durojë a sa të jetë e mundur më mirë. Ajo trimëria klasike apo romantike e kalorësve të lashtësisë apo të mesjetës, më duket se ka perënduar prej kohësh dhe nëse ka qënë ndonjëherë e vërtetë. Kështu kam pasur prej kohësh dhe vazhdoj të kem mendimin se trimëria e vërtetë nuk është aspak te shpata e muskujt e bëshëm të trupit, por te zemra e shpirti i tij. Kam parë gjatë kohës së burgut jo burra, por meshkuj, që kishin alamet fiziku dhe para një kapteri xhuxh dhisnin gjak! Ashtu siç kam parë djem, që fizikisht jo vetëm që ishin mesatarë e nganjëherë të dobët, aq sa një erë e fortë mund t`i merrte me vete, por kur vinte puna para rrezikut e mundimit shtrëngonin dhëmbët dhe qëndronin si burra të vërtetë”.

Koincidoi që librin e Uranit “21 vjet burg komunist” e lexova fill pas librit të bujshem te F. M. Dostojevskit “Shënime nga shtëpia e të vdekurve”. Cilido lexues që ka një farë formimi letrar, do të shohë se kam shumë të drejtë që them se vuajtjet në burgjet e periudhës komuniste në Shqipëri, janë shumë më të rënda se ato të burgjeve të kohës së Carit në Rusi, dhe se Uran Kalakulla ynë, s`bie aspak më poshtë në të përshkruarit artistik të tyre, se vetë gjeniu rus. Ai është një mjeshtër i jashtëzakonshëm i penës. Analizat dhe përshkrimet e tij, janë të paqortueshme, aq sa vetiu të lind pyetja: Përse i duhej bërë një dëm kaq i madh kulturës tonë, duke mbyllur në qelitë e ftohta, talente kaq të fuqishme. Duke parë se “Shqipëria e viteve 60 – të ishte e gjitha një dëshpërim, Urani, që komunizmin e quante një fatalitet historik, së bashku me shokë të tjerë si Pjetër Arbnori, Agim Musta, Tanush Kaso etj. në ilegalitet të plotë dhe me një guxim të pabesueshëm, po të kemi parasysh kohën, formuan një grup opozitar, kryetar i të cilit u zgjodh Urani. Ky grup kishte një program, i cili synonte atë ideologji që do t`i çonte në një pozicion mes të majtës ekstreme dhe të djathtës ekstreme. I kishin hyrë një pune edhe pse përsërisnin herë pas here një thënie të Çernishevskit, se në regjimet popullore politika nuk ështe një shetitje më biseda të kendshme në bulevardin “Nevskij”, por është në burg, tortura, plumba dhe litar! Dhe ashtu doli vërtetë. Më 27 Maj 1961, ata, në rrethana ende të paqarta, u arrestuan. Dënimi dihej: Ai dhe Pjetër Arbnori me vdekje, të tjerët me afate të gjata burgimi.

Të flasësh për llahtaren e burgjeve shqiptare të kohës së diktaturës, nuk thua ndonjë gjë të re.

Janë me dhjetra e qindra dëshmitarë që kanë treguar e përshkruar fytyrën e vërtetë e çnjerëzore të tyre. Urani ka marrë përsipër diçka më shumë. Ai zbërthen karakteret njerëzore pasi “Laryshia e botës njerëzore bie fort në sy, më mirë se kudo tjetër në burg. Dhe, për pasojë, askush nuk është hero kur bie në burg, por mund të bëhet atje, ose mund të shkojë drejt skajit tjetër, pra nga njeri në vemje, në një krimb qe tërhiqet rrëshqanë, vetëm e vetëm, që të mund të shpëtojë ekzistencën e tij njerëzore. Kështu, për pasojë burgu ka dy fakultete atë të nderit dhe të burrërisë dhe atë të turpit dhe poshtërsisë”. Të kalosh plot 21 vjet mes kapterrëve dhe minjve të gjirizeve, nuk i thonë shaka. Siç nuk është shaka dhe qëndrimi i lidhur me pranga “gjermanesha”. Por më shumë se sa dhimbjet fizike, Urani përshkruan gjendjen psikologjike. Në këtë fatkeqësi që e ka gjetur, në një moshë fare të re, ai çuditërisht kupton se nuk ndien aspak frikë. Brënda vetes së tij ai ndihet stoik. Ai ndiehet krenar që ideja për t`a pritur të pashmangeshmen me qetësi, gjakftohtësi, kurajo e dinjitet, e shoqëron edhe brënda dhomës së vdekjes. “Dëshpërimi, leqendisja, lotët, të qarat e të thirrurat si prej gruaje, më janë dukur (në raste të tilla), jo vetëm shenja të një paaftësie absolute të vetes për t`u përmbajtur, por të një dobësie të tillë që i ka rrënjët sa në një dashuri të pafund ndaj vetes (e, për pasojë, edhe një dhëmbshurie e tejskajshme), aq dhe nga mungesa absolute e seriozitetit dhe respektit për vetveten.” Vetë ai e pret vdekjen si në legjenda. Nga që e di se ditën nuk vinë për ta marrë e për ta ekzekutuar, bën si bën mes sfilitjeve, e pushon pak. Kurse natën qëndron në këmbë, me fytyrën e kthyer nga dera, që kur ta hapnin, ta gjenin përballë, të gatshëm e jo ta hiqnin zvarrë. Ai e priste vdekjen ashtu si Mersoi i Kamysë, i cili veçse uronte që ditën e ekzekutimit të tij të kishte sa më shumë njerëz, paçka se ai po dënohej i akuzuar për vrasje, por në të vërtetë s`kish bërë asnjë krim, vetëm se nuk kish qarë në varrimin e së ëmës. “Pastaj, – shkruan ai – kisha vendosur të hidhja disa parulla që të dëgjonin të gjithë të dënuarit. Sa të më hante gryka, ashtu si dhe para skuadrës së pushkatimit”.

Në jetën e përditshme njeriu e ka shumë më të lehtë të ruajë dinjitetin e vet. Ka shumë gjëra që për t`i bërë, a për t`iu shmangur, e ka ai në dorë. Kurse në burg, puna ndryshon. Je i mbikqyrur në çdo hap, i izoluar nga bota, i detyruar të zbatosh urdhrat e të tjerëve, shpesh edhe të injorantëve, s`u bën dot bisht provokimeve e ngacmimeve. Pa dashjen tënde, mund të bëhesh pre e sherreve, e zënkave pafund. Të fyejnë e të poshtërojnë, të fusin për hiçmosgjë për një muaj në birucë. Por dhe kur ti numëroje edhe orët që të kishin mbetur për t`i kaluar në ate ferr, mund të të ridënonin pa të keq me pesë, me gjashtë, me shtatë, me tetë, me nëntë e me dhjetë vjet burg të tjera. Bile, mund edhe të të vrisnin fare e të të linin pa varr, qe të të mos të gjendej as nami e as nishani. E në këto kushte, i shkreti njeri, është në hall. Të ulë kurrizin? Të serviloset? Të provokojë e spiunojë të tjerët? Pra, të humbë nga vetja diçka shumë të vyer: nderin, që më pas nuk ke se ku ta gjesh? Tani zgjidh e merr. Dhe Urani diti të zgjedhë, ndaj nuk kurseu askënd, si ata që ulën kurrizin, e u bënë dëm shokëve, si xhelatët që quheshin prokurorë, hetues, gjyqtarë, komandantë burgu, operativë e deri gardianë. Të tërë s`ka pse t`i ruajë. I përmend me emër e mbiemër, në të kundërtën përgjegjësia e krimit do shpërndahej ose vetë ai do të mbetej anonim. Në këto raste pena e Uranit është e hidhur.

Dhe sa e këndshme bëhet kjo penë kur flet për një superintelektual, që i bën nder gjenit shqiptar, si Mustafa Bajraktari, të cilin e kishin përplasur si shumë të tjerë, në burg.

Për atë që s`ka qënë ndonjëherë në burg, është e vështirë ta besojë se atje ka një pafundësi tipash e ndodhish, për të mos thënë një univers i tërë. Pikërisht këtë univers na jep Uran Kalakulla. Çdo kapitull do të qe më se i mjaftueshëm për të shkruar skenarin e një filmi mbresëlënës. Libri “21 vjet burg komunist” përbën ndofta më mirë se çdo libër i llojit të tij enciklopedinë e burgut. Parakalojnë para syve të lexuesve, trima e frikacakë, xhelatë e viktima, besnikë e të pabesë, të mirë e të liq. Shohim aty grupin e pleqve të burgut, të rënët nga fiku, njerëzit e zotit, shkrimtarë e “doktrinarë” marksistë, të huaj që besonin te “parajsa” shqiptare, por dhe horrat e burgut. Duke u marrë me këta, si dhe me gjeneralët e zinj e prokurorët e kuq, të cilët sot duhet të turpërohen me ato që kanë bërë, Uran Kalakulla, i bën një shërbim të madh historisë tonë. Ai tregon se si duhet shkruar e vërteta dhe u jep një goditje përfundimtare të gjithë atyre që thonë se u lodhëm me letërsinë e burgut. Urani sikur u thotë atyre: Ju nuk u lodhët njëherë për të na nxirë jetën ne, dhe mërziteni vetëm pse ne shkruajmë përsa kemi parë e hequr në kurrizin tonë? Ata duhet ta dinë thënien e Tit Livit se “E vërteta mund të errësohet për një kohë, por kurrë nuk shuhet”.