s p – Page 249 – Dielli

Maqedonia dhe Kosova, pengje të proceseve të papërfunduara

July 28, 2025 by s p

Maqedonia ka ende mundësi të mos bjerë pre e rikonstruktimit të ndikimit serb përmes kredive dhe narrativave të jashtme, ndërsa Kosova mund dhe duhet ta shfrytëzojë krizën e tanishme si pikënisje për një qeverisje gjithëpërfshirëse që garanton stabilitet të brendshëm dhe forcim të pozicionit ndërkombëtar

Nga Prof. dr. Skënder ASANI

Në periudha të ndjeshme historike, kur kombet gjenden në udhëkryqe vendimtare, qartësia politike dhe vetëdija historike bëhen elemente thelbësore për të shmangur përsëritjen e cikleve të krizës. Si Maqedonia ashtu edhe Kosova, sot ndodhen përballë një sfide që nuk është vetëm politike, por identitare, gjeostrategjike dhe ekzistenciale për vizionin e tyre europian. Ngërçet e brendshme, presioni ndërkombëtar, ndërhyrjet e agjendave të huaja dhe mosuniteti i brendshëm, po krijojnë një situatë që kërkon maturi kolektive dhe vendimmarrje largpamëse.

Ngërçet politike që karakterizojnë Maqedoninë e Veriut dhe Kosovën nuk janë thjesht produkt i dallimeve politike apo etnike, por pasqyrë e një trashëgimie të papërpunuar historike, e cila vazhdon të ushtrojë ndikim të fuqishëm mbi ndërtimin e institucioneve, legjitimitetin demokratik dhe arkitekturën e bashkëjetesës qytetare. Të dyja shoqëritë bartin brenda vetes dilema ndryshme, përçarje politike të brendshme dhe një mungesë konsensusi për vizionin strategjik të së ardhmes. Në Maqedoni, tensioni ndërmjet komponentëve etnikë dhe përpjekjet për të ndërtuar një shtet multietnik shpesh dështojnë për shkak të mungesës së vullnetit politik dhe të thellimit të narrativave ekskluzive që shpërfillin realitetin shumëkulturor të vendit. Në Kosovë, polarizimi i skajshëm politik, mungesa e unitetit të elitave dhe sfidat e jashtme të sovranitetit, e bëjnë sistemin politik të brishtë dhe të ekspozuar ndaj krizave të përsëritura.

Megjithatë, ajo që i bën këto dy realitete të ngjashme në mënyrë substanciale është mungesa e një reflektimi të thellë mbi të kaluarën, si dhe paaftësia për të ndërtuar mekanizma efektivë të përballjes me të. Shpeshherë, gabimet e së kaluarës vazhdojnë të përsëriten përmes formave të reja, por me përmbajtje të njëjtë: përjashtimi, dominimi, instrumentalizimi i institucioneve dhe mungesa e ndershmërisë politike në trajtimin e interesit kolektiv. Në këtë rreth vicioz, koncepti i “mundësisë së dytë” merr një dimension të veçantë. Nuk është fjala për falje naive apo harresë, por për një përpjekje serioze për të ndërtuar një të ardhme që shmang logjikën e konflikteve ciklike dhe rikthehet te parimet themelore të demokracisë, drejtësisë dhe përfaqësimit të barabartë.

Në këtë kontekst, situata në Maqedoni merr një dimension edhe më kompleks, ku përpjekja për të shmangur ndryshimet kushtetuese nuk është thjesht një krizë juridiko-institucionale, por një strategji e qëllimshme politike për të frenuar avancimin e shqiptarëve në jetën publike dhe ekonomike të vendit. Frika nga fuqizimi ekonomik dhe institucional i shqiptarëve ka krijuar një atmosferë të ngulfatur, ku elitat politike maqedonase, në vend që të përqafojnë perspektivën evropiane dhe planin franko-gjerman si rrugëdalje nga stagnimi politik, kanë zgjedhur vetëdijshëm të afrohen me boshtin serbo-hungarez. Ky afrim nuk është vetëm simbolik: përmes kredive të dyshimta nga Hungaria, që në prapaskenë mbështeten nga kapitali kinez dhe rus, po krijohet një varësi e re financiare e cila shumë shpejt do të prodhojë fatura të rënda politike dhe gjeostrategjike për vetë stabilitetin e shtetit. Kjo qasje, që largon Maqedoninë nga rruga euroatlantike dhe e bën peng të agjendave të jashtme jo-demokratike, pritet të përplaset me tri reaksione të domosdoshme: reagimin e faktorit ndërkombëtar që do të shohë me shqetësim sabotimin e integrimeve, reagimin e shqiptarëve, të cilët me heshtjen dhe ngurrimin për të kushtëzuar me kohë ndryshimet kushtetuese kanë marrë mbi vete një bashkëfajësi politike, dhe më në fund reagimin e opinionit të brendshëm maqedonas, që do të duhet të zgjedhë mes një të ardhmeje evropiane dhe një izolimi të ri në margjinat e një sfere ruso-serbe.

Në këtë klimë të ngarkuar politike, një tjetër dimension shqetësues po merr formë përmes projektit të shpallur nga qarqet akademike dhe politike të afërta me VMRO-DPMNE-në, që e kanë emërtuar si “Vtoro poluvreme” (“Pjesa e dytë e lojës”). Kjo strategji, e cila synon të implementohet në zgjedhjet lokale, ka për qëllim të minojë rolin dhe ndikimin e personaliteteve shqiptare që kanë kontribuar në avancimin institucional dhe politik të komunitetit shqiptar. Nëpërmjet mbështetjes së kandidatëve të pavarur shqiptarë në raundin e parë të përzgjedhur jo për aftësitë e tyre përfaqësuese, por për afinitetin me këtë projekt të kamufluar do të tentohet të fragmentohet zëri politik shqiptar dhe të dobësohet roli i tij në vendimmarrje. Nëse ky projekt arrin suksesin e synuar, ai do të prodhojë pasoja të rënda për shtetformësinë dhe subjektivitetin politik të shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut. Por nëse dështon, zgjedhjet lokale mund të hapin një fazë të re të mobilizimit dhe të riformësimit të skenës politike shqiptare, duke krijuar parakushte për një bashkërendim strategjik që do ta rikthejë në agjendë kërkesën për një shtetformim të mirëfilltë dhe të barabartë brenda strukturës multietnike të shtetit.

Ndërkohë, edhe Kosova ndodhet në një fazë të ndjeshme të procesit të shtetndërtimit, duke hyrë në momentet përfundimtare të rumbullaksimit të shtetësisë së saj, një proces që përmban në thelb marrëveshjet dhe negociatat e gjata me Serbinë. Në Serbi, siç ka ndodhur shpesh në historinë e saj diplomatike, po zbatohet një politikë bizantine me dy fytyra: nga njëra anë, deklarime për normalizim, ndërsa nga ana tjetër, një fushatë e qëllimshme për ta paraqitur Kosovën si palë fajtore, me synim që të sigurohet simpati dhe mbështetje nga faktori euro-amerikan. Ky instrumentalizim synon të prodhojë favore të reja politike, madje edhe pretendime të heshtura territoriale. Si pjesë e kësaj skeme, po tentohet edhe faktorizimi politik i botës serbe në Maqedoni, me qëllim që Serbia të përdorë ndikimin rajonal si argument për pozicion më të fortë në tryezat përfundimtare të negociatave me Kosovën.

Në rrethanat e krijuara me moskonstituimin e institucioneve të dala pas zgjedhjeve të fundit parlamentareKuvendit dhe në këtë moment kritik të konstelacioneve gjeopolitike ndërkombëtare, elitat shtetërore dhe politike të Kosovës nuk guxojnë të bëjnë gabimin fatal të shkuarjes në zgjedhje të parakohshme parlamentare para mbajtjes së zgjedhjeve tashmë të përcaktuara lokale. Një veprim i tillë do të perceptohej nga faktori ndërkombëtar si mungesë vullneti për të përmbushur detyrat tashmë të marra për shtetin e Kosovës, që do të duhej të hapnin rrugën drejt implementimit të obligimeve shtetërore të dakorduara në kuadër të dialogut me Serbinë. Prandaj, çdo nismë për zgjedhje të parakohshme parlamentare jo vetëm që do ta vendoste Kosovën në kurs përplasjeje me partnerët ndërkombëtarë, por gjithashtu do të thellonte përçarjet e brendshme dhe do të shkaktonte një krizë të re legjitimiteti që do ta katapultonte vendin në një spirale destabiliteti institucional dhe politik. Në një situatë të tillë, pasojat nuk do të ishin vetëm të brendshme: do të rihapej me tone të paqarta çështja e statusit final të Kosovës dhe do të zbeheshin përpjekjet e deritanishme për njohje ndërkombëtare. Në këtë kontekst, zgjuarsia politike konsiston në ruajtjen e ekuilibrit, në shmangien e tundimit për protagonizëm elektoral dhe në vënien e interesit shtetëror mbi çdo kalkulim afatshkurtër.

Në këtë panoramë të ndërlikuar, përvoja e Shqipërisë paraqet një model të vlefshëm që tejkalon retorikën politike dhe futet në sferën e veprimit të matshëm institucional. Shqipëria ka dëshmuar një vendosmëri të qartë për të përmbushur të gjitha standardet e kërkuara nga Bashkimi Evropian, duke krijuar një kornizë funksionale të reformave që i dhanë drejtim të qëndrueshëm kursit të integrimit. Pikërisht kjo qasje solli edhe shpërblimin politik nga Brukseli, përmes hapjes së kapitullit të fundit të negociatave për anëtarësim të plotë deri në vitin 2030. Ky zhvillim nuk është thjesht një sukses individual, por një mesazh për të gjitha vendet e rajonit, veçanërisht për Maqedoninë e Veriut dhe Kosovën, që të mos humbin më kohë në retorika politike apo në përplasje sterile, por të kyçen në mënyrë aktive në frymën integruese që po ofrohet nga vetë Unioni Evropian. Nëse ky momentum shfrytëzohet me vendosmëri dhe largpamësi, ai mund të shndërrohet në urën që i kalon këto dy shtete nga pasiguria drejt një të ardhmeje të qëndrueshme dhe evropiane.

Si Maqedonia ashtu edhe Kosova sot ndodhen në momente që historia rrallëherë i jep njëherazi dy shteteve. Ato nuk po përballen thjesht me çështje të përditshme politike, por me sfidën ekzistenciale të vetëpërcaktimit strategjik: do të jenë pjesë aktive e një Evrope demokratike, apo do të rrëshqasin në orbitat e agjendave autokratike lindore? Pjekuria politike matet në këto momente jo në fjalët e ditës, por në qasjen ndaj të nesërmes. Maqedonia ka ende mundësi të mos bjerë pre e rikonstruktimit të ndikimit serb përmes kredive dhe narrativave të jashtme, ndërsa Kosova mund dhe duhet ta shfrytëzojë krizën e tanishme si pikënisje për një qeverisje gjithëpërfshirëse që garanton stabilitet të brendshëm dhe forcim të pozicionit ndërkombëtar. Për të dyja, koha për vendime të mëdha është tani dhe e nesërmja nuk do të falë më shumë mundësi nëse këto nuk shfrytëzohen me mençuri, bashkim dhe maturi historike.

Shkup, 28 korrik 2025

Për një vetëdijësim gjuhësor

July 28, 2025 by s p

Prof. Xhafer Beqiraj/

Keqpërdorimi i gjuhës shqipe në rrjetet sociale

Gjuha shqipe, si shenjë thelbësore e identitetit kombëtar, po përballet me një krizë të thellë në aspektin e përdorimit në komunikimin e përditshëm. Rrjetet sociale, të cilat në parim ofrojnë mundësi për shprehje të lirë dhe përhapje të kulturës gjuhësore, fatkeqësisht janë shndërruar në pasqyra që zbulojnë deformimin dhe keqpërdorimin e shqipes së shkruar. Në to, gjithnjë e më shumë vërehet një përdorim i shthurur i gjuhës, i cili qëndron jashtë çdo norme standarde ose dialektore, duke krijuar kështu përshtypjen e një kodi të paqëndrueshëm gjuhësor që ngjan më shumë me një përzierje elementesh të paartikuluara sesa me një sistem të gjuhës natyrore.

Veçanërisht shqetësuese është dukuria që kjo mënyrë shkrimi nuk përfaqëson devijime të vogla nga norma standarde, por dëshmon për një nivel të ulët të zotërimit të gjuhës amtare nga folësit e saj, në Kosovë dhe më gjerë. Mjafton t’u hedhim një sy shkrimeve të ndryshme në rrjetet sociale dhe do të shohim se fjalët janë të gjysmuara, të renditura pa lidhje logjike, pa përshtatje gramatikore dhe pa shenja pikësimi. Fjalitë janë të copëzuara (sikurse edhe fjalët), pa koherencë sintaksore dhe semantike, ndërsa përmbajtja humbet në një rrjedhë të çrregullt formulimi, ku mungon qartësia e mesazhit dhe e informacionit.

Kjo mënyrë shprehjeje nuk është më thjesht shpërfillje e rregullave, por manifestim i një mosnjohjeje serioze gjuhësore dhe e mungesës së ndërgjegjes për funksionin e gjuhës në komunikimin e shkruar apo pakujdesi e atij/asaj që e shkruan shumë keq shqipen tonë të bukur. Më poshtë po paraqesim disa shembuj, të shkëputur nga rrjetet sociale, për të dëshmuar nivelin shqetësues të jogramatikalitetit dhe të varfërisë së performancës gjuhësore të një numri jo të vogël që shqipen e kanë gjuhë amtare:

– *“Sa hash m…. palidhje pse nuk ehash ni byrek me mish ani tbon mir po kqyrish me hangër qka nuk duet apo kiqef veq me Le palidhje”;

– *“Oj kuder oj hajneshe oj e paftyre epa moral tije veq nji rrence e poshter na kemi ndigju qe edheburrin tend pk e rrehshe qese qfar kuqke je”;

– *“Kush nuk te do plaste ne vent ti vazhdo rrugn tende njerzit e lig jan gjithmon ne peezencn ne jet sikush do ne rrugn e vet po ske cte besh kur ngaterrohen ne rrugn tende”;

– *“Bo bo gje me te shpifur nuk kam pare qjane keto shpifsira keto qaf lesha apo kok lesha te pa lare zhulsat e mutit kushedi sa e Kane pleshtin ne ne koke degjeneroj familjen ola per nje koke lesh”…

(Përshkrim i fjalëpërfjalshëm. Shembuj të tillë ka shumë, andaj mjaftohet me kaq.)

Sikundërse shihet te shembujt e mësipërm, në aspektin sintaksor vërehen shthurje të dukshme, si p.sh.: mungesë e koherencës, renditje e çorientuar e përbërësve të fjalisë, përdorim i pasaktë i lidhëzave dhe i sintagmave etj. Teksti, për pasojë, largohet nga struktura natyrore e gjuhës dhe kështu shndërrohet në një përzierje fjalësh të papërpunuara dhe të pashqiptueshme. Në vend që të shërbejë si bartëse e kuptimit, gjuha e shkruar në rrjetet sociale shndërrohet në paqartësi komunikimi. Dhe, si rrjedhojë, fiton përshtypjen sikur ke të bësh me një gjuhë të panjohur, b.f. “indisht” apo “kinezisht”!

Ajo që ndodh nuk është as zhvillim dialektor, as normë e gjuhës standarde, por një çrregullim gjuhësor i pashoq. Ky keqpërdorimi i gjuhës, i krijuar nga mosdija, pakujdesia, nga mungesa dhe mospërfillja e normës, nuk përfaqëson asnjë traditë gjuhësore shqiptare. Përkundrazi ai e minon normën gjuhësore dhe zvogëlon rolin e saj si mjet themelor i komunikimit dhe si shenjë themelore e identitetit kombëtar.

Ky fenomen reflekton një krizë të thellë pakujdesie kulturore, arsimore… Rrjetet sociale nuk janë më thjesht platforma të lirisë së shprehjes, por janë sot edhe tregues të gjendjes reale të performancës gjuhësore në shoqërinë shqiptare. Prania e një numri të madh përdoruesish që nuk janë në gjendje të strukturojnë një fjali të qartë, të përpiktë dhe gjuhësisht të saktë është një alarm i fortë për sistemin arsimor dhe për të gjitha institucionet tona.

Kundër këtij shpërfytyrimi gjuhësor nuk mjaftojnë më thirrjet formale për respektimin e normës. Kërkohet një ndërhyrje e gjerë dhe sistematike që fillon me rishikimin e mënyrës së mësimdhënies së gjuhës shqipe në shkolla, me forcimin e rolit të medias dhe të autoriteteve institucionale. Duhet të krijohet një kulturë e re e përgjegjësisë gjuhësore, në të cilën përdorimi i drejtë i gjuhës të moskeqpërdoret si pasojë e mosdijes a e pakujdesisë, por të jetë normë që duhet zotëruar e duhet zbatuar.

Një dimension po aq shqetësues i gjuhës së përdorur në rrjetet sociale është edhe prania e fyerjeve, e ofendimeve dhe e gjuhës së urrejtjes, e cila manifestohet në forma të ndryshme: nga sulmet personale deri te paragjykimet racore, gjinore, fetare apo politike. Këto forma shprehjeje jo vetëm që cenojnë etikën e komunikimit publik, por ndikojnë edhe në ndotjen e mjedisit gjuhësor dhe emocional/psikologjik të shoqërisë. Me këtë dukuri merret ekolinguistika, një disiplinë e re në gjuhësi, e cila studion ndërveprimin midis gjuhës dhe mjedisit në kuptimin më të gjerë të fjalës, përfshirë mjedisin shoqëror, etik etj. Sipas kësaj qasjeje, gjuha e urrejtjes është formë e ndotjes simbolike që destabilizon jo vetëm marrëdhëniet ndërnjerëzore, por edhe harmoninë e komunikimit. Kjo qasje na fton të ndërgjegjësohemi për ndikimin e fjalës në mirëqenien kolektive dhe të promovojmë përdorimin e gjuhës si mjet kulture e identiteti e jo shkatërrimi.

Nëse kjo tendencë e shpërfilljes së shqipes së shkruar (por edhe e ligjërimit të folur) nuk ndalet, pasojat do të jenë të thella. Do të zvetënojmë një nga shtyllat më të rëndësishme të ndërgjegjes sonë kombëtare dhe kulturore – gjuhën si mjet komunikimi, përkatësie dhe zhvillimi. Në një shoqëri ku gjuha e shkruar nuk respektohet, edhe mendimi humbet saktësinë, edhe komunikimi mjegullohet, edhe kultura zbehet.

Për këtë dukuri, ndër të tjera, Gjergj Fishta te poezia “Gjuha shqype” thotë:

“…Pra, mallkue njaj bir Shqyptari,

Qi ket gjuhë të Perendis’,

Trashigim, qi na la i Pari,

Trashigim s’ia len aj fmis;

Edhe atij iu thaftë, po, goja,

Qi përbuzë ket gjuhë hynore…” (Gjuha shqype)

Këto vargje të Fishtës janë një thirrje e fuqishme për ruajtjen, respektimin dhe zhvillimin brez pas brezi të gjuhës amtare. Ai e sheh gjuhën si trashëgimi hyjnore dhe mallkon çdo shqiptar që nuk e ruan apo që e përbuz atë, duke theksuar se gjuha shqipe është themeli i identitetit kombëtar, e cila ruan dhe përcjell brez pas brezi historinë, kulturën dhe traditat e zakonet tona, me një fjalë, qenësinë tonë kombëtare. Pra, Fishta dhe rilindësit e tjerë na lanë amanet, duke na porositur se ruajtja e gjuhës është detyrë e shenjtë për secilin shqiptar, sepse përmes saj kombi shqiptar mbetet i njohur, i nderuar mes popujve të botës së civilizuar.

Si përfundim, le të mësojmë nga popujt e tjerë se si e trajton gjuhën e vet, me sa fanatizëm kujdesen, e ruajnë dhe e zhvillojnë atë.

“Gjuha shqipe është zëri i përbashkët i historisë sonë.”

Fillimet e arsimit shqip në Shqipërinë e Jugut

July 28, 2025 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Zhvillimi i arsimit shqip në Shqipërinë e Jugut nuk mund të kuptohet jashtë kontekstit historik, juridik e kulturor të Perandorisë Osmane dhe ndikimeve të saj ndërfetare e ndëretnike në Ballkan. Në këtë hapësirë ku përkatësia fetare prevalonte mbi atë etnike, sidomos nën juridiksionin e miletit ortodoks (rum millet), gjuha greke u imponua si gjuhë liturgjike dhe arsimore. Megjithatë, në mjediset shqiptare të jugut, ku ortodoksia nuk përkonte domosdoshmërisht greqishten dhe ku ndjenja e përkatësisë gjuhësore e kombëtare filloi të zgjohej, lindën përpjekjet për përdorimin e shqipes në jetën kulturore, fetare dhe arsimore. Kjo periudhë e shekujve XVIII-XIX përfaqëson një fazë të rëndësishme të etnogjenezës moderne shqiptare dhe të zgjimit kombëtar nëpërmjet shkollimit dhe liturgjisë në gjuhën amtare.

Mileti ortodoks dhe statusi i gjuhës greke në Perandorinë Osmane

Në sistemin juridik të Perandorisë Osmane, mileti ortodoks ishte komuniteti i parë që u njoh zyrtarisht si njësi fetaro-administrative, nën autoritetin e Patriarkanës Ekumenike të Kostandinopojës. Ky milet nuk ishte ndërtuar mbi kritere etnike, por fetare, duke bërë që përkatësia ortodokse të përthithej si formë primare e identitetit. Brenda këtij sistemi, gjuha greke u institucionalizua si gjuhë e kishës, arsimit dhe e administratës fetare, duke zënë një pozitë mbizotëruese ndaj gjuhëve të tjera të komuniteteve jo-greke, përfshirë shqipen (Hupchick, 2002: 206). Kjo epërsi e gjuhës greke u forcua nga fanariotët, të cilët dominonin strukturat e miletit dhe mbanin pozitat kyçe në administratën kishtare e civile. Rrjedhimisht, gjuha greke u shndërrua jo vetëm në mjet fetar, por edhe në instrument kulturor e politik për ruajtjen e status quo-së osmane. Në kuadër të sistemit osman të miletit, të gjithë të krishterët ortodoksë përfshiheshin nën etiketën “rum” (grekë), gjë që ndikonte në turbullimin e identitetit të vërtetë etnik të ortodoksëve. Kjo do të thoshte se një shqiptar ortodoks konsiderohej pjesë e “miletit grek” (Falcetta, 2014: 51–52), pasi Kisha Ortodokse drejtohej nga klerikë grekë dhe liturgjia zhvillohej në gjuhën greke.

Prandaj, kasha ortodokse e asaj periudhe ndikoi ndjeshëm në formimin e një identiteti të dyfishtë për shumë shqiptarë ortodoksë, duke kontribuar në lindjen e asaj dukurie që më vonë u quajt të formosh “grekë të rremë”, në fakt shqiptarë etnikë që u identifikuan ose u vetëidentifikuan si grekë për arsye fetare, administrative apo për përfitime të tjera. Në lidhje me ta Mackridge shkruan “Ka gjasa që edhe ajo pjesë e vogël që ishte vetidentifikuar si greke, mos të jetë prej “grekësh të vërtetë”. Procesi i “helenizimit” kulturor dhe gjuhësor, si edhe aderimi pasues i shumë të krishterëve ortodoksë shqipfolës në “projektin kombëtar grek”, u lehtësuan nga statusi i Kishës Ortodokse e lidhur ngushtësisht me gjuhën dhe kulturën greke; mungesën e institucioneve arsimore dhe kulturore në gjuhën shqipe, por edhe nga përfytyrimi i helenizmit si rrugë drejt qytetërimit dhe përkatësisë evropiane(Falcetta, 2014: 428).

Ky mbizotërim gjuhësor dhe institucional nuk mbeti pa kundërveprim. Një pjesë e klerikëve ortodoksë shqiptarë, sidomos në Shqipërinë e Poshtme, sfiduan autoritetin e Patriarkanës së Stambollit. Disa prej tyre, si Athanasi i Ohrit dhe Dionisi i Paramithisë, u akuzuan si apostatë për afrimin e tyre me Kishën Katolike dhe me kishat protestante. Rasti i Joasafit nga Voskopoja, i cili mbështeti reforma fetare dhe kulturore në vitet 1719-1745, është tregues i tendencës për afirmimin e një identiteti fetar e kulturor të pavarur nga qendra greke (Xhufi, 2016: 75). Kjo lëvizje përkonte me rritjen e vetëdijes gjuhësore dhe me përpjekjet për të përdorur shqipen në sferën liturgjike dhe arsimore, si pjesë e një procesi më të gjerë kombëtarizimi.

Përpjekjet për përdorimin e shqipes në arsimin dhe liturgjinë ortodokse janë të dokumentuara që nga fundi i shekullit XVII dhe më tej gjatë shekullit XVIII, në qendra si Voskopoja, Elbasani dhe Berati. Shkrimtarë si: Theodor Kavalioti, Danil Haxhiu, Kostë Berati dhe Vangjel Meksi përdorën një variant të modifikuar të alfabetit grek, të ashtuquajtur “alfabet arvanitik”, për të shkruar shqip (Xhufi, 2016; Kitromilides, 1989). Megjithatë, përdorimi i këtij alfabeti nuk u institucionalizua në shkallë të gjerë për arsye të lidhjes së tij me kishën greqishtfolëse, mungesën e një politike kombëtare për gjuhën, të një konsensusi për standardizimin e shkrimit.

Pas Revolucionit Grek të vitit 1821, ideologjia e “Megali Idea” dhe bashkëpunimi i shtetit grek me Patriarkanën greke intensifikuan përpjekjet për asimilimin e ortodoksëve shqiptarë. Kjo u shoqërua me ndalimin e gjuhës shqipe në shkollat kishtare dhe me stigmatizimin e çfarëdo përpjekjeje për hapjen e shkollave në shqip (Xhufi, 2016: 78-79). Ndërkohë, Porta e Lartë, nga ana tjetër, e ndaloi përdorimin e shqipes në shkollat shtetërore osmane, duke preferuar turqishten si gjuhë zyrtare.

Fillesa e arsimit kombëtar shqiptar

Edhe zgjimi kombëtar në Shqipërinë e Jugut na vjen nga arbëreshët. Nevoja për t’u dalluar nga grekët i shtyu klerikët dhe intelektualët arbëreshë të theksonin veçoritë gjuhësore, fetare dhe kulturore të etnisë së tyre, duke i hapur kështu rrugë zhvillimit të çështjes kombëtare, e cila do të merrte formë më të qartë në dekadat pasuese (Historia e arsimit, 2003: 98; Tare, 2021: 78–79). Në mënyrë të ngjashme, misionet baziliane në Shqipëri u kryen nga murgj që e njihnin gjuhën shqipe. Numri i përkthimeve anonime dhe botimeve origjinale në gjuhën shqipe, në vitet që pasuan, dëshmon një proces natyral kulturor të dallimit nga bota greke dhe të identifikimit me kulturën shqipfolëse (Doja, 2023: 98).

Ndërhyrja e Selisë së Shenjtë, përkrahja e kolegjeve kishtare në Itali dhe veçanërisht veprimi i misionarëve italo-shqiptarë krijoi një rrjet të qëndrueshëm shkollash dhe futi në kishat ortodokse në jug predikimin shqip. Këto përpjekje, që shpesh zhvilloheshin në kundërshtim me presionet e kishës ortodokse greke dhe pushtetit osman, dëshmojnë jo vetëm një rezistencë shpirtërore e kulturore, por edhe një ndërgjegje të hershme etnike shqiptare. Në këtë dritë, përdorimi i shqipes në liturgji dhe shkolla nuk ishte thjesht një akt fetar apo edukativ, por një akt vetëdije kombëtare.

Në këtë klimë shtypjeje, përpjekjet për përdorimin e shqipes në arsimin filluan të marrin karakter më të organizuar. Botimi i fjalorëve shumëgjuhësh, përkthimi i Dhiatës së Re, dhe mbështetja nga figura klerikale për shtypjen e librave shqip (si në rastin e Gjirokastrës në vitin 1833) tregojnë për një fillim të heshtur të institucionalizimit të shqipes si gjuhë mësimore dhe liturgjike.

Në fund të shekullit XVIII dhe fillim të shekullit XIX, me depërtimin e ideve iluministe dhe romantike në Ballkan, shqiptarët, në vijim të shembullit të bullgarëve, serbëve dhe vllehëve, filluan të afirmojnë identitetin e tyre gjuhësor dhe kombëtar përmes arsimit në gjuhën amtare (Lloshi, 2016: 51; Kitromilides, 2006: 46).

Kësaj prirje iu kundërvu me të gjitha forcat Patriarkana. Në vitin 1886, Patriarku Ekumenik i Stambollit kërcënoi se do të shkishëronte këdo që gjendej duke lexuar ose shkruar shqip, dhe priftërinjtë u mësonin besimtarëve se “Zoti nuk do t’i kuptonte lutjet e shqiptuara në shqip”(Zickel &Iwaskiw,1992: 19). Përpjekjet agresive të Kishës ortodokse të Stambollit për të hapur kudo ku mundej shkolla greke në Perandori, pas viteve 1870, pasqyrojnë më së miri motivet si të Patriarkanës, ashtu edhe të shtetit osman. Paradoksalisht, për shkak të frikës së separatizmit shqiptar, Porta e Lartë e mbështeti luftën e Patriarkanës ortodokse kundër kërkesave të të krishterëve ortodoksë shqiptarë për krijimin e një kishe autoçefale shqiptare(Zickel & Iwaskiw, 1992:15).

Zhvillimi i arsimit në gjuhën shqipe në Shqipërinë e Jugut lidhet ngushtë me procesin e kombëtarizimit të fesë ortodokse. Ky proces përfshinte përdorimin e gjuhës shqipe në liturgji dhe krijimin e një kleri të formuar në gjuhën shqipe, që mund të lexonte e shkruante në gjuhën amtare. Nën ndikimin e zhvillimeve nacionaliste në Europë, ky process u zhvillua fillimisht në diasporën shqiptare në Itali, ku kishte ngulmime ortodokse që nga periudha paraosmane.

Falë përpjekjeve të misionarëve bazilianë, në të gjitha fshatrat e Rivierës u hapën shkolla fetare: në Himarë kishte një numër të madh nxënësish; në Palasë, shkolla ishte në shtëpinë e Kapedan Lekës; në Vuno dhe më pas në Dhërmi, ku misionarët bazilianë gjetën mbrojtje dhe strehim për shkollën e tyre në banesën e kalorësit Nina. Këto shkolla i frekuentonin nxënës të krishterë, por edhe myslimanë nga fshatrat fqinjë si Piluri, Kudhësi, Tërbaci, Kuçi dhe Nivica, si dhe nga vende më të largëta si Vithkuqi dhe Voskopoja(Xhufi, 2018:88).

Shkrimtarët vendas përdornin një formë të modifikuar të alfabetit grek, të quajtur shpesh “alfabeti arvanitik”, ku, për të pasqyruar tingujt specifikë të shqipes, shtoheshin disa shkronja të reja ose krijoheshin digrafe. Figura të njohura që përdorën këtë alfabet në shkrimet e tyre ishin Theodor Kavalioti, autor i një fjalori shumëgjuhësh; Theodor Haxhifilipi; Dhanil Haxhiu; Konstantin (Kostë) Berati; Vangjel Meksi, që përktheu pjesë nga Dhiata e Re në shqip; si dhe Marko Boçari, i njohur më shumë si luftëtar, por që gjithashtu përdori shqipen në shkrime private. Botimi më pas i fjalorëve me 2, 3 dhe 4 gjuhë nga Kosta Berati, Teodor Kavaljoti dhe Danil Voskopoja, përpjekjet e para për përkthimin e Biblës dhe krijimin e alfabetëve origjinalë për gjuhën shqipe, janë pa dyshim një dëshmi e fshehtë e institucionalizimit të shqipes si gjuhë mësimore dhe si gjuhë liturgjike. Teodor Kavalioti pati meritën e veçantë sepse ishte i pari që gjuhën shqipe e inkuadroi në praktikën shkollore dhe në tekstet e tij mësimorë. “Vepra e tij “Protopiria” (Mësimet e para), botuar në Venedik, më 1770, është edhe manuali i parë shkollor fillestar i botuar, që njohim”. Edhe në një dorëshkrim të Kostë Beratasit gjejmë të shkruar tekste në gjuhën shqipe, paralelisht me greqishten letrare dhe atë popullore, ndonëse kjo bëhej në dobi të greqishtes(Kazazi, 2016). Këtë lëvizje kulturore në ndonjë rast e mbështeti kleri lokal. Në vitin 1833, Kryepeshkopi i Gjirokastrës urdhëroi shtypjen e gjashtëdhjetë kopjeve të Testamentit të Ri në shqip. Nëse është e vërtetë që këto fakte tregojnë ekzistencën e një ndërgjegjeje gjuhësore mes shqiptarëve në përgjithësi, fakti tjetër se pikërisht në trekëndëshin Elbasan – Voskopojë – Berat, në shekullin XVIII, u bënë përpjekje intensive për krijimin e një shkrimi origjinal të gjuhës shqipe, tregon edhe më shumë për ekzistencën e një ndërgjegjeje kombëtare.

Në fund të shek. XVIII dhe në fillim të shek. XIX në viset shqiptare depërtuan idetë e iluminizmit europian, jehona e parimeve dhe e ngjarjeve të përftuara nga Revolucioni Francez e më pas nga romantizmi, si dhe më nga afër, shembulli i përpjekjeve në mes popujve të tjerë të Ballkanit për t’u shkëputur si nga sundimi i huaj e prapambetja, ashtu edhe për të ecur në rrugën e qytetërimit, pjesëmarrës të të cilit kishin qenë edhe viset shqiptare si vise europiane(Lloshi, 2016:51). Në rrjedhën e shekullit të nëntëmbëdhjetë, autorët ballkanikë, të cilët kishin mësuar në shkollat greke, shkruanin në bullgarisht ose shqip dhe kështu ata zbuluan dhe lartësuan individualitetin e popujve të tyre, nëpërmjet kultivimit të identitetit të tyre të veçantë gjuhësor(Kitromilides, 2006: 46).

Në shek.XIX, Kisha Ortodokse Greke bëri përpjekje të pabesueshme për të shtypur të gjitha shenjat e veprimtarisë kulturore shqiptare. Një akt aq i padëmshëm sa mbështetja për hapjen e një shkolle në gjuhën shqipe mund të çonte në shkishërim. Zgjimi kombëtar shqiptar dhe rritja e njëkohshme e ndërgjegjësimit kombëtar do të binte në konflikt me interesat greke(Elsie, 2006: 290). Si qeveria osmane, ashtu edhe Patriarkana Eukumenike e Stambollit ishin të vetëdijshme për rrezikun që etnonacionalizmi i bazuar në gjuhë i shkaktonte autoritetit të tyre. Ndërkohë që osmanët mandatuan turqishten si gjuhë mësimi në shkollat e tyre shtetërore në trevat shqiptare dhe ndaluan botimin e librave në gjuhën shqipe, Patriarkana përdori shkollat e saj kishtare për të nxitur simpatitë pro-greke në mesin e nxënësve shqiptarë të tyre (Hupchick, 2002: 303-304; Evered,2012: 54). Si reagim ndaj kësaj politike asimiluese, me ndihmën e mësuesve atdhetarë gjuha shqipe u mësua fshehurazi në shkollat greke, si nga Koto Hoxhi në Normalen e Qestoratit, Thanas Xega, Panajoth Dhima etj(Koliqi, 2002:146, 160). Të tjerë si Babë Dudë Karbunara mbanin fshehtas kurse të gjuhës shqipe etj.

Në kushtet e rritjes kërcënuese të nacionalizmit grek, Sulltan Abdyl Hamiti II lejoi me pikatore, dhe për aq sa i duhej, një shoqatë kulturore në Stamboll dhe një shkollë shqipe në Korçë, që u hap me 7 mars 1877. Shqiptarët që kishin themeluar shoqerinë shqiptare në Stamboll arritën të marrin nga Ministri i Arsimit të Turqisë leje për të çelur një shkollë private “ortodokse” në gjuhën shqipe, në Korçë. Leja u dha në emrin e Pandeli Sotirit(Xhanari (Latifi), 2017:173), me kusht që në këtë shkollë të pranoheshin vetëm fëmijë që i përkisnin konfesionit jomysliman(Egro, 2017:94). Por shqiptarët nuk e morën parasysh kushëzimin. Regjistrimi i nxënësve për vitet e para ishte afër dyqind. Në vitin 1888, për shembull, shkolla kishte 160 nxënës, me një shpërndarje fetare prej rreth 60 myslimanë dhe 100 të krishterë(Gawrych, 2006:88). Por familjet u përballën me presione kundër dërgimit të fëmijëve të tyre në shkollë. Patriarkana Ekumenike e Rumit kundërshtoi themelimin e shkollës. Por nën shembullin e saj, pa ndonjë leje të veçantë u çelën shkolla të tjera në jug të vendit: në Pogradec, pastaj me radhë në Ohër, Ersekë, Leskovik, Polenë, Luaras etj(Historia e Arsimit 2003: 16) dhe prej atëhere arsimi shqip në jug mbijetoi në forma të ndryshme. Zhvillim të madh mori mësimi i leximit dhe shkrimit të shqipes në mënyrë individuale, mësuesve shëtitës, apo përmes shkollave e kurseve të themeluara në mënyrë të fshehtë e atyre pranë shoqërive atdhetare jashtë vendit. Në vitin 1845, Naum Veqiharxhi botoi “Faqe i ri Ëvetar shqip”, duke hapur kështu shtegun për dhjetëra autorë shqiptarë jo vetëm të ditur dhe besnikë të kombit, por edhe të nderuar si ai, që u mësuan shkrim-leximin shqip brezave të tërë.

Në këtë periudhë përpjekjesh në kërkim të identitetit të munguar të shqiptarëve, do të dalloheshin figura të tilla si Petro Nini Luarasi, Nuçi Naçi, Orhan Pojani, Koto Hoxhi, Mandi Tërpo, Gjerasim e Sevasti Qirjazi të cilët punuan në jug të vendit dhe shenjuan një periudhë të rëndësishme të zhvillimit të arsimit në Shqipëri.

Fillimet e arsimit shqip në Shqipërinë e Poshtme përfaqësojnë një kapitull të rëndësishëm në historinë e formimit të vetëdijes kombëtare shqiptare, ku gjuha shqipe nisi të fitonte terren përballë ndikimeve të huaja kulturore dhe fetare. Pavarësisht pengesave që buronin nga struktura osmane dhe nga mbizotërimi i greqishtes në jetën fetare dhe arsimore të ortodoksëve, shqiptarët e jugut nisën një proces të qëndrueshëm të afirmimit të identitetit të tyre etnolinguistik. Përpjekjet për futjen e shqipes në shkolla, në liturgji dhe në jetën publike nuk ishin thjesht akt arsimor, por edhe manifestim i një vetëdijeje të re kombëtare.

Gazeta “Dielli”, drita e kombit në mërgim

July 28, 2025 by s p

Gjon F. Ivezaj/

Gazeta “Dielli” është një ndër gurët themeltarë të ndërtesës së identitetit kombëtar shqiptar në mërgatë. E themeluar në Boston më 15 shkurt 1909, ajo nuk ka qenë thjesht një mjet informacioni, por një tribunë e fuqishme për mbrojtjen e çështjes shqiptare, për ruajtjen e gjuhës amtare, për nxitjen e unitetit mbarëkombëtar dhe për përfaqësimin dinjitoz të shqiptarëve në arenën ndërkombëtare.

Themelimi i saj nuk ishte i rastësishëm. Shqiptarët e Amerikës në fillim të shekullit XX — kryesisht patriotë të ardhur nga të gjitha trevat e Shqipërisë Etnike — e kuptuan se përballë rreziqeve të mëdha që i kanoseshin kombit: copëtimi nga shtetet fqinje, ndalimi i gjuhës shqipe dhe mungesa e përfaqësimit diplomatik, ishte e domosdoshme të krijohej një mjet i fuqishëm informimi dhe organizimi. Kështu lindi Dielli, nën kujdesin e shoqatës “Besa-Besë”, e cila pak vite më vonë u bashkua me Federatën Pan-Shqiptare “Vatra”, duke u kthyer në organin e saj zyrtar.

Në krye të saj qëndruan disa nga figurat më të ndritura të mendimit dhe kulturës shqiptare: Fan S. Noli, Faik Konica, Kristo Kirka, Kostandin Chekrezi, Nelo Drizari, Xhevat Kallajxhi dhe shumë të tjerë. Këta burra nuk ishin thjesht dijetarë, por intelektualë me vizion, të cilët luftuan me penë e shpirt për lirinë dhe përparimin e kombit shqiptar.

Fan Noli, themelues i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare dhe figurë e shquar politike, përdori gazetën Dielli si mjet për përçimin e mesazhit të unitetit kombëtar, për të treguar se shqiptarët janë një popull me gjuhë, kulturë dhe histori të vetën. Gazeta, nën penën e tij dhe të Konica-s, arriti nivele të larta letrare e politike, duke u bërë model për shtypin shqiptar të kohës.

Gjatë gjithë shekullit XX, Dielli u shndërrua në dritaren kryesore kombëtare të mërgatës shqiptare në SHBA. Faqet e saj pasqyruan me saktësi dhe përkushtim ngjarjet madhore të kombit: që nga Shpallja e Pavarësisë më 1912, ku delegatët e Vatrës e mbështetën fuqishëm aktin themelues të shtetit shqiptar, deri te Konferenca e Paqes në Paris më 1919, ku Dielli botoi artikuj e thirrje të fuqishme për mbrojtjen e trojeve shqiptare të rrezikuara nga synimet ekspansioniste të fqinjëve.

Por Dielli nuk u mjaftua me patriotizëm emocional. Shkrimet e saj ishin të thelluara, të dokumentuara dhe të mbështetura në argumente historike, juridike dhe ndërkombëtare. Ajo u bë një gazetë burimore, që dokumentonte në mënyrë të paanshme dhunën, shkeljen e të drejtave dhe padrejtësitë ndaj shqiptarëve në Kosovë, Maqedoni, Çamëri, Mal të Zi dhe kudo tjetër në Ballkan.

Gjatë regjimit komunist në Shqipëri, Dielli nuk u përkul përballë propagandës. Ajo denoncoi me guxim krimet e diktaturës së Enver Hoxhës: përndjekjen e klerikëve, ndalimin e fesë, shtypjen e fjalës së lirë, internimet dhe burgosjet politike. Për shqiptarët në mërgatë, kjo gazetë u kthye në një dritare shprese dhe zëri të lirë, në një urë midis vendlindjes dhe tokës së lirisë — Amerikës.

Për mërgatën, Dielli ishte më shumë se një gazetë: ishte shkollë kombëtare, institucion kulturor, parlament i shpirtit shqiptar në mërgim. Ajo mbajti gjallë kujtesën historike, gjuhën, besimin dhe zakonet e popullit tonë në diasporë.

Dielli u bë gjithashtu një mjet diplomatik i fuqishëm, duke përfaqësuar zërin e shqiptarëve përpara institucioneve amerikane. Artikujt në gjuhën angleze, memorandumet drejtuar Kongresit dhe letrat zyrtare dërguar Presidentëve të SHBA-së e vendosën gazetën si një faktor të njohur dhe të respektuar.

Në dekadat e fundit, Dielli ka vijuar të ndriçojë rrugën e mërgatës shqiptare. Nën drejtimin e publicistëve si Dalip Greca dhe aktualisht Sokol Paja, ajo ka ruajtur frymën e mendimit të lirë, të mbrojtjes së interesave kombëtare dhe të edukimit të brezit të ri me vlerat e kulturës dhe të gjuhës shqipe.

Gazeta ka ndjekur nga afër luftën në Kosovë, ka përkrahur lëvizjet për liri dhe ka dokumentuar betejat për sovranitet në të gjitha trevat shqiptare: Preshevë, Malësi e Madhe, Maqedoni, Çamëri, dhe kudo ku jetojnë shqiptarët. Ajo nuk ka heshtur asnjëherë përballë padrejtësive.

Dielli ka mbetur gjithmonë në mbrojtje të gjuhës shqipe. Ajo u ka dhënë hapësirë shkrimtarëve, studiuesve, klerikëve, artistëve dhe patriotëve për të shprehur lirshëm mendimin e tyre në një gjuhë të pastër, të bukur dhe të dashur për çdo shqiptar.

Sot, në kohën e integrimeve globale, të asimilimit kulturor dhe sfidave të identitetit, Dielli qëndron ende si një dritë e pashuar në horizontin kombëtar. Për çdo shqiptar larg atdheut, kjo gazetë nuk është thjesht një letër me lajme – por flamuri i shpirtit kombëtar që valvitet pa u ndalur. Është libri i përditshëm i kujtesës sonë kolektive. Është testamenti i gjallë i ndërgjegjes shqiptare.

Gazeta Dielli është lavdia e mërgatës shqiptare, dinjiteti i kombit në diasporë, dhe më së shumti — fjala e shqipes në mërgim.

Në nderim të përjetshëm për të gjithë ata që me penë, mendje e shpirt, mbajtën gjallë zërin shqiptar përmes gazetës Dielli — dritës që nuk u shua kurrë.

DASHURIA E ZJARRTË PËRBALLË MORALIT DHE DINJITETIT

July 28, 2025 by s p

KOSTA NAKE/

Kjo poemë liriko-epike është një nga stolitë e letrave shqipe të fillimit të shekullit ’20 në Shqipëri, e shkruar me varg 8-rrokësh dhe me rimë të përputhur që e bën të perceptohet si bashkësi distikësh.

Tema e poemës është bibliko-kuranike, me ngjarje të lashtësisë që fokusohen te dy personazhe kryesorë: Jusufi – një nga 12 djemtë e Jakubit dhe Zelihaja – bashkëshortja e Azizit, ministër në pallatin mbretëror në Misir. Poema fillon me ëndrrën e Jusufit ku i shfaqet njëmbëdhjetë yje, dielli dhe hëna. I ati e këshilloi ta mbajë të fshehtë, po Jusufi ia tregon njërit prej vëllezërve.

“Po dolli nga buzët fjala

Meret vesh dhe zjen mëhalla…” (f.14)

Numri i djemve mund të jetë nga dy e lart, por zgjedhja e numrit dymbëdhjetë ka të bëjë me një konceptim teologjik dhe shkencor të lëvizjes periodike dhe qarkullimit natyror. Njëmbëdhjetë djemtë e tjerë të Jakubit janë të pakënaqur me të atin që e mban më afër Jusufin, prandaj ka një marrëveshje vëllazërore të tyre për të goditur të privilegjuarin. Pse ka ndodhur ky diferencim që bie në sy dhe kthehet në problem serioz? Sepse Jusufit i vdiq e ëma kur ai ishte vetëm dy vjeç dhe u rrit nën kujdesin e hallës. Po ky fakt, sado i dhimbshëm, i përket të shkuarës dhe nuk u thotë asgjë vëllezërve të tjerë. Propozimet e tyre në takimin e fshehtë janë të ndryshme: (Jusufi) do tërkuzën (= ta varim), ta lemë në shkretëtirë, (f.15), t’i hiqet shpata (=ta vrasim), të gjejmë një pus te fellë. (f.16) Mbeti propozimi i fundit. Ia mbushën mendjen babait për ta marrë me vete Jusufin në lojërat e tyre larg shtëpisë, e hodhën në pus ku mbijetoi për tri ditë pa gjumë, kurse të atit i treguan këmishën e përgjakur si dëshmi e përfundimit në gojën e ujkut.

“Sheh këmishën pa cënuar

Kupëtoj ç’kanë punuar.” (f.24)

Në kontekstin fetar, Jusufi u mor në mbrojtje nga Xhebrail Emini duke i ofruar aty brenda një gur si mjet shpëtimi. Një karvan ndalon për të pirë ujë dhe Jusufi kapet pas kovës që përdorën udhëtarët. Po vëllezërit rishfaqen aty si xhelatë të viktimës dhe Maliqi, një nga shpëtimtarët, ua ble vëllezërve për një zollotë. Kur arrijnë në Misir, Jusufi tërheq vëmendjen e egjiptianëve me bukurinë e vet dhe për marrjen e tij ofrohen torba me florinj. Po është Zelihaja që do ta dërgojë të shoqin ta marrë për një barrë me florinj. Zelihaja e merr si shërbëtor, por e do si një dashnor, kurse ministri Aziz e merr si skllav dhe e trajton si oborrtar

Letërsia botërore, duke filluar nga Helena e Trojës, e ka patur bukurinë e femrës si shkak të dueleve mes mëtuesve që marrin përmasa të paparashikueshme, deri te luftra midis popujve. Këtu ndodh e kundërta: Zelihaja, edhe pse është e martuar, e dashuron çmendurisht, kurse Baziaja, një tjetër vajzë bukuroshe vetëflijohet për të, pa përmendur vajzat e tjera të oborrit mbretëror që janë të gatshme të bëhen pjesë e haremit të tij. Është një artificë artistike që refuzimin e Jusufit e kthen në një akt të lartësimit moral, të shpalosjes së dinjitetit njerëzor dhe durimit islam. Dinjiteti ka në thelb vlerën e çdo qenieje njerëzore, pavarësisht nga origjina, rrethanat, mundësitë vetjake. Ai e mbron njeriun e ndjeshëm nga viktimizimi dhe kërkon që të tjerët ta trajtojnë me etikë, respekt dhe ndershmëri. Mund të përdorim dhe shprehjen “qëndrim dinjitoz” dhe kjo mund të karakterizojë jo vetëm individin, por edhe grupin dhe aparatin shtetëror që prodhon ligjshmëri, të drejta njerëzore dhe drejtësi shoqërore. Në këtë vështrim, poema ka vlera edhe për sot. Zjarri i dashurisë që është si diell për njerëzimin, befas ndesh një korracë morale që mbron të mirën përballë të keqes, të drejtën përballë të gabuarës; zjarri duhet të kalojë përmes një filtri që rregullon marrëdhëniet mes njerëzve.

Historia e Jusufit dhe Zelihasë ka qenë objekt i veprave letrare persiane, arabe dhe turke, mes tyre Firdeusi i famshëm i “Shahnameja”. Dashuria e zjarrtë e Zelihasë për Jusufin përkon me temat e dashurisë platonike, dashuri që kulmon me akuzë ndaj të dashurit që nuk jepet dhe përfundon në burg. Para se ta sillte Hafiz Ali Korça me këtë poemë, raportin që krijohet mes dashurisë dhe moralit e ka sjellë Pjetër Budi me thënien e bukur “të mos zilepnjësh gruan e tjetrit”, thënie që ngazëlloi kolegët e mi 40 vjet më parë pasuniversitarë kur ua thashë.

“Në gjumë m’është rëfyer

Zemër shpirt m’i ka rëmbyer,

Për të po më dredhin ethet,

Për të zemra po më ngjethet.

Për të sytë gjith më qajnë,

Për të bëj kujen dhe vajnë.

Për të s’më hahet s’më pihet,

Për të s’më flihet s’më flihet…

Më dogji shpirtin më piku

Më rëmbeu zemrën dhe iku.

Më s’e kam veten në dorë

S’fle tër natën, mas oborë…

Me ato flokët e tija

Janë lidhur ment e mija.” (f.29)

Një pikë tjetër kulmore është kërkesa e Zelihasë për vajzat e oborrit mbretëror që të bëjnë gjithçka për ta futur në mëkat Jusufin:

“Helmë në ju dhëntë, ta pini!” (f.49)

Shfrimi i ndjenjave të dashurisë ka karakter lirik subjektiv dhe nota dhimbjeje. Edhe peizazhi është shoqërues i atmosferës lirike.

“Qe një kopsht i bukur shumë

I shkonte përmes një lumë…

Javitur shkëmbenj me gurë,

Stolisur me lloje drurë,

Kishte çelur e gjethuar

Me trëndafilë rrethuar…

Sipër zoqtë ligjërojnë,

Përposh bimrat gjelbërojnë…

Pjergullat krahët lëshuar

Drurët i kanë gushuar…

Kërcente ujët përpjetë

Pej kollonit si shigjetë…” (f.48)

Mjediset e brendshme të pallatit po ashtu krijojnë imazhe të ngjashme me ato të natyrës:

(Dhoma) “e shtatë fort zbukuruar

Me kafshë, me zogjër shkruar,

Me lloje lule e drurë

Qëndisur tavan e murë,

Me një mjeshtëri të gjallë

Parajsi jashtë kish dalë.” (f.55)

Linja e dashurisë së Zelihasë pasohet me një degëzim tjetër domethënës: atë të Baziasë, një tjetër vajze të bukur, që “i ra në kokë rebeshi” me Jusufin pa e parë, vetëm nga ato që kish dëgjuar. Nëse refuzimi i Zelihasë mbështetej mbi një kod moral – mirënjohja ndaj bashkëshortit të saj që nga skllav e ngriti lart si të barabartë, për Bazianë nuk kishte asnjë pengesë dhe refuzimi i Jusufit ka pasoja tragjike, e bën vajzën të vetësakrifikohet.

“Plaçka, enë, shtresa, drithë,

Elmas, florinj, ç’pati gjithë

Nëpër të varfërit tërë

I ndau, s’mbajti gjilpërë…

Binte përmi pluhrat flinte

E kokën mi gurt e vinte…

Falej, lutej goc e mjerë,

Gjersa vdiq s’dolli njëherë…” (36)

Dashuritë e mëdha, prodhojnë drama dhe tragjedi të mëdha. Zelihaja dha urdhër të ngrihet një pallat për Jusufin dhe, kur të dy hyjnë në shtatë oda, ajo “i heth derës katinarë” për t’u fshehur nga sytë e botës, për të bërë që baruti të rrijë “tok me zjarrë”, “se po mori vesh Arizi/m’i nxjer petkat ngaj kurizi”. Por edhe ky investim është i padobishëm përballë durimit islam. Zelihaja humb edhe mundësinë e fundit për t’u lëshuar nga kuvlija e dashurisë, e etur për të si “një që për ujë zhuritet”. Jusufi largohet këmishëgrisur dhe të dy ndodhen befas para Azizit. Zelihaja kthehet në grua agresive dhe e akuzon të dashurin për të dalë nga situata e vështirë, rrjedhimisht bën që në sytë e Azizit Jusufi të kthehej nga ata njerëz që “ha kripën e shëmp kripaniknë/ si ngrohet fëlliq kllaniknë.” Po ka një detaj shpëtues te këmisha e grisur që një grua nga fisi i Zelihasë ia zbuloi Azizit:

“Përpara në qëntë çarë,

Zelihaja është e larë.

Prapa grisur po të jetë,

Fajnë djali do ta ketë.” (f.68)

Jusufi përfundon në burg për të mbyllur skandalin. Atje bëhet zbërthyes i ëndrrave. Aristoteli, duke patur parasysh pasojat negative në raportet njerëzore ka thënë: “Njeriu ideal duron aksidentet e jetës me dinjitet duke bërë më të mirën e rrethanave.” Pas njëmbëdhjetë vitesh shpjegon ëndrrën e mbretit me shtatë qe të majmë që dalin nga deti dhe pas tyre shtatë të dobët, shtatë kallinj të gjelbër dhe shtatë të thatë – bollëku dhe skamja, lulëzimi i natyrës dhe thatësira e madhe. Numri shtatë shfaqet edhe te numri i dhomave që porosit Zelihaja për pallatin e Jusufit. Në Islam numri 7 ka kuptim simbolik, përfaqëson plotësinë, pafundësinë dhe rregullin hyjnor. Shtata është pjesë e Haxhit me rrotullimin shtatë herë rreth Qabesë. Xhehnemi ka shtatë porta. Zbërthimi i ëndrrës së mbretit, jo vetëm e liron Jusufin nga burgu, por e vë atë në krye të punëve të mbretërisë për të siguruar ushqim për vitet e urgjisë që do vinin. Ndërkohë ministri Aziz largohet nga oborri mbretëror dhe familja e tij merr rrokullimën, Zelihaja varfërohet ekonomikisht dhe plaket fizikisht.

“Se ç’punon, ah, mokr’ e qjellit

Gjith i bije ndryshe fyellit. (f.89)

Zelihaja ra në gjendjen e Baziasë: ngrihej natën si bufi, hiqej zvarrë si gjarpri, u verbua së qari, u zverdh si fije bari, vinte plithar në vend të jastëkut, flinte jo vetëm përdhe, por edhe pa rrogoz. Por Zoti kishte rezervuar një fat të ndryshëm për të. Ajo gjen forca dhe del para Jusufit, kur ai kalëron aty pranë. Siç fali vëllezërit, Jusufi fali dhe Zelihanë, madje dashuria dhe kujdesi që tregoi për të, ia rikthyen asaj tiparet e rinisë. Fati ishte parashkruar dhe ishte shfaqur në ëndrrat e Zelihasë, por vjen dhe zbulimi i papritur: martesa e saj me Azizin ishte e pakonsumuar, Azizi nuk ishte në gjendje të bënte pjesën e vet për lindjen e fëmijëve dhe ajo kishte mbetur e virgjër. Tashmë s’kishte asnjë pengesë që Jusufi të martohej me Zelihanë.

“Njerës nuk m’u nqasnë kurrë,

Me elmas ta shponin gurë.” (99)

Pastaj ngjarjet përsëriten në kahe të kundërt:

“Çudi e madhe ka ngjarë

një nat’ e ka ngarë,

Ajo ngaj duart i iku

I ra pas e rroku miku,

Këmishës dorën ja shtiri,

Së mjerës ju gris pëqiri.” (101)

Skenat erotike ia lënë vendin kthimit në problemet e vendit dhe të familjes. Vitet e zisë së bukës sollën vëllezërit e Jusufit në Misir për të kërkuar ndihmë, pa e ditur sa lart ishte ngjitur vëllai i tyre i mohuar. Përballë xhelozisë së vëllezërve kemi tolerancën e Jusufit, mëshirën dhe mirëkuptimin. Nga takimi me vëllezërit Jusufi mëson se paska dhe një vëlla të vogël që ka mbuluar plagën e vjetër të babait dhe u vuri kusht që ta sillnin vëllanë e vogël, Benjaminin, për të përfituar ndihmë në vazhdimësi. Është Benjamini që mëson i pari se ndodhet para vëllait të humbur. Pastaj rizbulohet ajo që ndodhi 30 vite më parë mes vëllezërve. Në një nga udhëtimet e radhës drejt Misirit, ata sjellin një letër nga i ati ku zbulohet origjina me shpjegim biblik e kuranor. Futet në skenë një Judë dhe këmisha e përgjakur që Jakubi e njeh nga era se është e të birit. Është momenti kur duhet deklaruar përkatësia fetare.

“Jusufnë, – tha, – qysh e latë?”

“Është, – thanë, – mbret i lartë.”

“Rëfeni, si e ka fenë?”

“Fenë e ka islam…” (f.119)

Jakubi plak shkon për vizitë në Misir tek Jusufi mbret, një takim mallëngjyes.

“Buçet kujeja e vaji

Lott’ u venë si shi maji.” (f.120)

Vitet rrjedhin si lumi. Pas 24 vitesh të qëndrimit tek i biri, Jakubi duhet ta lërë këtë jetë. 23 vjet pas të atit, është radha e Jusufit të largohet si elegji e bukur me atë kërkesën prekëse për Zelihanë:

“Sillmani ta shoh njëherë

Se do mbetet fort e mjerë.” (f.123)

Skena e fundit për Jusufin:

“Xhibrili i jep një mollë.

Mollës buzët pa lëshuar

Drita që kur paske shuar.” (f.123)

Vdekja e Jusufit ishte e papërballueshme për Zelihanë, i shkaktoi një traumë të rëndë dhe një gjendje përhumbjeje të dhimbshme:

“Ç’ke që s’del e bukur hënë?

Ç’pate djellë, pse u zure?” (f.124)

Derisa vjen çasti i fundit edhe për të:

“Lot prej gjaku gjith i derdhej,

S’hante, s’pinte, ligej, zverdhej.” (f.125)

Fundi i lumtur i të dyja linjave: dashuria vëllazërore dhe dashuria burrë – grua, është në përputhje me moralin shoqëror dhe gjendet edhe te përrallat e të gjithë popujve; shoqëruar me një linjë ndodhish që përligjin rrjedhën e papritur të ngjarjeve. Metaforat dhe krahasimet, hiperbolat dhe enumeracionet që janë si qëndisma mbi subjekt, jo vetëm krijojnë atmosferë e mjedise, por edhe marrin ushqim prej tyre: dielli, hëna, qielli dhe yjet nga njëra anë dhe leksiku i mjedisit shtëpiak dhe botës së kafshëve nga ana tjetër janë brumi i përpunuar në magjen poetike.

Prej rënkimit dridhen malet, (f.36) Jam balt’ e këpucës tënde, (f.44) Se ç’punon ah mokr’ e qjellit, (f.89) Jusufi atje kur zbriti/Pandehnë se djelli ndriti, (f.27) Kush më sheh digjet si eshkë, (f.50), Merimaga ngrehu tendë/Si bujku që heq parmendë, (f.64) E nveshn, e ngjeshnë, e krehnë, (f.22) Kali i tij kur hingëllonte,/Mali edhe fusha lonte. (f.91) etj.

Poema ul siparin me vdekje të njëpasnjëshme të figurave kryesore si një deklarim për fatin e përbashkët të atyre që lindin dhe e dorëzojnë në duart e Zotit. Goditja që mori feja nga diktatura ateiste e proletariatit dhe mungesa e një mjedisi shqiptar në poemë e mbajtën atë të mbyllur në kasafortën e heshtjes.

(Poema “Jusufi me Zelihanë a më e bukura e ngjarjeve”, (1896)

Hafiz Ali Korça, Vepra 3, Shkup 2006)