Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“VARGNIMI” I LUIGJ GURAKUQIT

by

Gezim Puka/

Luigj Gurakuqi ka një kontribut të madh në letërsinë shqipe. Kur themi këtë, kemi parasysh jo vetëm krijimtarinë letrare, por sidomos edhe atë në lëmë të metrikës. Në shumë raste nga historianë të letërsisë dhe studiues të tjerë të këtij autori “Vargnimit n’gjuhë shqype” i është dhënë vendi i parë, si vepra më e hershme, që trajton çështje të vargut dhe të masës së tij.

Kontributi i Gurakuqit me këtë vepër është i madh, sepse përmes këtij traktati vjen si autor i një vepre me vlerë, që mund të konsiderohet edhe sot mjaft serioze për shkencën e letërsisë. Qysh në parathënien e veprës, ai sjell kundërvënien e “vjershënim e vargënim: e para shenjon mjeshtrin e vjershës, n’vend qi e dyta difton menyren si me bâ vargjet, t’cilet, po thom per s’ri kane me kjêne vetëm çâshtje e vremejve t’ona.”

Siç shihet, tek e para vlerëson rolin e poetit, ndërsa tek e dyta njohjen e mirë të vargut që mund të shpjerë në shkrimin e mirë të poezisë. Mendojmë se ndihmesa e kësaj vepre është shumë e madhe edhe për shembullëzimin me vargje që na vijnë nga letërsia klasike evropiane, sidomos ajo e antikitetit. Kjo është një pikë shumë e fortë për dhënien e koncepteve dhe përkufizimeve për llojet e ndryshme të vargjeve. Në tekstin akademik të Historisë së Letërsisë Shqipe (botim i 1959) kjo vepër e Gurakuqit përgjithësisht vlerësohet, por konsiderata që shprehëm më sipër për fokusimin tek letërsia klasike jepet si pikë e dobët.

Citoj: “Nga një anë, libri i Gurakuqit konsakronte ndikimin e metrikës së huaj, veçanërisht italiane, mbi metrikën tonë gjatë Rilindjes; nga ana tjetër, ai e çonte edhe më tej këtë ndikim, duke propozuar mjete të reja artistike që s’ishin përdorur akoma nga poetët tanë. Vepra e tij qe një ndihmë e mirë për vjershëtorët. Ajo kishte një të metë të rëndësishme: nuk bënte as paraqitjen më të vogël të prozodisë sonë aq të pasur popullore, nuk tregonte mundësitë e mbështetjes së poezisë së re shqipe tek eksperienca e madhe e poezisë së popullit. Gurakuqi e nënvleftësoi këtë eksperiencë.”

Këtij konstatimi do t’i bashkohen mbase më përciptazi edhe studiues të tjerë si Mark Gurakuqi tek parathënia e tij kur shkruan: “…Veçse në kapitujt që merret me metrat klasike, s’jep shembuj nga letërsia jonë, po vetëm nga poezia latine. Në “Vargnim…” L. Gurakuqi për metrat që përdoren në poezinë tonë, shembujt që jep nga poezia e vendit, pa emra. Nganjiherë për vargjet jep shembuj toskënisht e gegnisht”.

Një tjetër studiues që ka një emërues të përbashkët me citimet e mësipërme është edhe Piro Tako. Tek monografia e tij “Luigj Gurakuqi” ai shprehet: “Negativisht në krijimtarinë e tij (d.m.th. Gurakuqit) ndikoi veçanërisht absolutizimi i letërsisë klasike e i klasicizmit. Ishte pushtuar kaq shumë prej Homerit, Virgjilit, Tirteut, Anakrontit, Pindarit, Tibulit, Horacit, Safos, Dantes etj… ”

Konstatojmë se këto citime nuk lidhen më të vërtetën. Autori përmes shembujve që ka sjellë e njeh mirë edhe vargun tonë popullor, por edhe të autorëve të kultivuar të kësaj letërsie. Teoritë e tjera të letërsisë që u botuan më vonë nga Justin Rrota, por edhe nga studiues e shkrimtarë që kontribuan në kohën e monizmit, i varfëruan këto tekste sidomos nga shpjegimi më cilësor i sistemit tonik të vargëzimit karakteristik për letërsinë klasike greke dhe romake. Shumë pak u morën këto tekste me stilistikën dhe metrikën antike. Pothuajse mungonin fare në to shembuj nga kjo letërsi dhe në gjuhën origjinale edhe pse në universitet, sidomos në programin e studimit gjuhë – letërsi studiohej latinishtja. Për të treguar këtë mungesë na u desh të hulumtonim në disa tekste teorie letërsie të botuar ndër vite.

Morëm si shembull disa tekste që studioheshin në shkolla të mesme dhe në universitete. Konkretisht: At Justin Rrota: Letratyra shqype – Për klasë e ulta të shkollavet të mjesme. Sterjo Spasse “Elementet e para të teorisë së letërsisë” dhe më vonë “Elementet e para të teorisë së letërsisë – Stilistika poetike”, e vitit 1964. Një tekst tjetër për shkollat e mesme është ai i Adriatik Kallullit dhe Musa Vyshkës “Njohuri mbi teorinë e letërsisë – Për shkollat e mesme” Tiranë, 1977. “Njohuri nga teoria e letërsisë”, e vitit 1986 ka si bashkautorë Enver Muhametaj, Koçi Petriti, Sami Xhango.

Janë edhe disa botime akademike që kemi marrë në konsideratë:

Tek “Bazat e teorisë së letërsisë”(Dispenca II), botim i Universitetit të Tiranës, 1972 i bashkautorëve Jakov Xoxa, Neki Lezha, Palok Kraja, trajtohen elementet e përgjithshme të vjershërimit. Tek njëra prej çështjeve flitet për sistemi antik metrik. Citojmë: “Modelet më të mira poetike të lashtësisë ne i gjejmë në letërsinë antike greke, e cila konsiderohet një nga majat më të larta të masivit poetik botëror.” Përmenden 30 lloje këmbësh në varësi të pozicionit të rrokjes së gjatë në raport me rrokjet e shkurtra brenda këmbës. Në këtë tekst citohet edhe vepra “Vargnimi…” e Gurakuqit.

“Duhet theksuar se Luigj Gurakuqi, teoricieni i parë i metrikës sonë, duke u nisur nga ekzistenca e mbeturinave të kuantititetit në zanoret e shqipes në gjuhën e shkrimtarëve të vjetër dhe më pak në gjuhën e kohës së vet (zanore të gjata e të shkurtra), ka hedhur mendimin e përdorimit të metreve antikë dhe ka shprehur keqardhjen për mungesën e tyre në sistemin tonë metrik, duke mos e parë kështu, gjuhën tonë në zhvillimin e saj përpara, drejt një gjuhe më strukturë krejt të ndryshme nga gjuhët e vjetra antike”.

Teksti i Vehbi Balës dhe Gjergj Zhejit: “Hyrje në shkencën e letërësisë” botim i Universitetit të Tiranës, nga faqja 53 – 147 tek kreu II trajton bazat e vjershërimit shqiptar. Sqarohen mirë sistemet e vargëzimit, edhe ai sasior. Zejnullah Rrahamni tek “Teoria e letërsisë”, në faqen 104-107 trajton sistemet e vargëzimit. Flitet për sistemin sasior të antikitetit.

Meqë shohim elementin formal të vargut dhe mëshimit të tij, të cilin Gurakuqi e vlerësoi mjaft tek klasikët, duket se ai e parandjeu rëndësinë që do t’i jepej formës në vargëzim edhe nga shkollat letrare që do të shfaqeshin në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të XX, sidomos nga formalistët rusë dhe shkollat e tjera gjuhësore letrare.

“Vargenimi n’gjuhe shcype” i Luigj Gurakuqit i botuar në vitin 1906 në Napoli ka një strukturë të tillë: Parathënie; njoftime paraprake; vargje e masë t’tyne; mbi vargjet klasike; Oroe mi vjersha shqipe të moçme; Mi vargje të ri 11 rrokëshi, 10 rrokëshi, 9 rrokëshi, 8 rrokëshi, 7 rrokëshi, 6 rrokëshi, 4 rrokëshi, 3 rrokëshi. Mi liri vjershore; Mi strofa, mi strofa klasike, mi gjasëramje, mi strofa t’reja; Mi gjuhë vjershore; Mi harmoni ndjekore.

Për vetë këtë paraqitje duket një vepër e mirë e teorisë së letërsisë. Gurakuqi shkruan: “Mi Varghé Klasike. Vargu klasik ásht i permlédhun preej kámesh, t’ tsilat bâhen preej rrokesh e keto preej gni a mâ shum shkrojish. Nuk âsht névoja t’ thona ketu ch’ ka jane e saa jane shkrojét; vetem do t’flasim pak mi xântoré, t’tsilat munn t’jeen t’ gjata, t’ shkurta e t’mjédisme”.

Shumë interesant është vendi që i jep Gurakuqi “veshit” apo shqisës së të dëgjuarit për ndijimin e artit të poezisë. Me këtë përmbledhje të metrikës ai mundi të përcjellë melodicitetin e vargut antik, por edhe atë të letërsisë shqipe, qoftë përmes shembujve nga krijimtaria popullore, qoftë edhe nga ajo e kultivuar. Gurakuqi shkroi një tufë poezish vetëm në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit XX, duke eksperimentuar vetë i pari gjithë atë llojshmëri vargjesh që i njihte aq mirë. Asokohe sistemi letrar shqiptar ishte akoma shumë i varfër me prodhim të freskët letrar.

Letërsia e Rilindjes kishte shënuar vepra të mira përtej Adriatikut, ku Gurakuqi edhe kreu studimet. Meqë ishte nxënës i zellshëm i De Radës, duket se ai mori nga arbëreshi i madh dashurinë për vargun dhe përsosjen e tij. Poezitë e tij janë shumë të pasura përsa i përket metrikës. Përdor distikun tek “Madhnia e Zotit”, tercinën tek “Deka e Zanavet”. Përdor strofën katërvargëshe, gjashtëvargëshe, tetëvargëshe dhe nëntëvargëshe. E njeh shumë mirë epërsinë e tetërrokëshit në letërsinë tonë dhe e përdor atë në poezi, krahas vargut me numër tek rrokjesh që, siç dihet, është më i rrallë.

Ai përdor pesërrokëshin, shtatërrokëshin, njëmbëdhjetërrokëshin, katëmbëdhjetërrokëshin dhe vargje të tjera të përziera. I jep shumë rëndësi theksave ritmikë edhe në poezitë e tij dhe në këtë pikëpamje është shumë i saktë. Vlen të përmendet edhe larmishmëria e rimës që ai ka përdorur në poezinë e tij, si: AABB, ABAB, ABBA, ABABCC, ABABABCC, ABCABCDEE, ABCADBCDEE, ABABCCDDEE etj.

Mbase kjo është edhe arsyeja që “Vargnimin…” e mbajti aq gjatë nëpër duar si vepër. Qëllimi ishte për ta bërë atë një traktat estetik, që t’i shërbente mjeshtërisë së poetëve, për të shtuar prodhimin letrar të angazhuar aq fuqimisht edhe në çështjen e çlirimit kombëtar.

NJË UDHËTIM NË ADRIATIK

by

Si arriti Ismail Qemali në Shqipëri për të shpallur pavarësinë.

Ilir Ikonomi

Rreth mesit të nëntorit 1912, Ismail Qemal Vlora u takua me ministrin e Jashtëm të Austro-Hungarisë, Kontin Leopold von Berchtold. Takimi u bë në Budapest fshehtas, sepse austriakët nuk donin që marrëdhëniet e shqiptarëve me Vjenën të nxisnin xhelozitë e Italisë. Kjo ishte pika kulmore e udhëtimit të Ismail Qemalit drejt trojeve shqiptare sepse Konti i dha mbështetje materiale dhe morale për të shpallur pavarësinë. Ai i premtoi t’i vinte në dispozicion një anije që grupi i shqiptarëve të arrinte shëndoshë e mirë në brigjet shqiptare.

Udhëtimi i Ismail Qemalit kishte nisur më 2 nëntor nga Stambolli me një ndalesë të rëndësishme në Bukuresht. Kishte shkuar në Vjenë ku ishte takuar me zyrtarë të ministrisë së jashtme austriake. Iu desh pastaj të merrte trenin për në Budapest, sepse ministri i Jashtëm Berchtold kishte shkuar atje për seancat e parlamentit austro-hungarez. Ishte kthyer në Vjenë ku kishte dhënë intervista për shtypin, por pa e përmendur takimin me kontin. Tani përgatitej të udhëtonte për në Shqipëri. Asgjë nuk ishte e sigurtë, sepse nuk dihej pritja që do t’i rezervohej atje.

Mëngjesin e 19 nëntorit Ismail Qemali arriti në Trieste me tren ekspres bashkë me Luigj Gurakuqin. Triestja, port i lirë i Perandorisë Austro-hungareze dukej e larguar nga trazirat që po ndodhnin në Turqinë evropiane. Ky ishte një qytet kozmopolit me origjinë të hershme ilire, që i gëzohej famës si pikë takimi e njerëzve të artit. James Joyce jetonte në Trieste. Jules Vernes pati jetuar dhe shkruar aty.

Siç dëshmon gazeta vendase Il Piccolo, Ismail Qemali u prit në stacionin e trenit nga Mark Kakarriqi, një shkodran që nuk i kishte mbushur të tridhjetat por që kishte qenë aktiv në kryengritjet shqiptare të dy viteve të fundit. Triestja, sipas planit, ishte vendi ku Ismail Beu do të takohej me delegatët e kolonisë së Rumanisë, të cilët ishin nisur nga Bukureshti më 16 nëntor. Sipas përshkrimit të Il Piccolos, Ismaili u vendos në Excelsior Palace, një ndër hotelet më modernë të Evropës në Riva del Mandracchio fare pranë detit, për të pushuar disa orë.

Nga Triestja, që ishte ndër portet më të rëndësishme të monarkisë, anijet e Lloydit rrihnin çdo ditë brigjet e Adriatikut për të vazhduar deri në Patras dhe në Aleksandri. Mirëpo prej shumë ditësh, anijet nuk ndaleshin më në portet shqiptare, sepse situata ishte e tendosur. E vetmja anije e Lloydit që mund të ankorohej atje ishte Graf Wurmbrand që ishte vënë në dispozicion të qeverisë austriake për shërbime të posaçme. Wurmbrand shkonte e vinte përballë brigjeve shqiptare dhe shërbente për ndërlidhjen telegrafike të konsujve austriakë me qendrën. Sipas zyrtarëve, anija mund të përdorej për evakuimin e personelit austriak dhe të huajve të tjerë që ndodheshin në Shqipëri në rast të një konflikti. Sepse Lloydi, ndër kompanitë më të mëdha të lundrimit në Evropë, merrte para nga qeveria austriake për shumë punë që nuk kishin lidhje me tregtinë e mirëfilltë.

Misioni i Ismail Qemalit ishte njëra ndër këto punë. Ndërmjetës mes tij dhe drejtorisë së Lloydit për të bërë të mundur udhëtimin ishte një këshilltar legate, një hungarez i quajtur Béla von Rakovszky.

Udhëtimi i pritshëm i Ismail Beut bashkë me një grup personalitetesh shqiptare drejt Durrësit nuk ishte aspak i panjohur për shtypin. Dihej gjithashtu që batalione serbe po marshonin drejt Adriatikut, por ishte e paqartë se kur mund të arrinin ato. Gazetat kishin ditë që publikonin deklaratat e Ismail Qemalit, ku flitej fare hapur për atë që ai kishte ndërmend të bënte. Prandaj, kur Ismail Beu arriti në Trieste, disa gazetarë erdhën në Excelsior Palace për ta intervistuar. Korrespondentët, mes tyre ai i gazetës Il Piccolo të Triestes, e pyetën për planet që kishte atë ditë:

ISMAILI: Do të qëndroj vetëm pak orë, sa për t’u takuar me ndonjë mik e për të ngrënë drekë. Pastaj do të marr detin.

IL PICCOLO: A më lejohet t’ju pyes se për ku do të niseni?

ISMAILI: Po. Vapori që do të marr, si rregull nuk ndalon në portin ku dua të zbres, por ia di për faleminderit kompanisë Lloyd e cila do të bëjë për mua një ndalesë jashtë itinerarit. Udhëtoj për në Durrës.

IL PICCOLO: Pra do të shkoni në portin që lakmohet nga serbët?

ISMAILI: Nuk besoj se ata do të arrijnë para meje. Në Durrës po më presin me ankth dhe terreni është përgatitur me shumë durim, tha Ismaili.

IL PICCOLO: Çfarë do të ndodhë pas arritjes suaj?

ISMAILI: Një gjë fare e thjeshtë, por që ne e dëshirojmë me zjarr: Shpallja e pavarësisë së mëmëdheut tonë. Duam ta vemë Evropën para faktit të kryer. Do të formohet një qeveri e përkohshme dhe ndoshta unë do të jem kryetari i saj.

IL PICCOLO: Po malësorët, mirditorët dhe fiset e tjera?

ISMAILI: Ju siguroj se për idenë e pavarësisë jemi të gjithë dakord, kemi të gjithë një mendim. Jemi ne që e filluam luftën kundër qeverisjes së mbrapshtë të Turqve të Rinj dhe morëm Shkupin këtë verë; jemi ne që kemi bërë luftra të vazhdueshme për vite me radhë, prandaj është e drejtë që dëshirat tona të bëhen realitet. Çasti nuk mund të jetë më i mirë se tani. Qeveria turke në Shqipëri nuk është veçse një hije e largët. Lidhjet me Stambollin janë këputur. Çfarë t’ju them më shumë? Në Shkodër, janë shqiptarët ata që po i bëjnë ballë heroikisht rrethimit.

Albert von Manussi, shef i policisë së Triestes, i dërgoi ministrit të brendshëm austro-hungarez një raport prej katër faqesh për Ismail Qemalin. Manussi shkruante se Qemal beu u tregua disi i pakujdesshëm kur ia bëri të ditur shtypit të Triestes synimet e tij, sepse me këtë rrezikonte që zbarkimi i tij në Durrës të pengohej nga grekët, të cilët prej disa ditësh kishin bllokuar Sarandën dhe Vlorën, madje mund të trajtohej prej tyre si rob lufte. “Megjithatë, – shkruan Manussi, – kur ishte deputet i Shqipërisë së jugut, Qemal beu kishte lidhje aq të ngushta me qeverinë greke saqë shpesh akuzohej se paguhej prej tyre. Ai është i bindur se nga kjo anë nuk i kanoset asnjë rrezik, sidomos tani që me pushtimin e Epirit, Greqia shihet si e ngopur dhe ka çdo arsye për të mbajtur marrëdhënie të mira me Shqipërinë.”

“Tani për tani, – shkruante shefi i policisë, – Qemal beu nuk do të mund t’i bënte ballë një pushtimi të Durrësit nga serbët. Prandaj nëse kjo ndodh, ai ka ndër mend që thjesht të protestojë dhe të tërhiqet në male.”

Manussi nuk e thotë në raportin e tij se nga i nxjerr këto përfundime, por ka shumë mundësi që ai ta ketë takuar vetë Ismail Qemalin gjatë orëve që ky qëndroi në Trieste. Një pjesë e mirë e raportit i kushtohet gjendjes në Shkodër dhe, në këtë rast, Manussi mund t’i ketë marrë informacionet nga ndonjë anëtar shkodran dhe katolik i grupit të shqiptarëve. Ky mund të ketë qenë Gurakuqi, si njeriu më i afërt me Ismailin dhe më i informuari. “Qemal beu, – shkruan Manussi, – është mjaft i prokupuar për Shkodrën. Ai ka frikë se ky qytet mund të kapitullojë përpara se qeveria e re e Shqipërisë të marrë zyrtarisht frenat në dorë. Megjithëse vetë është mysliman, Qemal beu e njeh mirë rëndësinë e Shkodrës për gjithë Shqipërinë veriore katolike, e cila nga pikëpamja ekonomike, kulturore dhe fetare graviton drejt kësaj qendre të madhe tregtare dhe pa këtë qytet shumë shpejt do të paralizohej në çdo drejtim. Prandaj ai është i vendosur të lëvizë çdo gur që Shkodra të mos pushtohet nga malazezët.”

“Deri tani, – shkruan Manussi në raportin për ministrinë, – Shkodra ka qenë në fakt më tepër një qytet austriak se sa turk. Austria kishte atje shkolla model dhe institucione të tjera arsimore, paguante për klerin katolik dhe mbështeste bujarisht edhe popullatën e gjerë. Shkodra ishte deri tani pika kryesore mbështetëse e politikës austriake në Shqipëri dhe përkushtimi i popullatës ndaj Monarkisë është mjaft prekës. Humbja e Shkodrës do të ishte shumë për të ardhur keq si nga pikëpamja fetare-katolike, ashtu edhe nga ajo patriotike-austriake; e këtu duhet të kemi parasysh se kjo do t’i bënte dëm edhe interesave tona tregtare. Nëse Shkodra nuk bie në ditët e ardhshme dhe shqiptarët marrin armatime të mjaftueshme, atëherë mund të presupozohet se këta do të inkurajohen dhe do të kontribuojnë me shumicë për ta lehtësuar gjendjen. Aq më tepër që, deri më 16 nëntor, trafiku i postës dhe i njerëzve me Shkodrën nga porti i Shëngjinit ishte krejtësisht i lirë.”

“Qemal beu, – e përfundon raportin Manussi, – tha se me ndryshimin e gjërave në Shqipëri, ai sheh të tejkalohen edhe ëndrrat e tij më të guximshme dhe se Shqipëria nuk do të harrojë kurrë të falenderojë Austrinë për pavarësinë e saj.”

Po më 19 nëntor, Berchtoldi i dërgoi një telegram konfidencial nënkonsullit austriak në Durrës, von Rudnay, ku e njoftonte për nisjen e pritshme të Ismail Beut nga Triestja. “Shkëlqesia juaj duhet ta trajtoni atë me njerëzi, ashtu si edhe patriotët e tjerë. Nëse në një mënyrë ose një tjetër, ata gjenden ngushtë, t’i ndihmoni të hipin në Graf Wurmbrand, anijen e Lloydit pranë Durrësit,” porosiste Berchtoldi. Dhe vazhdonte: “Kjo natyrisht nuk do të thotë që Shkëlqesia juaj të mos e vëzhgoni me shumë kujdes Ismail Qemal beun, pasi siç dihet, besueshmëria e tij politike është e dyshimtë. Nëse ai i hap Shkëlqesisë suaj tema politike, kufizohuni duke i shprehur atij pikëpamjen tonë të njohur që përkrahet edhe nga Italia, mbi ruajtjen e pavarësisë dhe integritetit të Shqipërisë. Gjithsesi mbani ndaj tij një qëndrim thjesht pranues. Meqenëse mes Ismail Qemal beut dhe politikanëve të tjerë shqiptarë ekzistojnë disa mosmarrëveshje, është e rekomandueshme që të mos hyni në diskutime as rreth tyre e as rreth formës së ardhshme të qeverisjes së Shqipërisë, por të theksoni vazhdimisht se në këtë kohë të vështirë, uniteti i plotë i të gjithë krerëve shqiptarë është jashtëzakonisht i nevojshëm.”

Me sa duket, Berchtoldi kishte frikë se mos në Durrës hapej ndonjë konfrontim mes Ismail Beut dhe përkrahësve të Syrja Bej Vlorës apo parisë vendase dhe se mos në këto grindje përfshiheshin edhe austriakët. Kjo mund të diskreditonte premtimin e tij të asnjanësisë në marrëveshjet me italianët.

Deri në këtë pikë ende nuk ishte e qartë se ku duhet të mblidhej kuvendi, në Durrës apo në Vlorë. Durrësi mund të ishte njëra zgjedhje. Nëse Ismaili arrinte sipas planit, pra më 21 nëntor, ai mund ta shpallte aty pavarësinë, pa iu dashur të rrezikonte duke ndërmarrë një udhëtim të gjatë drejt Vlorës. Dhe, në të vërtetë, Ismaili i kishte telegrafuar kushëririt të tij, Xhemil Beut, kryebashkiak i Vlorës, që ta thërriste kuvendin në Durrës.

Problemi ishte se në Durrës, elementët fanatikë dhe proturq kishin ndikim. Pikërisht për shkak të trysnisë së tyre, njerëzit e Syrja Beut nuk arritën ta mbajnë dot konferencën e planifikuar një javë më parë dhe madje disa e lanë fare Durrësin, nga frika e sigurisë për jetën. Durrësi ishte gjithashtu qyteti drejt të cilit po marshonin kolonat serbe, arritja e të cilave ishte çështje ditësh. Vlora ishte një zgjedhje më e përshtatshme për disa arsye. Atje, i biri i Ismailit, Et’hem Beu, luante rolin e kreut të milicisë, ashtu siç ishte zakoni me disa bejlerë dhe agallarë në qytetet e Shqipërisë për të ruajtur rendin. Atmosfera në Vlorë ishte më dashamirëse ndaj Ismailit, të cilin populli e njihte mirë. Aty ai kishte autoritet. Kështu duhet të ketë arsyetuar Xhemil beu kur e thirri kuvendin në Vlorë, me anë të kabllit Vlorë-Otranto. I biri i Ismail Qemalit, Et’hemi, në bashkëpunim me parinë e Vlorës, u kishte dërguar telegram të gjitha qyteteve, edhe atyre të cilat gjendeshin të rrethuara apo të pushtuara, që t’i nisnin menjëherë delegatët e zgjedhur për në Vlorë. Aqif Pasha nga Elbasani duhet të ishte nisur, sipas një telegrami që i kishte dërguar Xhemil Beut. Po ashtu, në Tiranë duhet të ishin mbledhur shumë delegatë, mes tyre edhe ata nga vilajeti i Kosovës.

Mirëpo, edhe Vlora nuk ishte pa rrezik. Pikërisht ditën kur Ismail Qemali përgatitej të linte Triesten, trupat greke kishin zbarkuar në Himarë. Këta ishin kryesisht vullnetarë nga Kreta, gjithsej dy-tre mijë vetë të pajisur me topa dhe mitralozë. Për të ndalur grekët ishin dërguar katër kompani të milicisë shqiptare me nga 150 veta secila: dy në drejtim të Qafës së Llogarasë dhe dy për në Luginën e Shushicës në Kurvelesh. Ndërkaq, luftimet rreth Himarës kishin filluar. Në një raport për Kontin Berchtold, konsulli austriak në Vlorë, Lejhanec, shkruante se trupave të Kurveleshit u ishte bashkuar edhe Eqrem Bej Vlora. Eqremi ishte kthyer më 19 nëntor nga udhëtimi për në Durrës ku nuk kishte arritur dot për shkak se rrugët ishin të pakalueshme. Ai i kishte thënë konsullit se po u bashkohej trupave për të inkurajuar bashkatdhetarët që të mbronin trojet e tyre. Por ai kishte edhe një arsye tjetër: nuk donte t’i ikte nga dora udhëheqja e aksionit politik që po fillonte. Eqrem Beu nuk donte të përjashtohej nga përpjekja e madhe për pavarësinë që pritej të kurorëzohej së shpejti dhe për të cilën kishte derdhur mundin e vet.

Pasditen e 19 nëntorit grupi i shqiptarëve hipi në një avullore të quajtur Brünn, sipas emrit gjerman të qytetit çek Brno. Brünn nuk ishte ndër anijet e mëdha dhe luksoze të Lloydit, por ofronte një komfort të pranueshëm. Për udhëtarët e klasit të parë kishte një dhomë lojrash, një dhomë muzike me piano-bar dhe argëtime të tjera modeste. Në sallat kryesore zbukurimet ishin të kursyera, nuk kishte as llambadarë dhe as piktura të kushtueshme, por kolltuqet prej lëkure të errët ishin të rehatshëm për një muhabet apo një kafe.

Shqiptarët, rreth 15 vetë, ngarkuan në anije valixhe të mëdha si dhe thasë, brenda të cilëve kishte armë dhe fishekë, që disa prej burrave kishin blerë në Trieste. Aty nga ora 14, vapori me flamurin tringyrësh të perandorisë në kiç u shkëput nga bankina, ku kishin hedhur spirancë një mori jahtesh dhe avulloresh të tjera. Qielli ishte i mbuluar me re, bënte pak ftohtë por erë nuk frynte fare. Kur hotelet, pallatet dhe depot në breg fillojnë e mpaken dalngadalë dhe në horizont mbetet vija e zbehtë e maleve, vetëm atëherë njeriu fiton ndjesinë se ka mbetur i vetëm mes masës së madhe të ujit dhe zakonisht priret të mendojë se ku po shkon dhe çfarë të kaluare po lë pas.

Ne nuk mund të dimë se çfarë mendonin këta burra që i kishin hyrë rrugës së panjohur të fatit atë fund vjeshte, sepse asnjëri prej shqiptarëve që morën pjesë në udhëtimin historik, duke përfshirë edhe vetë Ismail Beun, nuk na ka lënë ndonjë përshkrim të hollësishëm. Fatmirësisht, arrijmë të mësojmë disa detaje interesante nga një udhëtar i paidentifikuar që ndodhej në anije. Rrëfimin e udhëtarit, të botuar në gazetën franceze Le Figaro, po e riprodhoj gati të plotë:

“U bëra dëshmitar i një fakti për të cilin Evropa pa dyshim që do të flasë nesër dhe që ndoshta do të ketë një ndikim të madh mbi atë që po ndodh tani në Ballkan. Pasi i hipëm në Trieste vaporit Brünn me destinacion Patrasin, ne duhet të ankoroheshim në fillim në Brindisi, ku do të arrinim në mbrëmje. Por, sapo ishim larguar nga Triestja, në bord u përhapën zërat se do të ndaleshim në Durrës, ku princi shqiptar Qemal bej me suitën e tij që ndodhej mes udhëtarëve, do të zbriste për të shpallur menjëherë pavarësinë e Shqipërisë.

Në fakt, e dalluam Ismail Qemalin në sallat e klasit të parë. Ai është një burrë në një farë moshe. I rrethuar nga një duzinë personash të tjerë, ai duket hijerëndë dhe simpatik. Atë natë, të mërkurën, na konfirmojnë se rreth orës 10 do të jemi përballë Durrësit. Pikërisht në orën e lajmëruar, me hënën që ndriçonte në qiell dhe në një det të qetë e mot të shkëlqyer, shikojmë në largësi dritat e një anijeje, që ishte avullorja Wurmbrand e Lloydit austriak. Brünn ndalet rreth 200 metra larg saj. Hidhen shkallët, pastaj varkat në të cilat zënë vend Qemal beu dhe suita e tij për të shkuar drejt Wurmbrandit. Ja hollësitë që munda të mbledh dhe që po jua transmetoj: Princi shqiptar do ta kalojë natën në bordin e kësaj anijeje dhe nesër do të zbarkojë ndoshta në Durrës për të shpallur atje pavarësinë e Shqipërisë…

Munda të bisedoj për disa çaste me njërin prej njerëzve të suitës së princit, që e flet në mënyrë të admirueshme greqishten dhe italishten. Më tha se qëllimi i misionit të tyre ishte që t’ua jepnin Shqipërinë shqiptarëve dhe se ata nuk prisnin që Serbia të merrte në zotërim ndonjërin prej porteve të lakmuara prej saj. Me sa arrita të kuptoj, pas krijimit të një qeverie të përkohshme, ata synojnë t’ia ofrojnë fronin e Shqipërisë një princi të huaj. Besoj se e gjithë kjo lëvizje nuk është e panjohur për Austrinë, sepse Qemal beu kishte hipur në një anije të Lloydit, e cila bëri një ndalesë të paparashikuar në itinerarin e saj. Pastaj, ai kaloi nga anija Brünn në një vapor tjetër të Lloydit, Wurmbrand, i cili për këtë qëllim priste në det të hapur përballë bregdetit shqiptar.”

Këtë rrëfim të thjeshtë por magjepsës, po të mos e kisha konfirmuar pjesërisht nga burime të tjera arkivore do ta kisha marrë për një përrallë të bukur. Sepse ai i ka të gjithë elementët e një përralle: Burra që udhëtojnë me një mision të rrezikshëm, zbritje me valixhe në duar mes të detit për të hipur në një anije tjetër, hëna që ndriçon në qiell dhe udhëtarët e tjerë që vështrojnë të habitur skenën.

Bregdeti adriatik është plot të papritura të këndshme. Kur njeriu vjen përmes tokës në Kepin e Rodonit dhe qëndon në majën e kodrës që bie thikë mbi det, e kupton menjëherë se sa bujare është treguar këtu natyra me trillet e saj, duke krijuar herë gjire të butë dhe herë shkrepa të frikshëm. Aty ku kepi hyn në formë gjuhëze në det, domethënë mu pranë majës së asaj gjuhëze, ndodhet një fortesë mrekullisht e bukur me gurë katërkëndësh prej shtufi që e tejkalon përfytyrimin e udhëtarit. Kjo fortesë, e cila thuhet se ka qenë ndërtuar nga mjeshtra raguzianë me urdhër të Skënderbeut, është ndër ato pak dëshmi që tregojnë se në kohët e moçme këtu ka patur jetë. Rreth një kilometër më tej ndodhet Kisha e Shënandout që thuhet se ka qenë ndërtuar nga Mamica Kastrioti, e motra e Skënderbeut. Eshtë vërtet një habi se si ky relik i shqiptarisë i ka shpëtuar dorës së prishësit. Për mua ka qenë befasi kur gjatë një vizite në Shqipëri në vitin 2011, në afreskun që zbukuron murin e absidës së kishës, nën nivelin e dyshemesë, dallova një shqiponjë të qartë me dy krerë, në formën e saj origjinale, ashtu siç e vizatonin në kohën e Skënderbeut.

Ky është simboli i hershëm i Kastriotëve që do të vihej më vonë në flamurin kombëtar. Hulumtuesve u është dashur të gërmojnë për t’i nxjerrë në dritë këto vizatime të rralla dhe kjo nuk është ndonjë çudi, pasi dëshmitë më të rëndësishme të historisë së lashtë shqiptare nuk mund të gjenden veçse nën dhe. Ç’ka qenë mbi tokë i ka shkatërruar barbaria osmane.

E bëra këtë parantezë, sepse duke qëmtuar me kujdes gazetat austriake dhe hungareze të vitit 1912 dhe duke i krahasuar këto informacione me ato që na japin arkivat austro-hungareze, gjeta një hollësi interesante: natën me hënë të 20 nëntorit duke u gdhirë data 21, avulloret Brünn dhe Graf Wurmbrand janë takuar jo përballë Durrësit por në Gjirin e Rodonit për të bërë kalimin e Ismail Qemalit dhe njerëzve të tij nga njëra anije te tjetra. Me sa duket, austriakët kishin zgjedhur Gjirin e Rodonit që puna të mos vihej në rrezik. Ata nuk donin t’ia linin asgjë rastësisë, sepse përballë Durrësit mund të patrullonin anije greke. Me urdhrin telegrafik të pashifruar që kishte marrë nga drejtoria e Lloydit në Tivar, Graf Wurmbrand kishte lundruar për në Gjirin e Rodonit qysh në mesditën e 20 nëntorit për të pritur anijen ku ndodheshin shqiptarët, e cila do të arrinte në mbrëmje vonë. Me sa duket, sinjali radiotelegrafik ishte kapur nga grekët. Pra, këta tashmë e dinin se një grup shqiptarësh do të arrinte në Durrës me një anije të Lloydit. Ismaili dhe burrat e tjerë e kaluan natën në Graf Wurmbrand, e cila herët në mëngjesin e datës 21 nëntor arriti në Durrës. Udhëtimi i shkurtër nga Gjiri i Rodonit nuk duhet të ketë zgjatur më tepër se një orë.

(Përshtatur nga libri Pavarësia – Udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit)

PJETËR MAZREKU – PRELATI ARBËROR QË VËNDOSI THEMELET E IDENTITETIT DHE SHTETFORMIMIT NË KOSOVË

by

Shkruan: Prof. Dr. Besim Muhadri

Hyrje


Në përvjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, kujtesa jonë historike kthehet me respekt dhe mirënjohje kah figurat e mëdha që, në kohë të zymta për kombin, ndezën pishtarët e dijes, besimit dhe vetëdijes kombëtare. Në themelet e lirisë sonë moderne nuk gjenden vetëm armët e luftëtarëve, por edhe pendat e klerikëve, veprimtarëve dhe intelektualëve që mbrojtën shpirtin arbëror kur rreziku i zhdukjes ishte real dhe i afërt.

Ndër këto figura të ndritura, Pjetër Mazreku, prelati i shquar arbëror nga Mazreku i Hasit, zë një vend të veçantë dhe të pazëvendësueshëm. Ai ishte një prej atyre ndërmjetësve të mëdhenj ndërmjet Perëndimit dhe arbërorëve të nënshtruar, njëri ndër arkitektët e arsimit shqip dhe, siç dëshmon historiani hungarez Antal Molnár, një nga personalitetet e para që formuloi nocionin politik të Kosovës qysh në vitin 1620. Kjo e shndërron veprimtarinë e tij jo vetëm në një kapitull të historisë kishtare, por në një gur themeli të konceptimit të identitetit dhe shtetësisë së Kosovës.

Në historinë e zhvillimit kulturor, fetar dhe arsimor të shqiptarëve, shekulli XVII shënon një periudhë të rëndësishme të qëndresës shpirtërore dhe kombëtare. Në kushtet e pushtimit osman, kur shkollat shqipe ishin të ndaluara, lidhjet me Perëndimin të këputura dhe asimilimi fetar e kulturor i përhapur, klerikët katolikë u shndërruan në bartësit më të rëndësishëm të ruajtjes së gjuhës dhe identitetit arbëror. Brenda këtij konteksti të vështirë, figura e Pjetër Mazrekut, prelatit të shquar arbëror nga Mazreku i Hasit, shfaqet si një ndër personalitetet më me ndikim të kohës.

Qëndresa kulturore dhe fetare në shek. XVI–XVII

Qysh në fund të shekullit XVI, një numër i konsiderueshëm priftërinjsh shqiptarë kryenin studimet në kolegjet e Italisë, kryesisht në Loretto e Romë. Edhe pse lutjet dhe meshët zhvilloheshin në latinisht dhe italisht, predikimi shqip, mësimi i fesë në gjuhën amtare dhe botimi i librave shqip shërbyen si armë të fuqishme për ruajtjen e identitetit kombëtar. 

Sipas dokumenteve të Propaganda Fides dhe studimeve të Nikollë Lokës, meshtarët françeskanë ishin mësuesit e parë të shkollave shqipe në Kosovë, Shkup, Gjakovë, Pejë e Zym të Hasit. Ata hapën prefektura dhe shkolla ku mësohej shkrim-leximi dhe gramatika shqipe, duke hedhur themelet e arsimit kombëtar.

Jeta, formimi, veprimtaria dhe kontributi i Pjetër Mazrekut

Pjetër Mazreku (1584–1670) lindi në Mazrek të Hasit. Mësimet i kreu në Kolegjin Ilirik të Loretos në Itali. Ai mbajti pozitat: Kryepeshkop i Tivarit (1624–1635), Vizitor apostolik i Hungarisë, Serbisë dhe Sllavonisë (1631), Administrator apostolik i Serbisë (1634), Peshkop i Prizrenit (1642–1670). 

Një ndër kontributet më të çmuara të Pjetër Mazrekut në kulturën dhe gjuhësinë shqiptare është hartimi i një fjalori etimologjik të shqipes, që konsiderohet si ndër përpjekjet më të hershme të njohura për sistemimin shkencor të leksikut shqiptar. Kjo nismë dëshmon jo vetëm formimin e tij të gjerë humanist, por edhe vetëdijen se gjuha ishte një instrument themelor i identitetit arbëror dhe i mbijetesës së katolikëve nën sundimin osman. Edhe pse fjalori nuk ka mbërritur i plotë deri në ditët tona, burimet e kohës – sidomos relacionet e Propaganda Fides, e përshkruajnë atë si një projekt me vlerë të veçantë filologjike, ku Mazreku kishte synuar të sqaronte prejardhjen e një numri të madh fjalësh, të krahasuara me latinishten, italishten dhe gjuhët sllave të rajonit.

Ky fjalor, i cili mendohet të jetë hartuar në periudhën e shërbimit të tij si kryepeshkop i Tivarit dhe më vonë si peshkop i Prizrenit, paraqet një risi të rëndësishme për kohën. Për herë të parë, një klerik shqiptar merrte përsipër të dokumentonte elementet bazë të gjuhës amtare me aparaturë etimologjike, duke synuar ta mbrojë atë në një hapësirë ku rreziku i asimilimit ishte i vazhdueshëm. Në këtë drejtim, Mazreku paraprin iniciativat gjuhësore të shekujve pasues, duke u shndërruar në një hallkë të rëndësishme në historinë e leksikografisë shqiptare.

Relacionet e Mazrekut – burime të pazëvendësueshme për historinë e shqiptarëve

Një tjetër dimension madhor i veprës së Mazrekut janë relacionet e tij të dërguara Selisë së Shenjtë, të cilat përbëjnë sot ndër dokumentet më të rëndësishme për studimin e gjendjes religjioze, kulturore dhe politike të shqiptarëve në shekullin XVII. Në këto relacione, Mazreku paraqet një panoramë të qartë dhe të argumentuar të realitetit të katolikëve shqiptarë në Kosovë, në viset e Hasit, në Prizren, Gjakovë, Janjevë e deri në viset e Prokuplës. Ai përshkruan me detaje strukturën kishtare, numrin e besimtarëve, rrezikun e islamizimit të detyruar, situatën arsimore, si dhe përpjekjet e klerit për të ruajtur gjuhën shqipe dhe traditat e krishtera.

Relacionet e tij, të shkruara me gjuhë të matur diplomatike, por me shqetësim të hapur për shuarjen e kulturës dhe të trashëgimisë arbërore, kanë sot një vlerë të shumëfishtë historike, gjuhësore, kulturore dhe politike. Rëndësia historike qëndron, sepse ato japin të dhëna autentike për strukturën demografike, fetare dhe arsimore të trevave shqiptare në shek. XVII;

Rëndësia gjuhësore, sepse Mazreku shpesh përfshin terma shqip, duke dëshmuar 

përdorimin e gjuhës amtare në mësimin fetar. Rëndësia kulturore, sepse aty përshkruan zakonet, normat shoqërore, dhe dinamikat identitare të kohës. Ndërkaq ao politike, sepse duke qenë se shumë nga raportet e tij, të cituara edhe nga studiues si Antal Molnár, ato ndërtojnë kuadrin më të hershëm administrativ e etnokulturor të nocionit “Kosovë”.

Veçanërisht i rëndësishëm është relacioni i vitit 1620, i identifikuar nga Molnár, ku Mazreku përdor termin “Kosovë” jo thjesht si emërtim gjeografik, por si njësi të veçantë politike dhe kulturore, duke e lidhur atë ngushtësisht me komunitetin shqiptar dhe me identitetin e tyre. Ky dokument konsiderohet sot si një ndër dëshmitë më të hershme të konceptimit të Kosovës si një hapësirë me identitet të qëndrueshëm historik.

Kontributi arsimor – themelimi dhe mësues i shkollës së Janjevës

Një ndër meritat më të mëdha të Mazrekut është themelimi i shkollës laike shqipe të Janjevës. Sipas dokumenteve të Propaganda Fides, shkolla u hap në dhjetor 1665, me kërkesë të André Bogdanit (nëntor 1664). Në letrën drejtuar Romës, André Bogdani kërkon që mësues të emërohet don Pjetër Mazreku, i përgatitur në Itali dhe me përvojë të gjerë pastorale. Pas Mazrekut, në shkollë shërbeu edhe Gjon Bogdani, nip i Pjetër Bogdanit.

Shkolla e Janjevës u bë ndër qendrat më të rëndësishme të arsimit shqip. Aty mësonin nxënës nga Janjeva, Vushtrria, Prokupla dhe trevat e Trepçës. Mësimi zhvillohej në latinisht dhe shqip, dhe krahas mësimeve fetare jepeshin lëndë të shkrimit, leximit, gramatikës dhe artizanateve. Nxënësit e kësaj shkolle shpesh vazhdonin studimet në kolegje të larta në Itali.

Këto shkolla, të quajtura “laike” nga studiuesi Avdullah Vokrri, përbëjnë themelet e arsimit shqip në Kosovë.

Mazreku figurë e identitetit kombëtar

Historiani hungarez Antal Molnár, ndër studiuesit më të njohur të marrëdhënieve kishtare në Ballkan, e vlerëson Mazrekun si ndër nismëtarët kryesorë të formësimit të identitetit kombëtar katolik shqiptar, por edhe si personalitet që e ngriti çështjen shqiptare në një rrafsh evropian. Studiuesi hungarez atë e cilëson edhe si klerikun e parë që hartoi nocionin politik të Kosovës, qysh në vitin 1620, në një dokument që Molnár e identifikon si dëshminë më të hershme të konceptit politik “Kosovë”. Mazreku, Kosovën e trajton si një hapësirë të veçantë etnokulturore dhe administrative brenda Perandorisë Osmane.

Po ashtu Mazreku ishte ai që nxiti shkollimin e André Bogdanit dhe të nipit të tij Pjetër Bogdanit në Itali, duke krijuar një brez të ri intelektualësh që do të shërbenin si bartës të kulturës dhe identitetit shqiptar. Falë këtij programi vizionar, Kosova u shndërrua, sipas Molnárit, në “djep të identitetit kombëtar shqiptar”.


Vdekja tragjike e Pjetër Mazrekut

Sipas një letre të Pjetër Bogdanit drejtuar Propagandës Fide, më 6 dhjetor 1670, vdekja e Mazrekut ishte e dhunshme, e papritur dhe jashtëzakonisht tronditëse për komunitetin katolik shqiptar. Ai u sulmua dhe u vra barbarisht nga disa ushtarë osmanë pranë brigjeve të Drinit në Prizren. Sulmuesit e goditën me shpatë dhe Mazreku iu këput supi, duke thirrur tri herë në çastet e fundit: “Jezu, Jezu, Jezu…”. Trupi i tij u zhvesh dhe u hodh në lumë, duke simbolizuar jo vetëm dhunën fizike, por edhe përpjekjen për të shkatërruar figurën e tij morale dhe autoritetin shpirtëror që mbante mbi komunitetin katolik arbëror.

Ky akt barbar nuk ishte i izoluar. Rrethanat politike dhe fetare të kohës ishin jashtëzakonisht të tensionuara: Perandoria Osmane ndiqte me kujdes dhe shpesh me brutalitet çdo figurë të shquar katolike që përfaqësonte jo vetëm autoritet fetare, por edhe një identitet kombëtar të pavarur. Mazreku, si kryepeshkop i Prizrenit dhe vizitor apostolik në rajon, simbolizonte lidhjen e drejtpërdrejtë me Perëndimin dhe me Vatikanin, si dhe rolin e arsimit shqip si instrument i vetëdijes kombëtare. Për autoritetet osmane, kjo përfaqësonte një kërcënim të qartë ndaj kontrollit të tyre në Ballkan.

Ngjarja e vrasjes së tij na kujton një ngjarje të ngjashme që kishte ndodhur një gjysmë shekulli më parë, në vitin 1621, kur një tjetër figurë e shquar katolike shqiptare, gjithashtu e lidhur me promovimin e shkollave dhe identitetit arbëror, u vra dhe u mbyt në lumin Drin. Ky veprim i përsëritur, përmes sulmit dhe mbytjes në të njëjtin lumë, tregon një model të dhunës së sistemuar ndaj klerikëve shqiptarë dhe përdorimin e brutalitetit fizik si mjet për të frikësuar komunitetin dhe për të ndërprerë lidhjet e tyre me Perëndimin.

Si Pjetër Budi dhe më vonë Pjetër Bogdani, edhe Pjetër Mazreku mbeti një nga klerikët më të shquar shqiptarë pa varr, duke u bërë simbol i sakrificës, i qëndresës fetare dhe i ruajtjes së identitetit kombëtar në kushte të jashtëzakonshme presioni dhe dhune. Vdekja e tij nuk shënoi vetëm një humbje personale, por edhe një moment kritik në historinë e komunitetit katolik në Kosovë, duke treguar se guximi dhe veprimtaria e klerikëve shqiptarë shpesh hasnin në rezistencë brutale dhe vdekje të parakohshme nga pushtuesit.

Përfundime


Pjetër Mazreku shfaqet sot si një nga kolonat më të fuqishme të identitetit shqiptar në 

Kosovë dhe në hapësirën e gjerë arbërore të shekullit XVII. Ai ishte një strateg i arsimit, një formësues i vetëdijes politike dhe një themelvënës i nocionit të shtetësisë kosovare.

Arsimi ishte instrumenti i tij kryesor i emancipimit kombëtar. Me shkollën e Janjevës dhe përkrahjen e shkollimit të André dhe Pjetër Bogdanit, ai ndërtoi themelet e një elite të re intelektuale arbërore që do të mbante gjallë gjuhën dhe kulturën shqiptare. Në të njëjtën kohë, dokumentet e vitit 1620 të identifikuara nga Antal Molnár tregojnë qartë se Mazreku ishte ndër të parët që konceptoi Kosovën si një entitet politik të veçantë, duke e lidhur fatin e saj me identitetin shqiptar.

Duke e ngritur çështjen shqiptare në instancat më të larta të Evropës së kohës, Mazreku i dha Kosovës dhe shqiptarëve një dimension ndërkombëtar. Vepra e tij është pjesë e themeleve mbi të cilat ngritet sot ndërgjegjja kombëtare dhe shtetformimi modern i Kosovës. Në këtë përvjetor të Pavarësisë së Shqipërisë, kujtimi i tij është homazh për të gjithë ata që ndriçuan rrugën tonë drejt lirisë.

Referencat

  1. Barleti, Marin. Historia e Skënderbeut. Versione të studiuara. Faqet 210–212.
  2. Loka, Nikollë. Studime mbi klerikët shqiptarë të shekullit XVII. Tiranë: Botime Toena, 1995. Faqet 48–53.
  3. Malcolm, Noel. Kosovo: A Short History. London: Macmillan, 1998. Faqet 85–90.
  4. Molnár, Antal. Hungarians and the Papacy in the Early Modern Period. Budapest: Central European University Press, 2000. Faqet 112–115.
  5. Propaganda Fide Archives. Lettres de Pjetër Bogdani. Roma, 1670.
  6. Vokrri, Avdullah. Arsimi shqip në Kosovë – Historia dhe zhvillimi. Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2003. Faqet 72–80.

Vetëdijesimi Strategjik dhe Transformimi i Mbrojtjes në Bashkimin Evropian: Rasti i Polonisë dhe Gjermanisë pas agresionit Rus ndaj Ukrainës

by

Exterior view of the new NATO headquarters

Prof. dr. Muhamet Racaj, Gjeneral-Major
Universiteti “Nënë Tereza”, Shkup/

Ky studim analizon ndryshimet themelore në arkitekturën e sigurisë evropiane pas agresionit rus ndaj Ukrainës nga viti 2022 në vazhdimësi dhe shqyrton zhvillimin e vetëdijes strategjike në shtetet anëtare të Bashkimit Evropian për rolin e mbrojtjes kombëtare. Në fokus janë rastet e Polonisë dhe Gjermanisë, të cilat po ndërmarrin hapa të rëndësishëm drejt transformimit të mbrojtjes. Polonia, përmes investimeve të mëdha dhe programit “Gjithmonë i Përgatitur”, po ndërton një forcë ushtarake moderne dhe një popullsi të trajnuar për vetëmbrojtje. Në të njëjtën kohë, Gjermania ka inicuar një reformë të thellë të Bundeswehrit, duke rikthyer shërbimin e detyrueshëm ushtarak dhe duke nisur programe masive modernizimi për të krijuar një ushtri të gatshme për veprim dhe për të forcuar mbrojtjen evropiane kolektive. Studimi tregon se ky proces pasqyron kthimin në konceptin evropian të mbrojtjes gjithëpërfshirëse, ku qytetari bëhet pjesëmarrës aktiv në sistemin e sigurisë.

Pas Luftës së Dytë Botërore, siguria në Evropë u mbështet kryesisht te garancitë e sigurisë së ofruara nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe mekanizmat e NATO-s. Për shumë dekada, ky sistem siguroi një kohezion të fuqishëm të arkitekturës së mbrojtjes perëndimore, ku vendet anëtare të Bashkimit Evropian preferuan të reduktonin investimet dhe kapacitetet e tyre ushtarake, duke besuar se siguria mbrohej nga aleanca transatlantike¹. Megjithatë, agresioni rus ndaj Ukrainës në shkurt 2022 shkatërroi këtë ekuilibër, duke nxjerrë në pah mungesat strukturore dhe ekonomike në këtë sistem². Kjo krizë detyroi vendet anëtare të BE-së, përfshirë dy nga më të mëdhatë dhe me ndikim strategjik – Poloninë dhe Gjermaninë – të rishikojnë rrënjësisht qasjet e tyre ndaj mbrojtjes dhe sigurimit të kapaciteteve të qëndrueshmërisë ushtarake³. Në këtë kuadër, zhvillimi i një vetëdijeje të re strategjike u bë thelbësor për përcaktimin e rolit të qytetarit dhe forcave ushtarake në arkitekturën e re të sigurisë evropiane. Në këtë studim shqyrtohet transformimi i mbrojtjes kombëtare në Poloni dhe Gjermani si modele kyçe për drejtimin e përgjithshëm të Bashkimit Evropian në fushën e sigurisë pas vitit 2022, duke analizuar si këto vende po ndërtojnë kapacitete të reja ushtarake dhe kujdesen për përfshirjen qytetare në proceset e vetëmbrojtjes.

Pjesa Kryesore:
1.Analiza teorike dhe konceptuale

Koncepti i autonomisë strategjike është përqendruar në aftësinë e një shteti apo një blloku shtetesh për të marrë vendime të pavarura dhe për të siguruar mbrojtjen e interesave të tyre të pa varur te forca ose teknologjia e jashtme⁴. Pas Luftës së Ftohtë, kjo autonomi mbeti në një gjendje të paqëndrueshme gjegjësishtë nën hije duke u zëvendësuar nga një varësi e fortë ndaj SHBA-së dhe NATO-s. Megjithatë, rreziqet dhe tensionet e reja gjeopolitike, sidomos lufta në Ukrainë, nxorrën në pah nevojën për kapacitete të pavarura mbrojtëse dhe mobilizim të përgjithshëm të shoqërisë⁵. Në këtë kuadër, koncepti i mbrojtjes gjithëpërfshirëse – i formuar në vende të tilla si Finlanda dhe Polonia – i jep rëndësi përfshirjes aktive të qytetarit në sistemet e mbrojtjes. Kjo përfshin trajnimin civil dhe ushtarak, mobilizimin e rezervave ushtarake dhe edukimin publik mbi sigurinë⁶. Integrimi i këtyre elementëve kërkon një ristrukturim të politikave kombëtare dhe evropiane të mbrojtjes, ku mirëkuptimi i rolit qytetar dhe aftësitë teknologjike bashkohen për të krijuar kapacitete reale të pavarura në fushën e sigurisë⁷.

Rasti i Polonisë: Transformimi ushtarak dhe vetëdijesimi qytetar

Polonia ka dalë si një nga shtyllat kryesore të mbrojtjes evropiane lindore pas fillimit të agresionit në Ukrainë. Përmes programit “Gjithmonë i Përgatitur”, ajo ka bërë hapa të rëndësishëm drejt ndërtimit të një force ushtarake moderne dhe një popullate të trajnuar për qëndrueshmëri dhe vetëmbrojtje⁸. Programi synon trajnimin e 500 mijë qytetarëve deri në vitin 2026, duke përfshirë studentë, profesionistë, bujq dhe pensionistë në kurse për mbrojtje civile, gjeostrategji, mjekësi emergjente dhe përdorimin e teknologjive të reja ushtarake⁹. Në aspektin ekonomik, Polonia ka arritur të rrisë shpenzimet e mbrojtjes mbi 3.9% të PBB-së, investim që përqendrohet në blerjen e avionëve F-35, sistemeve Patriot, tankeve K2 dhe dronëve prodhim vendas ‘Gladius’¹⁰. Kjo strategji gjithashtu përfshin zhvillimin e partneriteteve rajonale dhe bashkëpunimin në iniciativa si “Tri Mora”, që forcon lidhjet midis vendeve të Evropës Qendrore e Lindore për koordinim ushtarak dhe ekonomik¹¹. Një element kyç është edhe ngritja e ndërgjegjësimit psikopolitik, ku qytetarët përgatiten për sfidat e sigurisë nëpërmjet edukimit dhe trajnimeve që i afrojnë konceptit të mbrojtjes gjithëpërfshirëse, një model që synon krijimin e një rezistence kolektive ndaj ndikimeve të huaja dhe agresionit¹².

Rasti i Gjermanisë: Rikthimi i shërbimit të detyrueshëm ushtarak dhe ndërtimi i rezervës

Në krahasim, Gjermania kishte pezulluar shërbimin e detyrueshëm ushtarak në vitin 2011, duke shfaqur një model pacifist që zgjati mbi një dekadë¹³. Megjithatë, pas krizës së Ukrainës, mungesa e personelit dhe rritja e nevojave për kapacitete rezerviste detyroi qeverinë federale të marrë vendime historike¹⁴. Në tetor të vitit 2025, koalicioni qeverisës vendosi rikthimin e shërbimit obligativ për meshkujt 18-vjeçarë, duke përdorur një sistem “llotarie” nëse numri i vullnetarëve nuk është i mjaftueshëm¹⁵. Për vajzat, pjesëmarrja mbetet vullnetare. Qëllimi është që Bundeswehri të rritet në 260 mijë efektivë deri në vitin 2031¹⁶. Ministri i Mbrojtjes, Boris Pistorius, ka përcaktuar synimin që Gjermania të jetë “kriegstüchtig” – e gatshme për luftë – deri në vitin 2029, duke reflektuar nevojën për përputhje me strategjinë e NATO-s¹⁷. Megjithëse Berlini ka miratuar një plan investimesh prej 1 trilion dollarësh, sfidat më të mëdha mbeten entuziazmi i ulët i brezit të ri për shërbimin ushtarak dhe kundërshtimet radikale nga lëvizjet pacifiste dhe pjesë të opinionit publik¹⁸. Ky rikthim shihet nga qeveria si i domosdoshëm për krijimin e një rezervë bazë që do të garantonte sovranitetin dhe integritetin e vendit në një ambient sigurie të përshtatur me sfidat e sotme¹⁹.Në këtë kontekst, Gjermania po ndërmerr hapa historikë për modernizimin e Bundeswehr-it. Në vitin 2025, Berlini miratoi programin FASER (Future Soldier Equipment and Readiness), që ka për synim të zgjasë deri në vitin 2034 dhe të rrisë efektivët e ushtrisë në rreth 460.000 deri në mesin e dekadës së ardhshme – shumë më tepër se 280.000 sa janë sot²⁰. Përmes një investimi pa precedent prej 26,5 miliardë euro, Gjermania do të modernizojë pajisjet individuale të ushtarëve, duke përfshirë uniformat, sistemet balistike, komunikimin dhe armatimin e lehtë, si dhe do të blejë deri në 5.000 automjete të reja Boxer të prodhimit franko-gjerman, të cilat do të shërbejnë për fleksibilitet taktik në operacione moderne²⁰. 19 miliardë euro i dedikohen direkt FASER-it, ndërsa 7,5 miliardë janë të dedikuara pikërisht për flotën e re të automjeteve të blinduara me rrota²⁰. Ky program është përgjigje ndaj kritikave të gjata lidhur me pamjaftueshmërinë logjistike dhe teknike të forcave të armatosura. Nga viti 2026, buxheti i mbrojtjes arrin në mbi 117 miliardë euro dhe 2.8% të PBB-së – shumë mbi objektivin e NATO-s – në një strategji kombëtare që mbështetet nga masa të jashtëzakonshme financimi të përkohshëm dhe bashkëpunim industrial me prodhuesit kryesorë europianë²⁰. Paketa stimuluese për sigurinë kombëtare dhe industriale pritet të rrisë mijëra vende pune dhe të rivendosë bazën teknologjike të Gjermanisë si qendër kryesore të mbrojtjes në Evropë²⁰.

Krahasimi dhe ndërveprimi i modeleve

Dallimet mes Polonisë dhe Gjermanisë janë të qarta: Polonia përqendrohet në ndërtimin aktiv të kapaciteteve ushtarake dhe përfshirjen e gjerë qytetare përmes trajnimeve gjithëpërfshirëse, ndërsa Gjermania fokusohet në rivendosjen e mobilizimit qytetar përmes detyrimit ushtarak dhe krijimit të një rezervë të organizuar²¹. Megjithatë, këto modele plotësojnë njëra-tjetrën brenda kuadrit evropian të sigurisë. Ata tregojnë përpjekjet për të ndërtuar një arkitekturë që kombinon forcën moderne teknologjike me forcën njerëzore dhe vetëdijesimin strategjik qytetar, duke minimizuar varësinë nga fuqitë e jashtme²¹.

Përfundime

Pas vitit 2022, Bashkimi Evropian është duke hyrë në një fazë të re transformimi në fushën e mbrojtjes. Modelet e Polonisë dhe Gjermanisë, me qasje të ndryshme, por të përbashkëta në vetëdijesimin strategjik dhe ndërtimin e kapaciteteve rezerviste, janë shembuj konkretë të kësaj transformimi. Mbrojtja moderne evropiane kërkon një përfshirje aktive të qytetarit dhe krijimin e strukturave të qëndrueshme të vetëmbrojtjes. Ky proces nënkupton jo vetëm rritjen e efektivitetit ushtarak, por edhe rindërtimin e një identiteti të shpërndarë mbrojtës dhe politik, i cili do të garantojë sovranitetin dhe sigurinë në një periudhë të pasigurisë gjeopolitike të thellë.

Është e rëndësishme të theksohet se strategjia gjermane e modernizimit dhe zgjerimit të Bundeswehr-it përmes programit FASER dhe investimeve që e kalojnë 117 miliardë euro në vitin 2026 reflekton kthesën më të madhe financiare dhe industriale në historinë moderne të mbrojtjes së vendit. Ky transformim jo vetëm që risjell Gjermaninë si “fuqi ushtarake qendrore” në Evropë, por gjithashtu shpreh gatishmërinë për të mbështetur sigurinë kolektive të BE-së dhe bashkëpunimin me aleatët strategjikë²⁰.

Sfida dhe rekomandime për Bashkimin Evropian

Pavarësisht iniciativave pozitive, BE-ja përballet me sfida të mëdha në ndërtimin e një politike të unifikuar mbrojtjeje.
● Mungesa e industrisë së përbashkët të armatimeve,
● kufizimet buxhetore,
● koordinimi i ngadalshëm midis BE-së dhe NATO-s dhe
● tensionet politike janë pengesa të mëdha²².

Rekomandohet
● harmonizimi i trajnimeve civile dhe ushtarake në shkallë evropiane,
● fuqizimi i industrisë mbrojtëse,
● krijimi i fondeve të përhershme për emergjencat kolektive dhe
● promovimi i edukimit për sigurinë si pjesë e kulturës qytetare.

Kjo do të fuqizonte rolin e qytetarit si aktor kyç në mbrojtjen e përbashkët²³.

Studimet e ardhshme duhet të fokusohen në ndikimin e modeleve polake dhe gjermane në politikën e përgjithshme evropiane të sigurisë, dhe në dimensionet psikologjike dhe shoqërore të vetëdijes mbrojtëse qytetare.

Literatura e shfrytëzuar:

1. European Union External Action Service. “EU Strategic Compass for Security and Defence.” Brussels, 2022.
2.Ibid
3.NATO Defence Expenditure Statistics. Annual Report, 2023.
4. European Union External Action Service. “EU Strategic Compass for Security and Defence.” Brussels, 2022.
5. NATO Defence Expenditure Statistics. Annual Report, 2023.
6. Polish Ministry of Defence. “Always Ready Program: Policy Brief.” Warsaw, 2023.
7. Kosiniak-Kamysz, Władysław. “Civil Preparedness in Contemporary Defence Policy.” National Security Review, Warsaw, 2023.
8.Tomczyk, Cezary. “Military Resilience and Strategic Readiness.” Polish Defence Journal, 2024.
9. Finnish Defence Forces. “Comprehensive Security Model: Lessons Learned.” Helsinki, 2022.
10.Wesslau, Fredrik, and Olevs Nikers. “The Emerging Security Architecture of Central Europe.” EUISS, 2024.
11. Borrell, Josep. “A Geopolitical Europe: Towards Strategic Autonomy.” EU External Policy, 2023.
12. European Council on Foreign Relations (ECFR). “Europe’s Defence Awakening.” Policy Brief, 2024.
13. European Parliament Research Service. “Prospects for a European Defence Union.” Brussels, 2024.
14. European Union External Action Service. “EU Strategic Compass for Security and Defence.” Brussels, 2022.
15. Weitere Quellen für spezifische Details zu Deutschland werden durch offizielle Regierungsdokumente bereitgestellt.
16.Ibid.
17.Ibid.
18.Ibid.
19.Ibid.
20.Bundesregierung.de and Armees.com sources on Bundeswehr Modernization FASER Program, 2025.
22.Op. cit.
23.Op. cit.
24.Op. cit.

ALFABETI I GJUHËS SHQIPE – KONGRESI I MANASTIRIT

by

117-VJETORI I KONGRESIT TË MANASTIRIT

Shqipja e shkruar dokumentohet që nga shekulli XIV me alfabetin latin. Po këtë alfabet, të plotësuar me ndonjë shenjë greke, e përdorën edhe shkrimtarët arbëreshë. Duke qenë se greqishtja përdorej si gjuhë e kishës ortodokse, shqipja u shkrua edhe me shkronja greke. Nën trysninë e islamizmit dhe të pushtuesve osmanë, në shkrimin e shqipes, që nga fillimi i shekullit XVIII, u përdor edhe alfabeti turko-arab. Më të u shkruan krijimet letrare të bejtexhinjve.

Me fjalë të tjera, me alfabet latin janë shkruar dokumentet e para në gjuhën shqipe:
– Formula e pagëzimit, 1462; dhe
– Fjalorthi i Arnold fon Harfit, 1496)

. Dëshmia e parë me alfabet grek është “Ungjilli i Pashkëve” ose “Perikopeja e Ungjillit”, i shkruar në dialektin jugor të shqipes, në një fletë karte, të gjetur në një kodik të shekullit XIV.
Ka që thonë se ky shkrim i përket fundit të shekullit XV ose fillimit të shekullit XVI.
Libri i parë në gjuhën shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut i vitit 1555 dhe tekste të tjera të shekullit XVII dhe të gjysmës së parë të shekullit XVIII janë shkruar me alfabet latin,plotësuar me disa shkronja cirilike. Në shekullin XVIII autorët e letërsisë së bejtexhinjve përdorën alfabetin turko-arab.

Për shkrimin e shqipes, për të vënë në pah individualitetin e saj dhe të popullit shqiptar, u ndoq edhe një rrugë tjetër – ajo e krijimit të alfabeteve të veçanta. Nga shekulli XVIII, mbase edhe më parë, u krijuan disa alfabete të tilla. Orvatja më fatlume qe ajo e veprimtarit dhe e mësuesit të gjuhës shqipe Teodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805), i njohur me emrin Dhaskal Todri, shkrimi i të cilit pati njëfarë përhapjeje.
Në një frymë të re, thellësisht kombëtare, e shtroi dhe e zgjidhi çështjen e alfabetit të shqipes ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtari i shquar iluminist dhe veprimtari i shkollës shqipe Naum Veqilharxhi (Naum Bredhi, 1767-1846). Në vitet 1824 dhe 1825 ai e kishte nisur tashmë punën për një alfabet të tijin me 33 shkronja. Më 1844 ai shtypi një gjuhën shqipe një abetare prej tetë faqesh. Ky libër i vogël me titull “Fort i shkurtër e i përdorçim ëvetar shqip”, u shpërnda në mbarë Shqipërinë e jugut, nga Korça në Berat. Në vitin 1845, në një botim të dytë, kjo broshurë u zgjerua deri në 48 faqe, me titull ”Fare i ri abetor shqip për djelm nismëtore”.

Përpjekje të mëtejshme për caktimin e një alfabeti të përgjithshëm për gjuhën shqipe u bënë në vitet ’60 të shekullit XIX si dhe më pas, nga një grup atdhetarësh dhe veprimtarësh të shquar të Rilindjes Kombëtare, siç ishin: Kostandin Kristoforidhi (1872-1895) – lëvrues dhe studiues i dalluar i gjuhës shqipe; Pashko Vasa (1825-1892) – veprimtar i arsimit dhe i kulturës, poet dhe publicist patriot; Hasan Tahsini (1811-1881) – atdhetar i madh, filozof dhe mendimtar i shquar në fusha të ndryshme të diturisë; Jani Vreto (1822-1900) – atdhetar dhe mendimtar shquar; Sami Frashëri (1850-1904) – dijetar i madh, shkrimtar dhe publicist, rilindës i shquar, ideolog kryesor i Lëvizjes kombëtare shqiptare. Përpjekjet e tyre u kurorëzuan me sukses në kohën e Lidhjes së Prizrenit (1878).

Në fillim të vitit 1879 u pranua alfabeti i parashtruar nga Sami Frashëri (1850-1904), i bazuar në parimin “një tingull me një germë dhe një germë për një tingull”. Ky alfabet, i njohur me emrin “alfabeti i Stambollit”, u mbështet në alfabetin latin, duke u plotësuar me disa shkronja greke dhe me shkronja të tjera të veçanta. Me të u bënë shumë botime, u përhap gjerësisht dhe deri në fund të shekullit XIX ishte alfabeti kryesor i Rilindjes Kombëtare.
Nga fundi i shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX një përhapje jo të vogël pati edhe alfabeti i shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, të cilin – me pak ndryshime – e përshtati edhe revista “Albania” e Faik Konicës (1875-1942), që botohej në Bruksel në vitet 1897-1902 dhe në Londër në vitet 1903-1909. Me shkrimet e saj, kjo revistë luajti një rol të rëndësishëm për zgjidhjen e alfabetit të përbashkët, të vendosur në Kongresin e Manastirit më 1908.

Kur numri i botimeve shqipe u shtua, ndërsa rrjeti i shtypjes së tyre u zgjerua, kushtet teknike dhe arsye të tjera bënë që të krijohen e të përdoren alfabete të ndryshme. Gjithnjë e më shumë u përdor alfabeti thjesht latin në variante të ndryshme, duke u plotësuar shkronjat e tij me diagrame (dyshkronjësha) ose me shenja diakritike (ç, ë). Numri i alfabeteve të përdorura në praktikën e botimeve erdhi duke u shtuar.
* * *
Shumë nacionalistë shqiptarë ushqyen besim te lëvizja e xhonturqve, e cila do të shpinte në revolucionin e korrikut të vitit 1908 dhe pas një viti, në përmbysjen e Sulltan Abdyl Hamidit II (1842-1918). Edhe shqiptarët luajtën një rol me rëndësi në revolucionin e xhonturqve, i cili e përshpejtoi fundin e kësaj periudhe të stagnimit të përgjithshëm, e që më 23.07.1908 i dha Perandorisë kushtetutë, ndërsa qytetarëve – kinse barazi. Por shpresat që shqiptarët kishin mbështetur te xhonturqit, u shuan shpejt. U bë e qartë se administrata e re ishte po aq centraliste sa edhe e vjetra, në mos dhe më shumë. Shqiptarët nuk do të bënin pjesë në atë valë nacionalizmi mbarëturk që po përhapej nëpër Evropë.

Veprimtari dhe publicisti i Rilindjes Dervish Hima (Ibrahim Naxhi, Ohër, 1875 – Tiranë, 1928) thoshte se “shqiptarët nuk janë tjetër veçse shqiptarë dhe nuk do ta ndjejnë veten të kënaqur veçse kur të jenë të lirë në një Shqipëri të lirë, si një pjesë e një konfederate shtetesh të pavarura ballkanike nën suzerenitetin e Sulltanit (Archives du Ministère des Affaires Etrangères de France, Shkodër, 26 gusht 1908, dhe Pinon 1909, f. 813).
Ndërsa shpresat për autonomi nuk po fuqizoheshin, shqiptarët arritën të përfitojnë nga reformat e xhonturqve dhe nga liberalizimi relativ në çështjet kulturore. Ngritën shkolla në gjuhën shqipe dhe themeluan gazeta në këtë gjuhë si dhe klube patriotike. Por, rrethi tragjik i shtypjes dhe i kryengritjeve të përgjakshme vazhdonte.

* * *
Po në këtë kohë, prej 14 deri më 22 nëntor 1908 u mblodh Kongresi i Manastirit, për të shqyrtuar në atë fazë disa çështje të rëndësishme të Lëvizjes Kombëtare, në radhë të parë për të zgjidhur çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, njësimi i të cilit ishte bërë një problem i mprehtë politik, arsimor dhe kulturor dhe një kërkesë e ngutshme e Lëvizjes Kombëtare.
Për ta përmbushur këtë kërkesë, atdhetarët shqiptarë shpejtuan ta shfrytëzonin gjendjen e krijuar pas shpalljes së Kushtetutës në Perandorinë Osmane (23.07.1908).

Nismëtar i thirrjes së këtij kongresi kombëtar, që ka hyrë në histori si Kongresi i Manastirit, ishte klubi “Bashkimi” i Manastirit. Organizimi i kongresit të alfabetit u propagandua nga veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi, i njohur edhe me pseudonimin Lumo Skëndo dhe Mali Kokojka – Mit’hat Frashëri (Janinë, 1880 – Nju-Jork, 1949) në revistën e tij “Liria”. Në një artikull të botuar në të, midis tjerash ai shkruan: “…ardhi një ditë e pëlqyer për istorinë tonë, që të nisim liruar’ e pa pengim të punojmë për mbrodhësin’ e lumturin’ e kombit tonë, jo me barut edhe me armë, po me kartë e pëndë, andaj kjo çështje e Abecesë lipsetë të jetë fillim, që pa atë nuk do mundim të arrijmë qëllimetë tona të lartëra për mbrodhësi të gjuhësë”.
Kongresi u mbajt në shtëpinë e veprimtarit të lëvizjes kombëtare, të lindur në Zavalan të Dangëllisë (rrethi i Përmetit) Fehim Zavalanit (1859-1935). Nën drejtimin e tij, pranë klubit “Bashkimi” të Manastirit, në vitin 1908 u formua një komitet i fshehtë që luftonte për autonominë e Shqipërisë. Fehim Zavalani ishte drejtuese i gazetës “Bashkimi i Kombit” që doli në Manastir në vitet 1909-1910. Në vitet 1911-1912 gazeta doli me emrin “Drita”, si organ i klubit “Bashkimi” të Manastirit.

Femi Zavalani qe ndër organizatorët kryesorë të thirrjes së Kongresit të Manastirit për njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Si kryetar i klubit “Bashkimi” të Manastirit, Fehim Zavalani bashkërendoi veprimtarinë e të gjitha klubeve shqiptare për mbrojtjen e alfabetit shqip, të kulturës dhe të të drejtave kombëtare të shqiptarëve kundër reaksionit xhonturk. Në Kongresin e Dibrës (1909), kundërshtoi përpjekjet e përkrahësve të xhonturqve për t’u imponuar shqiptarëve alfabetin arab.
Kongresi i Manastirit pra, u mbajt në shtëpinë e Fehim Zavalanit. Në Kongres morën pjesë 50 delegatë. Prej tyre, 32 delegatë ishin me të drejtë vote, ndërsa 18 delegatë, pa të drejtë vote. Delegatët vini nga të katër vilajetet e tokave shqiptare: i Shkodrës, i Janinës, i Manastirit dhe i Kosovës; delegatë të shoqërive, të klubeve dhe të organeve kombëtare të pjesës më të madhe të trevave shqiptare, si dhe të kolonive shqiptare në Stamboll, në Bukuresht, në Sofje, në Egjipt, në ShBA, midis tyre shkrimtarë e gazetarë, lëvrues të gjuhës dhe mësues të shqipes, veprimtarë të njohur të lëvizjes kulturore dhe politike kombëtare.

Për të studiuar çështjen e alfabetit dhe për të dalë me propozime, Kongresi zgjodhi një komision 11-anëtarësh, të përbërë nga përfaqësues të tre alfabeteve kryesore që ishin në përdorim.
Në komision bënin pjesë:

– Poeti, dramaturgu, prozatori, esteti, publicisti, kleriku i lartë dhe politikani Gjergj Fishta (1871-1940);
– Veprimtari i lëvizjes kombëtare dhe demokratike shqiptare, poeti e publicisti Luigj Gurakuqi (1879-1925);
– Botuesi i të përjavshmes shqiptaro-amerikane “Kombi” në Boston Sotir Peci (1873-1932);
– Veprimtari politik, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi Mit’hat Frashëri (1880-1949);
– Njëri ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje Shahin Kolonja (1865-1919);
– Deputet i Elbasanit në Kongres ishte farmacisti Dhimitër Buda (Taqi Buda). Kongresin e mbështeti edhe financiarisht. Më vonë mbështeti financiarisht edhe Normalen e Elbasanit. Është baba i historianit Aleks Buda (Elbasan, 1911 – Tiranë 1993);
– Poeti klasik dhe veprimtari atdhetar Ndre Mjeda (1866-1937);
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, publicisti, drejtuesi i shkollës së vashave në Korçë, Gjergj Qiriazi (1868-1912).
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, organizator dhe drejtues i çetave të armatosura për pavarësi në vitet 1906-1908 – Bajo Topulli (Gjirokastër, 1868 – Sarandë, 1930).
– Veprimtari i lëvizjes kombëtare, publicist i cili iu përkushtua përhapjes së mësimit dhe të shkrimit të gjuhës shqipe, si dhe ideve kombëtare në Berat – Nyzhet Vrioni (Nyzhet Vrioni, Berat, 1877 – Romë, 1920). Në Kongres mori pjesë së delegat i klubit “Bashkimi” të Beratit dhe u caktua anëtar i Komisionit të alfabetit;
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, mësuesi i Shkollës së Vashave në Korçë, i cili lindi në Vithkuq të Korçës dhe u shpërngul në Manastir – Grigor Cilka (1875-1919). Gruaja e tij, Katerina Cilka ishte mësuese e shkollës së parë fillore për vajza në Korçë.
Ndër pjesëmarrësit e shquar ishin edhe:
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare dhe i shkollës shqipe, publicisti Petro Nini Luarasi (Luaras i Kolonjës, 1865 – Ersekë, 1911). Për veprimtarinë patriotike, arsimore, shoqërore dhe propaganduese, u përndoq nga xhonturqit dhe Patrikana e Stambollit. Vdiq i helmuar prej tyre në Ersekë.
– Veprimtari i shkollës shqipe, studiuesi dhe publicisti nga Shkodra Mati Logoreci (1867-1941);
– Poeti dhe publicisti nga Shkodra Hilë Mosi (1885-1933);
– Veprimtari i Rilindjes Kombëtare, i shkollës shqipe dhe i shtypit shqiptar, i lindur në Vodicë të Kolonjës Thoma Avrami (1869-1943);
– Veprimtari i kulturës dhe i arsimit kombëtar, gjuhëtari Simon Shuteriqi (1883-1951), i lindur në Elbasan; (Familjes Shuteriqi i takon edhe shkrimtari dhe historiani i letërsisë Dhimitër Shuteriqi (1915-2003));
– Veprimtarja e Lëvizjes Kombëtare, gazetarja dhe publicistja Parashqevi Qiriazi (Manastir, 1880 – Tiranë, 1970) e cila punoi për emancipimin e femrës shqiptare;
Shënim: Familja patriote kolonjare Qiriazi ishte vendosur në fshatin Tërnovë të Manastirit. Sevasti Qiriazi (Dako) (1871-1949), Gjerasim Qiriazi (1858-1894), Gjergj Qiriazi dhe Parashqevi Qiriazi (1880-1970) janë motra e vëllezër. Qenë veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare. Vepruan për arsimimin dhe për emancipimin e popullit shqiptar, sidomos të femrës shqiptare.

* * *
Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Mati Logoreci, Luigj Gurakuqi dhe Hilë Mosi vinin nga Shkodra. Shahin Kolonja dhe Petro Nini Luarasi – nga Kolonja. Thoma Avrami – nga Korça. Bajo Topulli dhe familja Qiriazi – nga Manastiri. Sotir Peci – nga Bostoni.
Kryetar i Kongresit u zgjodh Mit’hat Frashëri, biri i Abdyl Frashërit (1839-1892). Ai u caktua edhe në Komisionin e alfabetit. Komisioni njëmbëdhjetë anëtarësh kryesohej nga Gjergj Fishta. Komisioni kishte për detyrë të studionte çështjen e alfabetit dhe të dilte me propozime.
U arrit menjëherë mendimi i përbashkët që, pavarësisht nga alfabeti që do të përcaktohej, kryesorja të ruhej uniteti kombëtar. Këtë ide Gjergj Fishta e shprehu duke thënë: “…sado që jam dërguarë prej shoqërisë Bashkim, s’kam ardhurë për të mprojtur atë abece, po për të gjeturë një mënyrë që të bashkohemi të tërë”.
Tre alfabetet kryesore që u morën në shqyrtim qenë:

– alfabeti i “Agimit”, i shoqërisë letrare “Agimi” të Shkodrës, i propozuar nga Ndre Mjeda;
– alfabeti i Bashkimit, i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës, i hartuar nga poeti dhe kleriku, i lindur në Bulgër të Mirditës Preng Doçi (1846-1917); dhe
– alfabeti i Stambollit, i hartuar nga Sami Frashëri.

Kishte shqiptarë, kryesisht të jugut, të cilët parapëlqenin alfabetin tradicional të Stambollit. Shqiptarët e veriut ndërkaq, pëlqenin alfabetin e “Bashkimit” të Shkodrës, i cili ishte më praktik për botime, ngase nuk kishte shkronja jolatine.
Në kongres u shqyrtuan gjithashtu edhe dy alfabete të tjera: alfabeti grek, i përhapur për përdorim të shqipes nga lëvruesi dhe studiuesi i gjuhës shqipe, veprimtari i Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës Konstandin Kristoforidhi (1872-1895) dhe alfabeti arab, të cilin një numër i caktuar i myslimanëve, sidomos në Maqedoni dhe në Kosovë, vazhduan ta shohin si të vetmen zgjidhje edhe për një kohë të caktuar pas kongresit.
Një prej tyre që përkrahu alfabetin arab ishte edhe veprimtari i lëvizjes kombëtare, kleriku Rexhep Voka (Shipkovicë, Tetovë 1847 – Stamboll 1917). Ai u përfshi në lëvizjen për çlirim kombëtar dhe për mbrojtjen e trojeve etnike shqiptare, për mësimin e shqipes dhe për përhapjen e diturisë, si rrugë e emancipimit kombëtar të shqiptarëve. Në vitin 1903 ishte myfti i vilajetit të Manastirit.

Përkrahu idenë e shkrimit të shqipes me alfabet arab, gjë që u kundërshtua nga veprimtarët e Rilindjes. Me këtë alfabet botoi dhe një abetare (“Elifbaja shqipe”, 1910) dhe një libër mësimi të shqipes dhe të normave të fesë islame (“Mendime”, 1911).
Pas disa ditësh të përshkuara me diskutime dhe duke marrë gjatë kësaj kohe edhe telegrame nga mbarë Shqipëria, me kërkesën që të vendosej njëri apo tjetri alfabet, Komisioni vendosi t’i pranojë variantet e modifikuara:
– të alfabetit të “Bashkimit”; dhe
– të alfabetit të Stambollit.

Tani, në shkolla dhe në botime mund të përdoreshin të dy alfabetet. Megjithëkëtë, pranimi nga të gjithë, i vendimit të Komisionit do të donte ende kohë. Pra, pas mjaft diskutimesh u krijua një alfabet i ri, i mbështetur i tëri në alfabetin latin, shkronjat e të cilit plotësoheshin me nëntë dyshkronjësha (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë). Në fund Komisioni dhe Kongresi vendosën që të lejohej përdorimi, si i alfabetit të Stambollit, që kishte një përhapje të gjerë ndër shqiptarë, ashtu edhe i alfabetit të ri. Dy alfabetet ndryshonin vetëm në shtatë shkronja.

Vendimet e kongresit që ishin kurorëzim i përpjekjeve të shumë brezave lëvruesish të shqipes për afrim e njësim, u mirëpritën nga rrethet kulturore shqiptare brenda dhe jashtë vendit dhe u vunë menjëherë në zbatim.
Brenda pak vitesh, alfabeti i shoqërisë letrare “Bashkimi” të Shkodrës i miratuar nga Kongresi i Manastirit, fitoi epërsi dhe u bë shpejt alfabeti i vetëm i shqipes. Njësimi i alfabetit ishte një hap i rëndësishëm për njësimin e drejtshkrimit dhe të gjuhës letrare shqipe.

Kongresi i Manastirit pati rëndësi të madhe jo vetëm për alfabetin dhe për gjuhën letrare kombëtare, për arsimin dhe për kulturën, por edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në përgjithësi. Gjatë ditëve të kongresit u organizuan takime të veçanta dhe mbledhje të mbyllura me delegatët, ku u rrahën çështje të mprehta politike. Bisedimet e zhvilluara shërbyen për të afruar pikëpamjet, për të përcaktuar platformën politike të përbashkët të organizatave kombëtare dhe për të bashkërenduar më mirë veprimtarinë e tyre.
U hartua edhe një program kërkesash politike, kulturore dhe ekonomike prej 18 pikash, që iu dha deputetit të Korçës, Shahin Kolonjës (1865-1919), për ta paraqitur në emër të shqiptarëve – në parlamentin osman. Shahin Kolonja ishte një ndër figurat udhëheqëse të lëvizjes kombëtare në Sofje.

Kongresi i Manastirit e ngriti lëvizjen kombëtare në një shkallë më të lartë. Për të janë bërë botime të posaçme, si përmbledhja “Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit” (1972) dhe studimi “Kongresi i Manastirit” (2004) nga gjuhëtari Shaban Demiraj (Vlorë, 1920 – Tiranë, 2014) dhe nga historiani Kristaq Prifti (Berat, 1932 – 2017).
Përcaktimi i kombit shqiptar për alfabetin latin kishte për të një rëndësi politike të jashtëzakonshme. Një përcaktim i tillë ishte i natyrshëm. Kjo dëshmoi qartë se shqiptarët janë një popull evropian – pjesë e pandarë e qytetërimit perëndimor.
Kongresi i Manastirit i priu shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, gjë që ndodhi katër vjet më vonë.

Çështja e alfabetit qe një temë politike e diskutuar gjatë Rilindjes, e kështu do të mbetej edhe për disa vjet me radhë, përkatësisht deri në vitin 1908. Me vendimin për të mbështetur një zgjidhje kompromisi, Kongresi shtroi rrugën për një kalim shkallëzor nga alfabeti i Stambollit te alfabeti i tanishëm i shqipes, i bazuar në shkronja latine, si dhe arriti të mënjanojë mjaft polemika dhe kundërshtime në vitet e mëvonshme.
Ndonëse një gjuhë letrare, me një drejtshkrim përfundimtar për të gjithë leksikun u vendos jo më parë se në vitin 1972 në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe të mbajtur në Tiranë prej 20 deri më 25 nëntor 1972, vendimet e miratuara 64 vjet më herët në Kongresin e Manastirit, e lehtësuan mjaft formimin e disa normave gjuhësore në fushën e botimeve dhe ndihmuan në ecjen përpara të një letërsie shqiptare më të njësuar.

Vitet e fundit, shqiptarët rregullisht e kremtojnë përvjetorin e Kongresit të Manastirit. Por, ata nuk duhet të harrojnë se qyteti i alfabetit – Manastiri historik, i cili dikur ka qenë qytet i banuar kryesisht me shqiptarë, sot është zbrazur në përmasa frikësuese, saqë është bërë vështirë të jesh shqiptar në këtë qytet. Pushteti sllavo-maqedonas, që nga viti 1945 e këndej ka bërë çmos për t’i privuar shqiptarët e Manastirit nga arsimimi në gjuhën amtare, nga e drejta për t’u punësuar dhe për të ushtruar çfarëdo veprimtarie ekonomike. Ndaj tyre është ndjekur politika e gjenocidit dhe e aparteidit të heshtur. Të getoizuar, të margjinalizuar dhe të privuar nga çdo e drejtë kombëtare dhe njerëzore themelore, shqiptarët e Manastirit u detyruan t’i marrin rrugët e migrimit, përtej deteve dhe oqeaneve, deri në ShBA, Australi, Zelandë të Re dhe Kanada, për të mos u kthyer kurrë më.

Vitet e fundit, shqiptarët e festojnë rregullisht përvjetorin e alfabetit, duke harruar se ndërtesa ku u mbajt kongresi historik, është sulmuar nga persona të panjohur, madje jo një herë. Sulmuesit nuk duket të jenë vandalistë të rëndomtë. Qeveria sllavo-maqedonase në të cilën bën pjesë edhe faktori politik shqiptar, kurrë nuk arriti t’i zbulojë sulmuesit e shtëpisë së alfabetit.
Shqiptarët është mirë t’i shënojnë datat e rëndësishme të historisë së tyre, por pa i mitizuar ato. Shqiptarët nuk duhet ta mitizojnë, as hapjen e shkollës së parë shqipe në Korçë të themeluar më 1887 dhe as Kongresin e Manastirit që ndryshe quhet edhe Kongres i alfabetit.

Nga mesi i shekullit XIX, popuj të caktuar të gadishullit i hartuan projektet e veta kombëtare. Shqiptarët ndërkaq, të gjendur nën sundimin osman, ia dolën të botojnë jo më shumë se një abetare prej tetë faqesh – “Ëvetari” (1844) i Naum Veqilharxhit (1797-1846). Ky ishte një nga figurat më të hershme që iu përkushtua krijimit të një alfabeti të ri të shqipes e njëherazi një nga të parët që formuloi idealet dhe objektivat e lëvizjes kombëtare shqiptare që në hapat e parë të saj.
Derisa shqiptarët përpiqeshin t’i kapërcenin pengesat që ua krijonin autoritetet e Portës së Lartë për të themeluar shkollë fillore me mësim në gjuhën amtare, në këtë periudhë, disa prej fqinjëve ballkanikë kishin themeluar universitete dhe institucione të tjera shkencore dhe arsimore.
Kroatët nuk janë popull ballkanik dhe nuk kanë qenë nën sundimin e Perandorisë Osmane, por të Austro-Hungarisë. Ky popull që kufizohet me Gadishullin Ballkanik, universitetin e vet e ka themeluar qysh në mbarim të shekullit XVII, përkatësisht më 23 shtator 1669.
Çdo popull, shkaqet e vonimit, duhet t’i kërkojë në radhë të parë në vetvete, e pastaj jashtë vetes.

Xhelal Zejneli