Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Durrësi i Lashtë, Tukididi dhe “Komedia e Gabimeve” e Shakespirit

by

Studim historiko-letrar nga Rafael Floqi

Shakespeare in Context: The Comedy of Errors

Si dhe pse shkrimtari gjenial anglez Shekspiri përmend emrin e parë të lashtë të Durrësit- Epidamnus në Komedinë e tij të Gabimeve me një subjekt që duket sa i thjeshtë aq dhe i ngatërruar? 

Me pak fjalë subjekti komedisë është i tillë. Pasi të dy personazhet kryesorë ndahen nga binjakët e vet pas mbytjes së anijes së tyre, Antipholus dhe skllavi i tij Dromio shkojnë në qytetin e Efesit për t’i gjetur vëllezërit e tyre binjakë që i dinin të mbytur. Grupi tjetër i binjakëve jeton në Efes dhe të ardhurit e rinj shkaktojnë aty një sërë incidentesh humoristike nga ngatërrimi i identitetit të tyre. Më në fund, binjakët e gjejnë njëri-tjetrin dhe prindërit e tyre dhe i zgjidhin të gjitha problemet e shkaktuara më parë. Në aktin e parë Duka Solinus, sundimtari i Efesit, kryeson gjyqin e Egeonit të Sirakuzës. Sirakuzianët nuk lejohen të shkojnë në Efes, kështu që Egeoni është arrestuar. Kur e pyetën pse është tani në Efes, Egeoni shpjegon se si ai po kërkonte për djemtë e tij binjakë të humbur, dhe shërbëtorët e tyre binjakë. Njëzet e tre vjet më parë, Egeoni kishte humbur gruan e tij dhe një nga djemtë e tyre binjakë identikë (së bashku me skllavin e djalit) në një stuhi detare. 

Pse u zgjodh Epidamni?

Komedia merrte shkas nga drama e shkrimtarit romak Plautini Menaechmi ngjarjet e së cilës zhvillohen në Durrësin e lashtë në koloninë greke ty Epidamni-us. 

Kur e shndërroi skenarin e Plautinit në Komedinë e Gabimeve, Shekspiri e zhvendosi veprimin e ngjarjeve në qytetin e Efes-it në Anatoli. Megjithatë, Shekspiri nuk e fshiu plotësisht Epidamnin nga dramaturgjia  e tij, sepse ai e emërton qytetin me emrin e tij, shtatë herë gjatë gjithë komedisë. Ndërsa dikush mund ta shpjegojë referencën e Epidamnin si reflektim i burimit nga Plautini, përsëritja e tij, sugjeron që Shekspirit i duhej ta përmendte emrin e qytetit për të përcjellë diçka më me rëndësi tematike për komedinë e tij. 

Unë besoj se për Shekspirin dhe audiencën e tij, Epidamni nënkuptonte një vendbanim tregtar të copëtuar nga përçarjet familjare dhe shoqërore, dhe kështu ai nënvizohet në temat e ngjashme tek Komedia e gabimeve. Këto konotacione e kanë origjinën në Historinë e Luftës së Peloponezit të Tukididit, libër që ka shumë mundësi të jetë njohur nga Shekspiri në përkthimin në anglisht të vitit 1550 nga Thomas Nicolls.

Epidamni ndoshta do të thoshte pak për Plautinin dhe për shumicën e anëtarëve të audiencës së tij romake. Ndërsa data e krijimit të Menaechmit si një krijim i mëparshëm nuk dihet.

Epidamni dhe “Illyria e Shekspirit”

Në një vëllim titulluar  “Illyria e Shekspirit”, studijuesja Sara Hanna regjistron me përkushtim, referencat klasike përkatëse në “From Illyria to Elysium: Geographical Fantasy in Twelfth Night”, botuar në Litteraria Pragensia 12 (2002): 21-45; edhe pse megjithatë, ajo i konsideron referimet për Ilirinë në Komedinë e Gabimeve vetëm  si “tribut i dramaturgut për mjeshtrin e tij të parë të komedisë” (f.27). nga ana tjetër, Thukididi për studiuesin  George Fredric Franko, Epidamni, Tukididi dhe Komedia e Gabimeve e Shakespirit Universiteti Hollins, VA 24020, USA, ka mundësi të jetë më shumë se aq.

Në skenarin ekzistues, dhe njohuritë e shfaqjes për qytetin  Epidamn janë të mjegullta tek Menaechmus: dhe citimi latin  mihi damnum në Epidamno duis (lat .RF) duket si më e mira. 

Ndërsa nuk ka asnjë arsye tematike të dallueshme që Plautini ta lokalizojë (“për këtë arsye, që emri që i është vënë këtij qyteti është Epidamnus, sepse pothuajse, sepse askush nuk i shmangej atij pa u mallkuar. Sipas përkthimit të Menaechmit nga Warner i vitit 1595 . Megjithatë ai ndoshta e dinte që Epidamni shtrihej në një rrugë të tërthortë të Adriatikut drejt Sirakuzës [….] deri në vitin 210 pes, qw ndoshta, do të kishte ofruar mundësinë e lidhjes të emrit me një qytet ilir në kokën e inkursioneve ushtarake romake përgjatë Adriatikut në vitet 229 dhe 219 pes.  Interesante, ishte se romakët nuk e pëlqyen fundin e fjalës “Epi-damnus” pasi “damnum” do të thotë “i mallkuar/mallkuar” në latinisht. Sipas tyre ky ishte një emër shumë fatkeq për portin kryesor të kalimit përtej Adriatikut. Pra, e ndryshuan emrin në Dyrrachium = Majat Binjake (një emër tjetër grek). Ky emër evoluoi në Durrës në gojën e iliro-shqiptarëve.

Messenio: propterea huic urbi nomen Epidamno inditumst.

Epidamni qyteti i mallkimit

Megjithëse lojërat e ngjashme me fjalët janë të mundshme në anglisht, Shekspiri nuk e bën këtë. Vendndodhja gjeografike dhe shoqërimet rajonale nuk arrijnë të japin një motiv bindës për përmendjen e përsëritur të emrit të Epidamnit. Edhe po të ndiqte efektet zanore, si lojë fjalësh, rimë ose aliteracione  në ndonjë nga shtatë referencat e emrit Epidamni. Kjo mbetet e vërtetë edhe nëse nuk mund të jemi të sigurtë se në çfarë forme të saktë audienca e Shakespirit e ka dëgjuar këtë emër. Ndërsa tek  Folio quia nemo ferme sine damno huc devortitur. (Lat. RF) lexohet vazhdimisht “Epidamium”, një lexim i mbajtur edhe nga New Folger dhe Menaechmi për Epidamnus, ka arsye të mirë tingëllimi si i mallkuar që emri Epidamnus ofronte mund t’i shërbente atij.

… Nga se çfarë keni frikë?” :: “Se do të më mallkosh (lat Damnus  mallkim), ky është shkaku i ndërrimit të emrit në Durrahium si emër i qytetit nga romakët, që shqipton ose shpjegon origjinën e këtyre variacioneve. Nuk ka dyshim, se Shekspiri nënku ptonte këtu qytetin edhe madje edhe emrat e personazheve si Egeoni dhe zonja Adriana, të cilat ndjellin emrat e detit Egje dhe Adriatik, sugjerojnë ndjeshmëri ndaj konotacioneve të gjeografisë mesdhetare. Shekspiri e përdor emrin Epidamn si mundësi për shaka mes Menaechmus dhe Messenios. Tek Menaechmi i njohur zakonisht si Epidamnus, Durrësi nuk bën asgjë për vënë në pah këtë identitet të dyfishtë; vini re gjithashtu se Shakespiri në këtë kohë ka të ngjarë ta ketë lexuar Appianin, i cili, në Librin 2 të Luftërave Civile, bën një digresion mbi historinë onomastike të emrit “Durrachium, e cila mendohet të kishte qenë Epidamnus….si ç e quan edhe Tukididi? 

Siç vëren redaktori më i fundit anglez i Menaechmit, Messenio gabimisht e etiketon Epidamnin si një ishull edhe pse është i lidhur me kontinentin nga një istëm dhe nënkupton se qyteti nuk ishte fare aty, ku ishte në të vërtetë”. Nga ana tjetër deri vonë për shkak të kënetës Durrësi ishte vlerësuar si ishull.

Edhe pse Epidamni kishte pak famë në antikitet ose gjatë Rilindjes, ai bëri një paraqitje të paharrueshme dhe vendimtare në historinë e Greqisë antike, të paktën sipas Tukididit, i cili e përjetësoi Epidamnin si shkakun e parë të shpërthimit të Luftës së Peloponezit. Pas një prologu të gjatë (njëzet e tre kapituj), Tukididi e fillon analizën e tij formale të shkaqeve të Luftës së Peloponezit duke rrëfyer luftën civile në Epidamn. Në fakt, “Epidamnos” është fjala e parë në rrëfimin e tij për Luftën e Peloponezit: “Epidamnos polis esti”. 

Tukididi :Epidamni shkaku i Luftës së Peloponezit

Shekspiri dhe anëtarët e ditur të audiencës së tij nuk duhet ta kenë lexuar greqishten origjinale për ta ditur këtë.  Nëse do të kishin parë përkthimin e botuar në anglisht të Tukididit dhe shtëpitë e binjakëve të ndarë dhe prindërve të tyre, por vendndodhja e saktë e qytetit nuk duket shumë e rëndësishme për të.

Vendndodhja e qytetit në bregdetin ilir kërkon krahasimin midis Komedisë së Gabimeve dhe komedisë të mëvonshme të “Nata e Dymbëdhjetë”, si një shfaqje e vendosur në Iliri, që është jashtëzakonisht e ngjashme si në temë dhe trajtim me të. Diçka rreth Ilirisë mund t’i ketë sugjeruar Shekspirit dhe audiencës së tij mund të kenë qenë mashtrimet me mbytjet e anijeve.  Megjithatë, tek Nata e Dymbëdhjetë ai vendin e emërton qartë si “Illyria” dhjetë herë, tek Komedia e Gabimeve, ai askund nuk e bën këtë. 

Do ishte të kërkoje shumë nga një audiencë angleze që të kujtonte se Epidamni shtrihet në Iliri dhe kështu të paraqiste në mënyrë e nënkuptuar stereotipet ilire. Pra është bërë një argumentim se “Epidamni” thjesht nënkuptonte një “tjetër” emër helenistik të përgjithësuar dhe ekzotik, por kjo nuk shpjegon se pse Shekspiri zgjodhi Epidamnin dhe jo emrin e një qyteti tjetër grek me tingëllim të huaj. Një argument i tillë, gjithashtu, presupozon se, ose Shekspiri nuk dinte asgjë për Epidamnin, përveç asaj që lexoi tek Menaechmi dhe nga ndonjë atlas, ose se ai vlerësoi këtë thjesht, për ndonjë farë rezonancë specifike tingullore të emrit.

Aludimet e Shekspirit për Epidamnin përforcojnë paraqitjen e ambientit të papajtueshëm të qytetit Epydanne, “i madh dhe i fuqishëm, si dhe në pasuri, ei në njerëz”, ku ai drejtoi Komedinë e Gabimeve, duke e përafruar shfaqjen me një konceptim të lashtësisë që u jepej atëherë në dispozicion, si ai i Thomas Nicolls, ku  ata do ta kishin gjetur, emrin e qytetit në formën si  “Epy-danne”, me “E” të madhe të zbukuruar, si fjalën e parë të kapitullit të titulluar: “Begynnynge of the Arising of War of Greece. ” “Epidam-mus” porti i Epidamnit arriti një famë të qëndrueshme si pika e nisjes për Luftën  e Peloponezit dhe  është një shembull se si, nëse një konflikt nuk menaxhohet siç duhet, një krizë e vogël mund të dalë jashtë kontrollit dhe përfundimisht të kthehet në një luftë të plotë. Lufta e Peloponezit (431–404 para Krishtit) ishte në fakt lufta e dytë e zhvilluar midis Athinës dhe Spartës në shekullin e pestë. 

Reflektimet e gjeneralit dhe historianit grek Tukididit për këtë çështje në Historinë e Luftës së Peloponezit përbëjnë një nga librat më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Jo vetëm pse Tukididi në hetimin e tij nxjerr shkaqet e kësaj lufte të dytë midis Athinës dhe Spartës, e cila rezultoi në fundin e Perandorisë Athinase, por ai e bën këtë në një mënyrë që na lejon të kuptojmë shkaqet e mundshme të çdo lufte në historinë njerëzore. Shkurtimisht, çdo epokë ka arsye të mira për t’u rikthyer në një lexim të afërt të Tukididit. Thucydides. History of the Peloponnesian War. Translated by Crawley, Richard.

Për shkak se ka kaq shumë analiza të thella të karakterit njerëzor dhe veprimit politik te Tukididi, asnjë trajtim i shkurtër i shkrimeve të tij, nuk mund ta bëjë atë të drejtë. Por unë do të doja të përqendrohesha shkurtimisht në një shembull kyç në lidhje me atë se si një krizë, nëse nuk menaxhohet siç duhet, mund të dalë jashtë kontrollit dhe të kthehet përfundimisht në një luftë të plotë. Në rastin e Luftës së Peloponezit, Tukididi kujdeset veçanërisht, për të përshkruar pikërisht Çështjen e Epidamnit.

Edhe pse Epidamnis (ishte i vendosur larg në veri, në trojet e fisit ilir të Taulantëve deri në bregun perëndimor të Greqisë) ishte një koloni bijë e Korkyrës (Korfuzi në kohët moderne), nëna e tij Korkyra, megjithatë kishte një politikë të jashtme relativisht izoluese. Kur demokratët morën pushtetin në Epidamn, oligarkët e mërguar u bashkuan me mbretin ilir Glaukun dhe u kundërpërgjigjën. Por Korkyra nuk pa asnjë arsye për t’u përfshirë dhe Korkyra refuzoi ta ndihmonte.  

Tukididi ndihmon në zbulim e një dimensioni të rëndësishëm në dinamikën dhe motivimin politik, përveç një llogaritjeje thjesht racionale. Duke mos menduar për ndonjë strategji të madhe përtej vetvetes, korintasit e morën si të mirëqenë stabilitetin e botës greke. Ruajtja e paqes midis Athinës dhe Spartës pas luftës së tyre të parë nuk ishte gjëja kryesore në mendjet e korintasve. Kolonia e vogël Epidamnit, në mes të askundit, nuk shihej si e lidhur me ndonjë veprim me pasoja universale. Në vend të kësaj,,  Tukididi përshkruan Epidamnin, luftërat e famshme dhe përçarëse të lashtësisë mes metropoleve dhe kolonive, një konflikt fjalë për fjalë midis të afërmve, siç thekson një folës korkyras. Epidamni zhduket nga tregimi i Tukididit pas librit 1, kapitulli 39, me përjashtim të fjalisë përmbyllëse të Librit 1, të paaftë për të arritur bashkimin dhe stabilitetin e botës së lashtë. 

Kjo është bota një kujtim se lufta “lindi menjëherë nga ngjarjet në Epidamn në të cilin audienca është futur nga rreshtat e parë të Komedisë së Gabimeve: një tregtar pa emër sirakuzan përballet me ekzekutimin për shkelje në qytetin e Efesit, një qytet-shtet armik. Me sa duket këto qytet-shtete i gëzonte më parë dhe Korkyra. Tukididi shënon se “stasis” (lufta civile) në Epidamn përshpejtoi “stazën” e të gjithë Greqisë. Lang, Mabel L. (1968). “Thucydides and the Epidamnian Affair”. The Classical World. 61 (5): 173–176

Lufta e brendshme midis Epidamnit, Korkyrës dhe Korintit ishte një konflikt familjar kushtuar tregtisë dhe kolonizimit, por vazhdimisht në trazira, dhe kështu virtytet dhe mangësitë e versionit të Nicolls. Amerika në fund të viteve 1580, ishte ndoshta më e rëndësishme për bashkëkohësit e Shekspirit dhe ashtu si Epidamni kishte një themeli i një kolonie.

Në një kthesë të frazës që rezonon në shfaqjen e Shekspirit për binjakët identikë, rezonon edhe në disa nga dramat me temë greke të Shekspirit”. Studimi i shkëlqyer i Sara Hanës, “Bota greke e Shekspirit: tundimet e tij mbështetet tek libri i Tukiditit  që e përmend në njëzet e tre kapitujt e parë  të “Prologut” ku historia fillon me: “Epydanne” Hanna vëren se pas hyrjes së tij, Antipholus ndjek këshillën e një tregtari për ta fshehur identitetin e tij sirakuzian duke pretenduar pas binjakëve Antipholus (dhe, njëkohësisht, shërbëtorit të tyre Dromios), ku veprimi i lojës shpaloset midis tregtarëve dhe tregtarëve në tregun e Efesit.

Vendosja e ngjarjes në Efes i lejon Shekspirit ta pasurojë skenarin e tij edhe me të jetë një pasqyrim i jetës nga Epidamni. Më vonë, sirakuzani Dromio i sjell lajme efesianit Antipholus se një anije nga  Epidamni është gati për t’i larguar ata nga Efesi. 

Vendndodhja e Komedisë së Gabimeve është Efesi, por Epidamni “i ndjek” ngjarjet që nga akti 5, kur Emilia citon përfshirjen e Epidamnit në copëtimin e dytë të familjes saj. Ajo kujton se pasi burrat e Epidamnit shpëtuan veten, duke arritur ribashkimin. Ndërsa zgjedhja e Efesit për veprimin e shfaqjes dhe bashkimin e familjes vërteton idenë se zgjedhja e Epidamnit si vendlindja e binjakëve ku qëndrojnë mendimet e familjes së Egeonit. Në kornizën e jashtme të subjektit, Egeoni dhe Emilia e kujtojnë Epidamnin si vendqëndrimin për ndarjet fillestare të familjes së tyre. Lidhjet tregtare dhe vetëm kohët e fundit janë kthyer në armiqësi, për Dukën e Efesit dhe Dromion, dhe “peshkatarët e vrazhdë të Korinthit / që me dhunë i morën” fëmijët. 

Ky lexim i shfaqjes duket si kod për adresimin dhe zgjidhjen e grindjeve sektare bashkëkohore në shoqërinë angleze. 

Ndërsa binjakët Menaechmus do të dalin në ankand në Abbey duket të jetë një analogji e krishterë e Tempullit të famshëm të Artemidës dhe kthehen në atdheun e tyre sirakuzian, e gjithë familja e binjakëve Antipholus me sa duket do të qëndrojë në Efes, pasi të ketë ndarë një festë me Dukën dhe banorët efezias. Në këtë këndvështrim, rikthimi i emrit të Epidamnit është më shumë se thjesht një referencë e burimit të Plautinit; që i bëri sakrifica Artemidës….” dhe madje zgjedhja për ta përfunduar Komedinë e Gabimeve me një ceremoni fetare në një ribashkim qytetar, dikush mund të ndërmarrë një hap më tej të sugjerojë se Tempulli Efesian gjen një paraardhës të mrekullueshëm në rrëfimet e Tukididit mbi qytetin e lashtë 3000 vjeçar “të bekuar”- Epidamnin. 

Ekspozita që ndriçon sakrificat për Alfabetin dhe identitetin kombëtar shqiptar

by

Prof.dr Skender Asani/

Ekspozita me temë “Persekutimi komunist i hartuesve të alfabetit shqip dhe familjarëve të tyre”, përbën një ngjarje të veçantë për kulturën dhe kujtesën kombëtare shqiptare. Nën kujdesin e Ambasadës Shqiptare në Maqedoninë e Veriut, kjo ekspozitë është një thirrje për reflektim mbi sakrificën e atyre që kontribuuan në formësimin e gjuhës dhe identitetit tonë kombëtar, duke u përballur me represion dhe padrejtësi. Historia e alfabetit shqip është e ndërthurur ngushtë me historinë e vetë ekzistencës kombëtare. Hartuesit e alfabetit, që ndriçuan gjuhën dhe kulturën tonë në një kohë sfidash të mëdha, jo vetëm që përballuan persekutimin politik, por edhe vuajtjet që pësuan familjet e tyre. Nëpërmjet kësaj ekspozite shprehet domosdoshmëria për ta mbajtur gjallë kujtimin e atyre që u flijuan për idealin e një kombi të arsimuar dhe të lirë. Rëndësia e kësaj ekspozite qëndron jo vetëm në përkujtimin e të shkuarës, por edhe në edukimin e brezave të rinj. Ajo na mëson se përkushtimi ndaj gjuhës dhe kulturës ka një çmim, një çmim që është paguar shpesh me vuajtje të mëdha. Persekutimi komunist, që nuk kurseu as hartuesit e alfabetit dhe familjet e tyre, na rikujton se çdo përpjekje për të mbrojtur identitetin kombëtar është një akt i lartë patriotizmi dhe njerëzor. Instituti i Studimeve të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit (ISKK), përmes kësaj ekspozite, sjell në vëmendjen tonë jo vetëm vuajtjet, por edhe madhështinë e atyre që, përkundër represionit, vazhduan të qëndrojnë të palëkundur në misionin e tyre. Kjo është një thirrje për të vlerësuar më thellë lirinë dhe trashëgiminë kulturore që ne gëzojmë sot, një trashëgimi e fituar falë sakrificave të tyre. Ekspozita është një moment i veçantë për të reflektuar mbi rolin e kujtesës kolektive në formësimin e të ardhmes. Në një kohë kur kombet përballen me sfida globale, ruajtja e trashëgimisë kulturore dhe historike është thelbësore për forcimin e identitetit dhe kohezionit kombëtar. Kjo ngjarje nuk është vetëm një homazh për të kaluarën, por edhe një udhërrëfyes për të ardhmen, duke na kujtuar se historia dhe kultura jonë janë gurët themelorë mbi të cilët ngrihet kombi shqiptar.

Ekspozita “Persekutimi komunist i hartuesve të alfabetit shqip dhe familjarëve të tyre” nuk është vetëm një aktivitet kulturor, por një mision për të ndriçuar një periudhë të errët të historisë sonë dhe për të nderuar sakrificën e atyre që kontribuuan në ruajtjen e identitetit tonë kombëtar. Ajo na fton të kujtojmë, të nderojmë dhe të mësojmë – një mesazh i rëndësishëm për çdo shqiptar, kudo që ndodhet.

Në përfundim dua të përdor një citat të Sevasti Qiriazi – Dako “UNË JAM SHQIPTARE. Ky përbën faktin më të rëndësishëm të jetës sime, madje më të rëndësishëm se edhe familja, pasi të qenët e ndërgjegjshme për të më krijoi ndjesinë e gjallë të asaj që duhet të bëj duke I dhënë kështu qëllim jetës sime. Ky fakt përcaktoi si sfondin gjeografik, ashtu edhe atë historik dhe më ka dhënë interesimin tim kryesor si dhe idealin tim aq herët në jetën time sa mund të mbaj mend: të ngrija popullin tim drejt shkollimit dhe pavarësisë”.

Pjetër Budi, poeti i parë i letrave shqipe

by

Behar Gjoka/

“Si për nga risia e temave dhe gjinive, ashtu për nga aftësia kompozicionale, gjithashtu për nga fuqishmëria e shprehjes Pjetër Budit kurrsesi nuk mund t’i mohohet cilësia jo vetëm e të parit lëvrues frymëgjatë të poezisë letrare shqipe, por njëherazi edhe e të parit poet shqiptar, të pajisur me një ndjeshmëri fetare-kombëtare të pasionuar” Selman Riza

Dija letrare bashkëkohore, e larme si fushëveprimi dhe që vazhdueshëm tenton përhershmërinë e pambarimtë, kodifikuar si shqyrtim tekstologjik, sidomos duke thelluar vatrat stilistike dhe gjuhësore, mundëson detyrimisht edhe rishqyrtimin dhe rivlerësimin e arealit letrar të gjuhës shqipe. Veçse, në rastin e letrave shqipe, që kanë njohur vonesat dhe frenimet jashtë dhe brendaletrare, jo vetëm si nivel ngacmueshmërie, është një detyrim

specifik dhe dobisjellës.

Them kështu, veças sepse periudhat letrare, autorët dhe veprat e tyre, për një kohë relativisht të gjatë, janë lexuar me syze ideologjike të një momenti të caktuar, pra si përkohësi e vetëkufizuar. Shihet qartë që ky lloj leximi, dyfish i mangët, ka më tepër gjasa të jetë konsumuar tanimë. Në realitetin e ofruar, kryesisht, duke u nisur nga leximi jashëtekstor, janë të prekshme treguesit se ky lloj leximi është formatuar si i tillë qysh në zanafillë. Pikërisht, nisur nga përdorimi i këtyre rrafsheve, kjo ka bërë që të mbulohen, enkas, me pluhur harrimor jo pak fakte të mirëqëna letrare. Për të mbërritur gjer në rrethin vicioz, ku papërjashtimisht, s’ka mbetur autor i së kaluarës pa iu gjetur ndonjë “cen”, ose siç formulohej dikur, prania e “kufizimeve ideore”.

Megjithatë, krejt mrekullisht, faktologjia letrare e shqipes, pavarësisht rrudhjes dhe rrezbitjes së herëhershme, tashmë e kundruar edhe nëpër lenten prizmatike të vetëdijes teorike dhe shqyrtimore, prapëseprapë do të nxirrte në dritë vlera të njëmendta letrare. Vetvetiu, kuptohet qartë, se procesi kompleks rivlerësues i periudhave të hershme, veçanërisht i letërsisë së shekujve 16 dhe 17-të, që rëndom emërtohet si letërsi e vjetër ose biblike, do të jap rezultatet e veta.

Bindja e tillë, përveçse në tekstet e trashëguara prej aso kohe, lidhet me nivelin e ngritur të shkencës letrare moderne, që pafundësisht nxit idenë e shqyrtimeve shumëplanore.

Për të tejkëqyrur dhe kapur gjurmët letrare të asaj periudhe, patjetër të krijimtarisë së shkrimtarëve katolikë dhe veriore e më gjerë, që tëhuajtën nga Bibla dhe e vunë në shërbim të krishtërimit, motivet kryesore të shkrimtarisë, do të ndihmonte artikulimi sugjerues i Benedeto Kroçes, se “… ne nuk ngurojmë të shkojmë

për ta vizituar poezinë aty ku gjendet apo aty ku fshihet…” (1998 :48), në librin “Poezia Antike dhe Moderne”.

Formatimi kësodorshëm është i vlertë për të gjithë hartografinë letrare të shqipes, gjithëkohore dhe gjithëhapsinore. Por sa i përket krijimtarisë së kuartetit viriak dhe, sidomos veprës poetike të Budit

dhe Bogdanit do të ishte si një ujdhesë përndritëse, për të kërkuar dhe gjetur spovat e poetikës së pranishme.

PRIJATAR I POEZISË SHQIPE

Lëvruesit e parë të vjershërimit, sipas dokumentave, kryesisht në trajta sporadike, janë Gjon Buzuku dhe Luk Matrenga. Me Budin puna qëndron ndryshe, kryekreje, sepse ai arriti të botonte libra poetikë, të përkthyera ase si përshtatje, por edhe origjinale. Ky fakt ka tërhequr vëmendjen e studiuesve më seriozë, ndonëse po ashtu ka vijuar ndërdyshja formatuese, qysh më herët, se a janë vetjake apo të përkthyera vjershat e tij. Niveli shqyrtimor në trajtimin e poezisë budiane, të përcaktimeve të vlershmërisë së saj, ka njohur ngritje në dhjetevjeçarët e fundit, sidomos me tre akte themelore të sendërgjuara në këtë ndërkohë.

Së pari: Transliterimi i gjithë krijimtarisë së Budit, poezi dhe prozë, përkatësisht i librave “Doktrina e Kërshtenë”, “Pasqyra e të Rrëfyemit”, “Rituali Roman”, si dhe botimi i tyre në vitin 1985 prej studiuesit danez Gunar Svane. Gjithashtu, ky autor, bashkë me tejshkrimin e krijimtarisë së Budit, ka hedhur dhe gjykime të

vlerta sa i përket vlershmërisë së poezisë dhe prozës.

Së dyti: Botimi i poezisë së shtrirë në të tre librat e Budit, në vitin1986 nga studiuesi Rexhep Ismaili. Fytyrëzimi i plotë, patjetër i transliteruar, por njëkohshëm duke ruajtur edhe frontespicin origjinal shkrimor, i Budit si poet është një prurje e paçmuar per kulturën dhe letërsinë shqipe. Mandej, bashkëshoqërimi i poezisë së plotë të Budit edhe me një hyrje të gjatë, në caget e një studimi plotëror për jetën e autorit, mbi natyrën e poezisë së lëvruar apo shenjëzimet letrare, në prozën e tij, pra, si një poetikë budiane.

Së treti: Botimi i një studimi të plotë, në vitin 1995, nga studiuesi dhe pedagogu i letërsisë shqipe në Shkup, Zeqirja Neziri, rreth poezive të DOKTRINËS. Përfundimet e nxjerra prej tij në rrafshet tematike, zhanrore dhe të figurshmërisë, e zbulojnë të freskët parafytyrën poetike budiane. Gjithashtu, po te ky libër, me

vlera identifikuese, janë edhe formulimet autoriale se poezia e Budit i përket barokut religjoz dhe se poezia e tij, rezonon natyrshëm me poezinë mesjetare perëndimore.

Sjellja ngjatë e krijimtarisë poetike budiane, si dhe përcaktimet e shënuara mbi të, nxisin kërshërinë, por jo vetëm atë, për t’iu qasur si tanësi apo edhe në aspekte më të ngushta, specifike, gjithsesi e shoqëruar edhe me formatimet teorike bashkëkohore. Kështu ideja e formuluar prej T. Todorovit, se: “Ekzistojnë disa vlerësime

stereotipe që u vishen veprave letrare të Mesjetës, të cilat janë shumë të ndryshme: disa nga këto vepra janë shkruar me një stil “të zbukuruar”, disa të tjera me një mënyrë “naive” ose “të padjallëzuar”. Veprat letrare të Mesjetës i kanë gjykuar “interesante” jo si të tilla, por për aq sa ajo pasqyron tipare të jetës shoqërore (domëthënë atë e kanë gjykuar në perspektivën e historisë shoqërore, jo të historisë letrare), për aq sa ajo përmban të dhëna…”(2000:54), sugjeruar në librin “Poetika e Prozës”, që e zgjeron ndjeshëm gamën e qëmtimeve dhe të riformulimit të vlershmërisë së letërsisë. Vetëkuptohet që Budi, prapa vellos fetare, trajtoi jo pak motive, natyrisht si alegori e tërthortë, përmes stilemash poetike zgjoi admirimin e shqiptarëve për gjuhën shqipe dhe çeli hullinë e vetëdijes atdhetare.

Mjafton edhe fakti i thjeshtë që prej tij trashëgojmë një pasuri poetike në rreth tre mijë e dyqind vargjesh, gjithsesi të përftuara si kangë biblike (litani), e që padyshim prekin edhe ndjesitë emocionale. Aq më tepër që pjesa dërrmuese është realizuar nëpërmjet kadencave ritmike, konceptimeve poetike të vetëdijshme, si dhe figurshmërisë së lazdruar. Për të krijuar bindjen se ai është i pari poet i letërsisë sonë, me vetëdije artistike të shenjuar, është e nevojshme të thellohet depërtimi nëpër rrafshet tekstore të materies poetike. Ky proces shpeshtjellues kryhet vetëm nëpërmjet leximit të vjershave, të cilat do të duhet të vendosen në kontekst të

rrethanave krijuese, si dhe të atyre rrethanave ekzistenciale si poezi e kënduar për dobi të sakramenteve fetare.

Kryerja e këtij operacioni, përpos tjerash, paraqet vështirësi edhe për atë ç’ka sugjeron, që prej shumë kohësh T. S. Elot-i, tek shprehet: “…një shije të prapë të leximit rreth veprave artistike në vend se tëedukojmë shijen” (1982:36), në librin me Esse të zgjedhura.

Sai përket letërsisë së shekujve XVI dhe XVII dhe, përgjithësisht autorëve të periudhës së parë të letrave shqipe, është pranuar dhe pohuar, sidomos rëndësia e saj si fakt gjuhësor dhe historik. Kështu,lexohen ato, kështu mund të pajisemi me opinion në vendDhimitër Shuteriqi, në të përmuajshmen letrare, artistike,

shoqërore, politike, “Nëntori”, Nr. 12., e formulon qartë këtë aspekt, tek thekson: “Shkenca e ka çmuar atë letërsi kryesisht për vlerat gjuhësore dhe historiko – gjuhësore të saj, duke u ndalur pak në vlerat estetike që ajo ka, dhe në rolin e tyre në artin tonë të fjalës” (1989: 28).

Deri para pak kohësh, po edhe tani, në jo pak mjedise kjo periudhë nistore dhe tepër e vlertë, është heshtur si fakt letrar. Kuptohet vetevetiu se shija e prapë e leximit, sipas Eliotit, pra, duke i bërë verifikim social faktologjisë letrare, ka krijuar vakum dhe hendek përndarës ndërmjet periudhave të artshkrimit. Po ashtu,

po kjo shije e prapë e leximit, ka mënjanuar, pothuajse, si arketip letrar dhe krijimtarinë letrare, prozë dhe poezi, të Pjetër Budit, njërit prej lajmëtarëve të qytetërimit shqiptar. Më shumë sesa debatet, diskurset e stërholluara mbi këtë çeshtje, merr vlerë qasja në këndet tekstologjike të autorit. Rimarrja nëpërmjet leximit real, pra tekstologjik, më teper se borxh i pakthyer shkrimtarit, është një rrekje për të riformuluar panteonin letrar në gjuhën shqipe në kufijtë ndërkohor.

Lajtmotivi shtytës, pothuaj në të gjithë vargënimin e Budit, është nevoja për të kryer shërbesat fetare, patjetër në gjuhën shqipe, veçse të përcjellura me gjuhën e poezisë, herë-herë, tentojnë dhe arrijnë të shkëputen nga prirja utilitare dhe, jo rrallë kapin edhe caqe interesante, gjithnjë duke qëndruar brenda qerthullit të dyzuar,

poezi dhe rit fetar i kënduar, si një frymë motorike që ka ekzistuar në letrat shqipe kryesisht mesjetare, por edhe pas saj, si përfshirëse e shtjellave të kohës. Prandaj, ndriçimi i anëve interesante, gjellojnë nëpër tekstet e Budit, e vlen përpjekjen e sipërmarrë duk etentuar disa pikësynime:

Së pari: Leximi tërësor i krijimtarisë poetike, por edhe asaj në prozë, domethenë i të gjithë lëndës së vjershëruar, që gjendet në të tri librat, posaçërisht në DOKTRINËN, PASQYRËN dhe RITUALIN, tashmë si njësi unike.

Së dyti: Leximi i poezisë budiane, tanimë si fakt letrar, që ngërthen dukuri dhe faktologji konceptimi dhe figurshmërie.

Së treti: Leximi i pranisë së frymës poetike të autorit të parë në letrat shqipe ndërkohore.

Kuptohet që secili prej këtyre pikësynimeve, të parashtruara hapur, është paraparë në kontekst të alternativës së leximit, si një akt me disa rrafshe, që mundësohet nga natyra ndërkomunikuese e teksteve letrare. Poezia e Budit, gjithnjë brenda mbishtresimit fetar, vibrues, në sematikën që përfshin, mbase padashje, mbulon dhe pështjell shqetësimet e kohës së tij, sidomos shqetësimet e krijuesit, e mbi të gjitha poezia autoriale, që figuron ujdhesën e parë rrezëlluese, shenjon dhe paraqet parafytyrën tronditëse të plagëve të pafundme të trojeve arbërore, të përndara për të vuajtur.

Madje, në ndonjë rast, impenjimi shkrimor ngritet gjer në pika kulmore, si nër vargjet:

“Ku janë ata pleq bujarë

qi qenë përpara ne

e ata trima sqimatarë

të çpejtë si rrufe?

Ku janë ata letërorë

turtë e dies të dëgjuom

të bardha posi vdorë

letrat tue kënduom?”

(DOKTRINA.1986:73)

ku krejt qartë dhe shkoqur pyetjet retorike si figurshmëri, toni dhembshurak si ndjesi, nëpërkëmbja e krenarisë së vdarun, zbulohet drama dyfishe:

• e atdheut që lëngon në kthetrat e pushtuesit,

• paksa më e prekshme si ndjenjë, e poetit si njeri.

Mbase dhimbja personale ka shpirtëzuar edhe të parën, natyrisht, si përjetim që ka sjellë këmba e pushtuesit. Prandaj, poeti me “pavetëdije” sublime, i lutet vetes, iu përlutet dhe përgjërohet njerëzve që e rrethojnë, atyre që kanë veshë për të dëgjuar por edhe atyre që kanë sy për me pa. Ai u drejtohet përmes klithmës që rrok tashmërinë e poetit, por që mrekullishëm, statura e vargjeve, mesazhi përtejkohor, mbështjell ardhmërinë këndejkohore. Këtu dhe tjetërkund, në poezi dhe në prozë, Budi u përshpirtet njerëzve që kanë shpirt dhe mendje. Ky rezonim kreativ, moral dhe afektiv, transhendent për adresimin dhe formatimin shprehës, hyn në akord fare natyrshëm me fatin e kombit, të gjuhës dhe të kulturës shqiptare.

Ndërsa, episodet e marra nga Bibla, siç është përshkrimi i vrasjes së Abelit nga Kaini, përveç dramatizimit, dëshmojnë dhe për rravgime poetike, ku, larg retorikës, kemi shprehje të ngjeshura që zbulojnë aktin gjakatar përmes shkallëzimeve të njëpasnjëshme. Fakti se dorasi, ai që kryen veprën makabre, kujton që këtë krim

e kryen në fshehtësinë ma të madhe, kur realisht, pikërisht në ро ato çaste po e vëzhgon mbarë qiella, formëzon kontrastin më të bukur artistik dhe me disa shtresëzime njëherit.

Mbase, veçmas poetin në këto përfundime logjike të paqëllimta, gjithsesi endur nën ombrellën qëllimore, ku adresimi i këtillë, që nëpërmjet fokusimit të pasazhit biblik të aludojë plagën më të egër dhe shumëshekullore, vëllavrasjen, kësaj murtaje nga më të hidhurat, që mbillte vdekjen në trojet tona. Mbillte dhe po mbjell vdekjen,

në jug e veri, si një kukudh i keq, frikëndjellës, fatkob e pa një grimë idealiteti. Këtij makthi dhe kobi të zi, poeti i del krejt ballazi, me thirrje prekëse dhe shpresësjellëse, sidomos në vargjet:

“Shokëtë, fqinjëtë ti doni,

ambëlz tue argëtuom,

Gjanë taj shpenzoni

atyne me u ndihmuom.

Mos vidhni, mos kusëroni,

posi disa janë msuom

po tuajtë pa kujtoni

kush ka me na gëzuom.”

(DOKTRINA,1986:255)

Siç duket këto vargje, në kuptim të drejtëpërdrejtë, përcjellin porosi morale, aq të nevojshme për qenien njerëzore në çdo kohë, por artikulimi shestues dhe tingullor, bën që vetvetiu të kapërcehen kufijtë e një sentence thjeshtë fetare, dhe për më tepër të shpërndajë jehonë edhe përtej kohës shkrimore. Poezia ka si subjekt një episod nga jeta e Arbërisë, që në konceptin e Budit, ashtu si dhe të shkrimtarëve të tjerë të hershmërisë, shënon njësi përfaqësuese unike dhe tërësore.

Ajo, pra Arbëria, njëkohshëm shenjon atdheun, shenjon edhe vetëdijen atdhetare, duke u bazuar tek njësia e gjuhës, si materia e parë dhe themelore unitare. Fakti tjetër, domethënës dhe shenjëzues, që ky pasazh nuk haset në librin e Belerminos, i jep të tjera përmasa vetëdijes tërësore autoriale, padyshim edhe poetikës së realizuar

me vetëdije letrare.

Andaj, me bindje të kthjellët, mund të themi se vargjet e kësaj vjershe janë krejtësisht origjinale, të krijuara prej Budit me nuancime të qarta didaktike, përftuar si një klithmënajë gjithëkohore,përfshirëse dhe qarkuese, për ta rifutur edhe shqiptarin në shtigjet e qytetërimit.

Fjala poetike, përgjithësisht në vjershërimin e tij, si një artefakt letrar simbiozik, sentencë fetare dhe krijim letrar, plazmuar me natyrshmëri dhe organicitet, ide dhe dhimbca trishtuese, përmallim dhe shtysë, si dëshirë e shprehur për ndryshim, duke rrokur kështu disa shtresëzime domethënie:

Në radhë të parë: Ai, pra, poeti dhe prifti, pothuaj në nivel të barabitur, tek predikon me bukurinë e fjalës së gjuhës shqipe, rreket dhe ia arrin të sendërtojë vargënimine vetë, kryesisht si një teksturë sinkrete, poezi dhe këngëtim, çka e paraqet edhe më hyjnor famulltarin tek flet poetikisht.

Në radhë të dytë: Shqipen e bukur, gjuhën plot ngjyra dhe muzikalitet tronditës, me tharm natyral letrar, Budi dhe shkrimtarë të tjerë të letërsisë së shekujve XVI dhe XVII-të, e shkëputën prej pelenave të mjegullta, duke e bërë mjet komunikimi të kishës, formë kumtuese të kulturës dhe të letërsisë.

Në radhë të tretë: Mesazhet e pranishme, gjithnjë prekëse dhe shkulmuese, drithëruese dhe njerëzore, adresohen hapur në palcën e qenies. Prandaj ato shestime, si mbishtresim i kapshëm, kanë

edhe fuqinë e ngacmimit të shpresave dhe ëndrrave, aspiratave dhe dëshirave flakëruese, aq shumë dobiprurëse për humanitetin si formante komunitare dhe individuale.

Në radhë të katërt: Një gjuhë, në kryeherë, zakonisht shpërfaqet në trajtën e folur, patjetër si forma e parë dhe thelbësore e saj, por artikulimi në nivel shkrimor e, sidomos kur shërben si gjuhë kulture dhe arti, poezi a prozë, asohere ajo gjuhë fiton pavdekësi si dukuri.

Këto shtresëzime, thuajse të pranishme në të gjithë vargëzimin e Budit, madje si një kod, gati i përputhur, ndërmjet artefaktit gjuhësor dhe letrar, janë potencuar, përpos të tjerash, edhe prej adresimit autorial të trefishuar!

Përpjekjet e SHBA-së dhe John Ratcliffe në Ballkan dhe Kosovë

by

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

John Ratcliffe dhe ndikimi i tij në Kosovë dhe Ballkanin Perëndimor gjatë administratës Trump

John Ratcliffe, gjatë mandatit të tij si Drejtor i Zbulimit Kombëtar (DNI) në administratën e Donald Trump (maj 2020 – janar 2021), luajti një rol kyç në formësimin e politikave të sigurisë dhe mbështetjes strategjike të SHBA-së në rajone me interes strategjik, si Ballkani Perëndimor dhe Republika e Kosovës. Duke udhëhequr një rrjet të gjerë agjencish inteligjente, përfshirë CIA-n dhe NSA-n, Ratcliffe ofroi informacion dhe analiza të thelluara që ndikuan drejtpërdrejt në vendimmarrjen e politikës së jashtme të administratës Trump.

Mbështetja për sovranitetin e Kosovës dhe njohjet ndërkombëtare

Një nga prioritetet e administratës Trump në Ballkan ishte mbështetja për sovranitetin e Kosovës dhe nxitja e njohjeve ndërkombëtare për të. Ratcliffe dhe agjencitë që mbikëqyrte, përmes analizave dhe aktiviteteve të inteligjencës, ndihmuan në identifikimin e sfidave dhe kërcënimeve që Kosova përballej në këtë drejtim.

Marrëveshja e Uashingtonit (shtator 2020)

Në shtator 2020, Marrëveshja e Uashingtonit ndërmjet Kosovës dhe Serbisë përfaqësoi një moment kyç për rajonin. Përpjekjet për arritjen e kësaj marrëveshjeje u mbështetën nga inteligjenca amerikane, e cila ofroi analiza mbi ndikimin e jashtëm dhe sfidat e brendshme që kërcënonin procesin e dialogut. Ratcliffe u sigurua që informacionet mbi përpjekjet destabilizuese nga Rusia dhe Kina, të cilat synonin të pengonin normalizimin e marrëdhënieve Kosovë-Serbi, të përdoreshin për të krijuar kushte më të mira për suksesin e marrëveshjes.

Kjo marrëveshje përfshinte elementë ekonomikë, si ndërtimi i hekurudhave dhe autostradave që lidhin dy vendet, dhe kishte për qëllim të zvogëlonte varësinë e rajonit nga aktorët e jashtëm destabilizues.

Strategjia për njohjet ndërkombëtare

Inteligjenca amerikane, nën drejtimin e Ratcliffe, monitoroi përpjekjet e Rusisë dhe Kinës për të bllokuar njohjet e Kosovës në organizatat ndërkombëtare. Në vitin 2020, raportet treguan se Rusia përdorte fushata dezinformuese dhe lobim agresiv në Kombet e Bashkuara për të bindur disa shtete të tërhiqnin njohjet e Kosovës. Përmes ekspozimit publik të këtyre përpjekjeve dhe mbështetjes diplomatike, SHBA ndihmoi në ruajtjen e statusit ndërkombëtar të Kosovës.

Kundërshtimi i ndikimit rus dhe kinez në rajon

Rusia dhe Kina, si dy nga kundërshtarët më të mëdhenj të pavarësisë së Kosovës, kanë shfrytëzuar dobësitë politike dhe ekonomike të rajonit për të rritur ndikimin e tyre. Ratcliffe, përmes mbikëqyrjes së tij strategjike mbi inteligjencën amerikane, siguroi që informacionet për këto përpjekje të ndaheshin me aleatët rajonalë dhe të parandalonin veprimet e dëmshme.

Ekspozimi i ndikimit rus

Në fund të vitit 2020, inteligjenca amerikane zbuluoi përpjekje të koordinuara nga Rusia për të përdorur platformat e mediave sociale dhe kanalet diplomatike për të përhapur dezinformata mbi Kosovën dhe për të minuar dialogun me Serbinë. Këto fushata kishin për qëllim të thellonin ndarjet etnike dhe të rrisnin tensionet politike. Raportet nga DNI ndihmuan qeveritë në rajon dhe partnerët ndërkombëtarë të neutralizonin këto aktivitete.

Projekti kinez “Rruga dhe Brezi”

Kina vazhdoi të ofronte projekte infrastrukturore në Ballkan përmes iniciativës së saj globale “Rruga dhe Brezi”, e cila shpesh shihet si një mjet për rritjen e ndikimit ekonomik dhe politik të Pekinit. Nën drejtimin e Ratcliffe, agjencitë amerikane siguruan analiza mbi rreziqet e mundshme të këtyre projekteve për Kosovën dhe rajonin, duke ndihmuar partnerët lokalë të shmangnin varësinë ekonomike nga Kina.

Siguria dhe lufta kundër terrorizmit

Kosova ka qenë një partner i rëndësishëm i SHBA-së në luftën kundër terrorizmit, duke u fokusuar në parandalimin e radikalizimit dhe riintegrimin e shtetasve të kthyer nga zonat e konfliktit.

Riatdhesimi nga Siria (2020)

Në vitin 2020, Kosova realizoi një operacion të madh për riatdhesimin e shtetasve të saj nga Siria, përfshirë gra dhe fëmijë të lidhur me luftëtarët e ISIS-it. Ky operacion u mbështet nga inteligjenca amerikane, e cila ofroi informacion mbi sigurinë dhe lokacionet e saktë të personave të kthyer. Ratcliffe luajti një rol të rëndësishëm në sigurimin e analizave të detajuara për të garantuar suksesin e këtij operacioni humanitar dhe të sigurisë.

Neutralizimi i krimit të organizuar dhe korrupsionit

Krimi i organizuar dhe korrupsioni janë sfida të vazhdueshme për Kosovën dhe rajonin e Ballkanit. Ratcliffe, përmes mbikëqyrjes së agjencive të inteligjencës, ndihmoi në identifikimin dhe luftimin e rrjeteve kriminale që operonin në rajon.

Operacionet kundër trafikut të drogës

Në vitin 2020, inteligjenca amerikane ndihmoi autoritetet kosovare në çmontimin e disa rrjeteve të trafikut të drogës dhe armëve, të cilat kishin lidhje ndërkombëtare. Këto përpjekje jo vetëm që forcuan sigurinë e brendshme të Kosovës, por edhe rritën besimin e saj si një partner strategjik i SHBA-së.

Gjatë kohës së tij si Drejtor i Zbulimit Kombëtar, John Ratcliffe luajti një rol thelbësor në mbështetjen e interesave amerikane në Kosovë dhe Ballkanin Perëndimor. Përmes mbikëqyrjes së inteligjencës amerikane, ai ndihmoi në promovimin e sovranitetit të Kosovës, forcimin e sigurisë rajonale dhe kundërshtimin e ndikimit të aktorëve destabilizues si Rusia dhe Kina. Raste konkrete si Marrëveshja e Uashingtonit, riatdhesimi nga Siria dhe lufta kundër krimit të organizuar janë dëshmi e rëndësisë së rolit të tij në formësimin e politikave strategjike të administratës Trump për rajonin.

II.Aktualisht, situata politike dhe diplomatike që lidhet me Kosovën vazhdon të jetë komplekse, me një sërë sfidash dhe mundësish në raport me zhvillimet ndërkombëtare dhe rajonale. Pritjet për hapat që mund të ndërmerren në çështjen e Kosovës varen kryesisht nga tre shtyllat kryesore: dialogu Kosovë-Serbi, dinamika e marrëdhënieve me fuqitë ndërkombëtare (SHBA, BE, Rusia, Kina) dhe funksionalizimi i shtetit brenda kornizës ndërkombëtare.

Dialogu Kosovë-Serbi: Një moment kritik për të ardhmen e marrëdhënieve dypalëshe

Dialogu i ndërmjetësuar nga Bashkimi Evropian ka ngecur në një fazë të vështirë për shkak të tensioneve të vazhdueshme në veri të Kosovës dhe refuzimit të Serbisë për të njohur pavarësinë e Kosovës. Aktualisht, priten hapa konkretë në këto drejtime:

a) Zbatimi i marrëveshjeve të arritura më parë

Një nga çështjet qëndrore është zbatimi i marrëveshjeve të arritura më parë në Bruksel dhe në Uashington, përfshirë Asociacionin e Komunave me Shumicë Serbe. Bashkimi Evropian po ushtron presion që të arrihet një marrëveshje për implementimin e asociacionit, ndërsa Kosova po insiston që ai të jetë në përputhje me Kushtetutën e saj, duke shmangur krijimin e strukturave që do të minonin sovranitetin e shtetit.

b) Angazhimi i Shteteve të Bashkuara

Me inaugurimin e administratës së re të Donald Trump në janar 2025, pritet që SHBA të ketë një qasje më aktive në procesin e dialogut. Trump dhe ekipet e tij, përfshirë figura si John Ratcliffe, mund të ushtrojnë presion mbi të dyja palët për të arritur një marrëveshje historike. SHBA mund të fokusohet në një marrëveshje që përfshin njohjen reciproke, të mbështetur nga angazhime ekonomike dhe politike, për të ulur ndikimin e Rusisë dhe Kinës në rajon.

c) Zgjidhja e tensioneve në veri të Kosovës

Incidentet e vazhdueshme në komunat me shumicë serbe në veri të Kosovës, përfshirë barrikadat dhe përleshjet, kanë bërë që ky rajon të jetë një pikë kyçe për sigurinë e përgjithshme. Aktualisht, NATO dhe KFOR po mbajnë një prani të shtuar, dhe pritet një angazhim më i madh për të zbutur tensionet dhe për të garantuar stabilitetin.

Rritja e bashkëpunimit me fuqitë ndërkombëtare

a) Roli i SHBA-së në mbështetje të Kosovës

Administrata Trump e ka theksuar prioritetin e saj për t’u përballur me ndikimin rus dhe kinez në Ballkan. SHBA pritet të rrisë mbështetjen e saj për Kosovën përmes:

Mbështetjes diplomatike për njohje të reja ndërkombëtare.

Kosova ende nuk është njohur nga pesë vende të BE-së (Spanja, Greqia, Qipro, Sllovakia, dhe Rumania). Pritet që SHBA të punojë me këto vende për të garantuar njohjen e Kosovës si pjesë e integrimit evropian.

Forcimi i bashkëpunimit ushtarak.

SHBA mund të thellojë marrëdhëniet e saj ushtarake me Kosovën përmes trajnimeve, furnizimit me pajisje dhe rritjes së kapaciteteve të Forcës së Sigurisë së Kosovës (FSK).

b) Roli i BE-së dhe pengesat nga brenda

BE mbetet ndërmjetësi kryesor në procesin e dialogut, por mungesa e unitetit brenda vetë unionit ka krijuar sfida. Greqia dhe Spanja po sinjalizojnë mundësinë e një qasjeje më pozitive ndaj Kosovës, gjë që mund të nxisë një përparim në procesin e njohjeve.

c) Kundërshtimi i ndikimit rus dhe kinez

Kosova mbetet një objektiv për ndikimin destabilizues të Rusisë dhe Kinës, veçanërisht përmes Serbisë. Pritet që SHBA dhe BE të punojnë për të ekspozuar dhe parandaluar këto ndikime përmes sanksioneve dhe mbështetjes politike e ekonomike për Kosovën.

Përshpejtimi i integrimit ndërkombëtar të Kosovës

Kosova po kërkon me ngulm anëtarësim në organizata ndërkombëtare si Këshilli i Evropës, INTERPOL dhe UNESCO, por Serbia dhe aleatët e saj vazhdojnë të bllokojnë këto përpjekje. Në 2025 pritet:

a) Nxitja e aplikimeve të reja

Kosova po planifikon aplikimin për anëtarësim në Këshillin e Evropës, me shpresën se mbështetja e aleatëve evropianë dhe SHBA-së do të mjaftojë për të tejkaluar kundërshtimet e disa shteteve.

b) Lobimi për njohje të reja

Me ndihmën e SHBA-së, Kosova mund të punojë për të rikthyer njohjet që janë tërhequr për shkak të fushatës diplomatike të Serbisë dhe Rusisë. Përpjekjet do të fokusohen kryesisht në Afrikë, Azi dhe Karaibe.

Funksionalizimi i shtetit të Kosovës

Kosova duhet të fokusohet gjithashtu në përmbushjen e standardeve demokratike dhe shtetndërtimit për të forcuar pozicionin e saj ndërkombëtar. Prioritetet kryesore do të jenë:

Reforma në drejtësi dhe lufta kundër korrupsionit.

Këto masa janë thelbësore për të bindur BE-në dhe aleatët perëndimorë për përkushtimin e Kosovës ndaj demokracisë dhe sundimit të ligjit.

Zhvillimi ekonomik dhe tërheqja e investimeve.

Pritet që Kosova të forcojë marrëveshjet ekonomike ndërkombëtare, duke përfshirë investimet amerikane në sektorin e energjisë dhe teknologjisë.

Në situatën aktuale, Kosova përballet me një moment të rëndësishëm historik. Aktivizimi i administratës Trump dhe presioni i aleatëve evropianë mund të sjellin përparime në dialogun Kosovë-Serbi dhe në njohjet ndërkombëtare. Megjithatë, suksesi do të varet nga angazhimi i vetë institucioneve të Kosovës për të forcuar pozicionin e saj ndërkombëtar, duke ruajtur sovranitetin dhe stabilitetin e brendshëm.

17 vjetori i Pavarësisë së Kosovës, Ambasador Blerim Reka ligjeratë para studentëve të NY Law School në New York

by

Me rastin e 17 vjetorit të Pavarësisë së Republikës së Kosovës, Ambasador Blerim Reka mbajti një ligjeratë para studentëve të NY Law School në New York për ti njohur me rrugëtimin, sukseset dhe sfidat e shtetit e qytetarëve të Kosovës. Në faqen zyrtare Ambasador Reka shkroi: “Ne vigjile të 17 vjetorit të Pavarësisë së Kosovës, sot në NY Law School, në ligjeratën e moderuar nga profesoresha e njohur e së drejtes ndërkombëtare Ruti Teitel, u fola studentëve për rrugëtimin e Kosovës, nga lufta çlirimtare në shtet funksional.

Pas një shekulli kolonizim, aparthejd e gjenocid të Serbisë kundër popullit shqiptar, sot Republika e Kosovës është rrëfim i sukseshëm i shtet-ndërtimit demokratik, vendi më pro-amerikan dhe modeli më i avancuar kushtetues për mbrojtjen e pakicave”.