s p – Page 779 – Dielli

PASUROHET DHE SAKTËSOHET JETA E AUTORËVE, SI EDHE KOHA DHE VENDI I HARTIMIT TË LIBRAVE TË “DHJATËS SË RE”

August 30, 2024 by s p

Nga Hirësia e Tij +THEOFANI

Peshkop i Filomilisë/

Recension për librin studimor me titull: “Shën Pali në Dyrrach – Korrigjim i disa Shënimeve dhe Hartave të Dhjatës së Re”- “Saint Paul in Dyrrachium – Corrections of some Notes and Maps in the New Testament” të autorit Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika.

Botimi në variantin e gjuhës angleze të librit “Shën Pali në Dyrrach – Korrigjim i disa Shënimeve dhe Hartave të Dhjatës së Re” nga “JOZEF” Publishing House 2024, 340 faqe, i Prof. Asc. Dr. Thanas L. Gjika, i përkthyer në anglisht nga Ilir Marleka, me titullin “Saint Paul in Dyrrach – Corrections of some Notes and Maps in the New Testament”, përbën një ngjarje me rëndësi në fushën e studimeve shkencore me temë nga disiplina e “Historisë së Krishtërimit”.

Ky studim është fryt i një pune gati 25 vjeçare të cilën autori e ka publikuar katër herë duke e plotësuar dhe përmirësuar që nga viti 2007 deri sa arriti në variantin e fundit, botuar në vitin 2023 nën titullin: “Shën Pali në Dyrrach – Korrigjim i disa Shënimeve dhe Hartave të Dhjatës së Re” Botimet Jozef 2023, i cili u botua edhe në anglisht në qershor 2024.

Vlerat kryesore të varianteve të këtij studimi ishin vënë në dukje gjatë viteve prej disa studiuesve amerikanë si Dr. Norman Wentth, Prof. R. Dean Davis, e shumë studiues shqiptarë si Peshkop Joan Pelushi – Mitropolit i Korçës, Prof. Viron Koka, Prof. Akad. Jorgo Bulo, Prof. Klara Kodra, Prof. Akad. Shaban Sinani, Dom Dr. Nikë Ukgjini, Dr. Thoma Qendro, Dr. Eris Rusi, Dr. Neli Naço, etj, të cilët autori i përmend me mirënjohje në hyrje të punimit të tij. Botimin në anglisht e paraprijnë tre vlerësime të bëra prej studiuesve të mirënjohur shqiptarë, si: Peshkop Joan Pelushit – Mitropilit i Korçës, Dom Dr. Nikë Ukgjinit dhe Fotaq Andreas.

Në këtë recension do të theksojmë vetëm arritjet më të spikatura të këtij studimi, të cilat vlejnë të merren në konsideratë prej qendrave studimore më të rëndësishme të “Dhjatës së Re” dhe prej “Shtëpive Botuese Biblike” në mënyrë që së shpejti këto arritje të zenë vend në botimet e ardhshme të “Dhiatës së Re”, komentarë të “Biblës”, në enciklopedi të ndryshme, si dhe faqe interneti.

Gjatë këtyre dyqind viteve të fundit, studiuesit dhe botuesit e “Biblës”, sidomos të pjesës së dytë të saj, të “Dhjatës së Re”, nuk i kanë rreshtur përpjekjet për ta pajisur këtë vepër madhore, me karakter hyjnor për njerëzimin, me një aparat shkencor sa më të përsosur. Ata kanë hartuar shënime shpjeguese teologjike për probleme të ndryshme dhe shënime sqaruese për jetën e autorëve, për kohën dhe vendin e hartimit të secilit shkrim të shenjtë. Për ta bërë më të kapshme punën misionare të Shën Apostull Pavlit, i quajtur ndryshe edhe si “Apostulli i Kombeve”, i cili ishe edhe përhapësi kryesor i “Ungjillit” në fillimet e Krishtërimit, studiuesit dhe specialistët e fushave të ndryshme të “Teologjisë”, si për shembull ata të “Historisë Biblike”, “Historisë Kishtare”, “Historisë së Qytetërimit Njerëzor”, “Arkeologjisë Biblike”, “Arkeologjisë së Qytetërimit Njerëzor”, etj., kanë krijuar dhe harta ku paraqesin përvijimet e udhëtimeve misionare të këtij apostulli të madh dhe të shquar. Mirëpo në shkrimet e shenjta, autorët e tyre, sipas regullit të kohës, nuk e kishin shënuar vendin dhe kohën e hartimit të këtyre shkrimeve. Në mjaft prej tyre ata nuk kishin shënuar as emrin e vet si autor. Këto mungesa nuk u plotësuan gjatë shek. të I-II-të M.K. (Mbas Krishtit) prej nxënësve të këtyre autorëve, të cilët i kishin njohur personalisht, por as edhe gjatë shek. të IV-ët M.K. prej Shën Jeronimit, tekstologut më të mirë të Antikitetit. Hartimi i shënimeve sqaruese se kur dhe ku u shkruan shkrimet e shenjta të “Dhjatës së Re” i mbeti detyrë shekujve pasardhës deri në ditët tona, kur ende hasen në këto shënime sqaruese pasaktësi të shumta.

Po fillojmë me dy nga arritjet e rëndësishme të këtij studimi, që kanë lidhje me përhapjen e Krishtërimit në trojet Ilire, sot shqiptare; përmirësimi i hartës së udhëtimit të tretë misionar të Sh. Pavlit dhe krijimi i një harte të re për udhëtimin e katërt misionar të këtij apostulli. Të dhënat e reja, që nuk i kishin shfrytëzuar studiuesit e mëparshëm, Prof. Thanas Gjika i mblodhi gjatë leximit të tij të thelluar të tekstit biblik në vargjet e letrave drejtuar: Romakëve 15:18-19, 16:1-4, 21-23; Veprat e Apostujve 20:1-4; Titit 1:4-5, 3:12-13; Filipianeve 2:22-23, 4:24; Kolosianëve 4:7-10, 14; 2 Timoteut 4:9-13, 20-21, etj), si dhe në të dhënat e paraqitura prej historianit shqiptar Marin Barletit, historianit italian Daniel Farlatit, historianit grek Anthim Aleksudhit – Peshkop i Beratit (Partha antike), por edhe duke shfrytëzuar gjurmët e punës së Ap. Pavlit në trojet Iliro-Shqiptare që ruhen në toponime dhe legjenda shqiptare të lidhura me emrin e Sh. Pavlit. Të tilla janë emrat si; “Zona e Shën Palit” në Lindje të Tiranës, “Guri i Shën Palit” në Kabash të Pukës, “Kepi i Palit” që sot quhet “Kepi i Pallës”, “Lumi i Palit” në Jug të qytetit antik Buthrot (Butrinti i sotëm), që sot quhet “Lumi Pavlla”, etj.

Në këto dy harta të reja të përpiluara prej studiuesit Gjika në bashkëpunim me Ing. Aurel Kaçulinin, përvijohet puna misionare e Ap. Pavlit gjatë udhëtimit të tij të tretë misionar duke treguar edhe ndalesat në Bende të Tiranës (që sot quhet Shën Pal), në Sardë (Shurdhah), në Lissus (Lezhë), në Kepi i Palit (Pallës), Dyrrachium (Durrës), Apolloni e Fierit, Parthë (Berat), Guri i Qytetit në Përmet, Buthrot, Lumi i Palit (Pavlla), Nikopol të Epirit (Preveza), Korinth, Kenkrea, Neapolis, Filipí, Troas, Milet dhe derisa arrin në Jerusalem.

Ndërsa, për udhëtimin e katërt misionar të Sh. Pavlit, për të cilin nuk ka një hartë zyrtare po vetëm disa hamendje, në këtë studim është krijuar një hartë krejt e re. Aty sqarohet për të parën herë, duke u mbështetur në të dhënat e historianit Eusebius i Caesarea (Qesarisë), në letrat e Ap. Pavlit, sipas një gojëdhëne që ruhej prej popullit të Durrësit (Dyrrachium), deri në shek. e XIX-të M.K. (e cila përmendet prej Daniel Farlatit), etj, se këtë udhëtim ai e nisi nga Roma në fund të marsit të vitit 62 M.K., pasi u lirua nga burgimi i parë në Romë dhe e përfundoi po në Romë, në fund të qershorit të vitit 63 M.K. Aty janë shënuar qytetet kryesore ku u ai ndal përgjatë udhëtimit të tij të katërt misionar: Romë, Puteoli, Brindissium, Dyrrachium, Nikopol të Epirit, Kretë, Caesare (Qesare), Milet, dhe gjatë kthimit shënohen ndalesat në Nikopol të Epirit ku kaloi dimrin e viteve 62-63 M.K., në Korinth ku shkoi për të gjykuar ata që e akuzonin se ai ecte “sipas trupit” e jo “sipas Frymës”, kthim në Nikopol, vajtje në Dyrrachium, Brindissium, Puteoli dhe mbërritja në Romë, ku e arrestuan përsëri dhe e burgosën për të dytën herë. Pra, këtu sqarohet se apostulli nuk shkoi gjatë këtij udhëtimi në Mesdheun Perëndimor dhe në Spanjë, siç kanë sugjeruar disa studiues më pare, pa sjellë asnjë fakt real.

Një sukses tjetër madhor i këtij studimi është analiza kompozicionale e letrave të Ap. Pavlit, përcaktimi se cilat letra të tij janë letra të zakonshme dhe cilat janë letra të përbëra nga bashkimi i dy fragmenteve, që u përkisnin dy letrave të ndryshme të dëmtuara, për të cilat këtu jepet koha dhe vendi i saktë i hartimit të tyre.

Lidhur me ndërtimin e letrave të Sh. Pavlit, para studiuesit Gjika, disa studiues të mirëformuar si Jozef A. Fizmyer S.J., etj, kishin vënë në dukje në Komentarë të “Biblës” se katër letra kanonike të tij (“1 Selanikasve”, “Romakëve”, “2 Korinthianëve”, “Filipianëve”) ishin letra të përbëra nga bashkimi i dy pjesëve të ndryshme. Procesi i bashkimit të fragmenteve të letrave të dëmtuara në letra kanonike u krijua me synimin e mirë që të ruhej e të jepej sa më e plotë trashëgimia e shkruar e Sh. Pavlit dhe të ruhej nga dëmtime të mëtejshme. Studiuesit e “Biblës” kanë pranuar se këtë proces e kreu Peshkopi +Onesimos, ish-skallvi i liruar i Filemonit me të dhënat që kishte marrë në vitet 90-të të shek. të I-rë M.K.

Prof. Gjika përmes analizash të shumta mbi kompozicionin e letrave kanonike të Sh. Pavlit përcaktoi se edhe letrat kanonike drejtuar “1 Korinthianëve” dhe “Hebrenjve” janë po ashtu letra të përbëra. Meritë e rëndësishme e studimit është se ky autor, duke shfrytëzuar të dhëna të brendshme të këtyre letrave dhe të dhëna historike, gjuhësore dhe etnografike ka mundur të përcaktojë vendin dhe kohën e hartimit të secilës letër të dëmtuar, së cilës i përket fragmenti përkatës.

Këtu vlen të theksojmë tre përcaktime të reja të këtij studimi, ku sqarohet se nga letrat kanonike të përbëra drejtuar “Romakëve”, “Hebrenjve” dhe “2 Korinthianëve” njëra pjesë e tyre ishte hartuar prej Ap. Pavlit në qytetet Ilire; dy në Dyrrachium (sot Durrës) dhe një në Nikopol të Epirit (Prevezë).

I – Për letrën kanonike drejtuar “Romakëve” në shënimet sqaruese të “Biblës” shënohet si vend i hartimit Korinthi, ose porti Kenkrea dhe si kohë e hartimit është viti 57 M.K. ose 58 M.K. pa caktim muaji. Kurse studiuesi Gjika pranon mendimin e shprehur para tij se kjo letër kanonike është letër e përbërë nga bashkimi i dy pjesëve (Rom. 1-15 dhe Rom. 16) dhe sqaron konkretisht se kur dhe ku u hartua secila pjesë e saj. Sqarohet se pjesa e parë, Rom. 1-15, është një letër e plotë, të cilën ai e shkroi për të krishterë të panjohur të Romës gjatë qershorit të vitit 56 M.K. në qytetin Dyrrachium, ku ai punoi për të krijuar bashkësinë e parë me të krishterë (Kishën) dhe la aty si peshkopë dy nxënësit e tij, Caesarin (Qesarin) dhe Apollonin. Këta dy peshkopë përmenden tek “Menologjia” greke e Sirletit (“Leximet Mujore” të jetëve të shenjtorëve), e dhënë kjo që e ka përmendur edhe historiani italian Daniel Farlati në librin “Illyricum Sacrum” vëll. VII, e pas tij edhe shumë historianë të tjerë.

Për pjesën e dytë të letrës kanonike drejtuar “Romakëve”, Rom. 16, në këtë studim sqarohet se Ap. Pavli e shkroi në portin Kenkrea të Korinthit në mars të vitit 57 M.K., pasi dështoi komploti që i organizuan judenjtë kur ai do të niste lundrimin e tij drejt Jerusalemit. Këtë komplot e ka përmendur Shën Apostull Luka tek libri i tij “Veprat e Apostujve” (Veprat 20:3). Kjo pjesë e dytë e letrës kanonike drejtuar “Romakëve”, i përkiste një letre rekomandimi që Ap. Pavli e shkroi për 26 të krishterë të njohur të Romës, të cilët ai i përshëndet dhe me emra. Apostulli u’a rekomandon Feben, dhjakonen e kishës së Kenkreas, që ta prisnin e ta ndihmonin për çdo nevojë që të kishte, sepse, siç thoshte; “… ajo kishte mbrojtur shumë njerëz dhe mua vetë” (Rom. 16: 1-2), kështu Gjika sqaron se Feba kishte qenë një nga mbrojtëset e Sh. Pavlit kundër komplotit të judenjve.

Veç argumenteve, arsyetimeve dhe sqarimeve të tjera bindëse duam të përmendim se Ap. Pavli e shkroi në Dyrrachium letrën kryesore drejtuar “Romakëve” (Rom. 1-15), që sipas disa autorëve dhe studiusëve të ndryshëm është etiketuar dhe quajtur edhe si “ungjilli” i tij, sepse aty ai kishte kohë të mendonte dhe të meditonte qetësisht për të formuluar mësimet themelore të Besimit të Krishterë dhe jo në Kenkrea, ku pas dështimit të komplotit të judenjve, ai ngutej të nisej sa më parë për të arritur në Jerusalem në festën e Rrëshajeve (Pentikostisë/Pesëdhjetores).

II – Për letrën kanonike drejtuar “Hebrenjve” shumica e studiuesve të sotëm shprehen se ajo nuk është shkruar prej Ap. Pavlit, kurse Prof. Gjika mbështet mendimin e Etërve të Kishës, të cilët e quajtën atë pa hezitim “Letër të Shën Pavlit” dhe sqaron se kjo letër kanonike është letër e përbërë nga bashkimi i dy pesëve të shkruara prej tij. Pjesa e parë sipas analizave të këtij studiuesi përfshin vargjet në letrën drejtuar Hebrenjve 1:1-11:40, dhe quhet “material predikimi”, të cilin ai e shkroi në prill të vitit 60 M.K. për ta pasur si material bazë gjatë predikimit gojor që u mbajti judenjve jo të krishterë të Romës në takimin e dytë që ai organizoi si i arrestuar në shtëpinë që mori me qira. Stili i kësaj pjese të letrës sqarohet këtu se është stili i një omilie, që u predikohet gojarisht dëgjuesve të një auditori që janë përpara autorit dhe jo stili i një letre që shkruhet për lexues, që ndodhen larg autorit të letrës.

Prof. Gjika e çimenton sqarimin e vet duke sjellë të dhënën që ka ofruar Sh. Ap. Luka, sipas së cilës Ap. Pavli gjatë takimit të dytë me judenjtë e Romës u foli “…nga mëngjesi deri në mbrëmje” (Veprat 28:23).

Pretendimin e studiuesve të sotëm se letra drejtuar “Hebrenjve” nuk është shkruar prej Sh. Pavlit, mbasi gjuha e saj i përket dialektit të greqishtes së Aleksandrisë që nuk ngjan me greqishten e letrave të tjera të tij, Prof. Gjika e hedh poshtë duke sjellë sqarimin e Origjenit, njërit nga Etërit e Kishës, cituar sipas botimit: “The Orthodox Study Bible” – NT and Psalms, 1997. Origjeni ka sqaruar se këtë letër Ap. Pavli e kishte shkruar në aramaisht, pra në gjuhën amëtare të judenjve të Romës, kurse variantin që riprodhohet në “Dhjatën e Re” e kishte përkthyer në greqisht vetë Ap. Luka.

Kurse pjesa e dytë e letrës kanonike drejtuar “Hebrenjve” që përbëhet nga vargjet Heb. 12:1-13:25 sqarohet se është një letër kurajuese drejtuar Kishës së Jerusalemit e shkruar prej Sh. Pavlit gjatë udhëtimit të tij të katërt misionar, në muajin maj të vitit 62 M.K., kur apostulli pasi u nis nga Roma për të shkuar në Jerusalem, u ndal në Dyrrah për të pritur Timoteun (Heb 13:23-24). Por meqënëse ky u vonua, ai mori Apollonin si shoqërues dhe vijoi rrugën drejt Jerusalemit (Titit 3:13).

III – Letra tjetër e shkruar prej Ap. Pavlit në trojet Ilire është letra e katërt e tij shkruar për Kishën e Korinthit, prej së cilës ruhet fragmenti 2 Kor. 10:1-13:14. Studiuesi sqaron se ai e shkroi në mars të vitit 63 M.K. pasi kaloi dimrin e viteve 62-63 M.K., kur kishte marrë lajme se disa korinthianë mendonin se nuk ecte “sipas Frymës, por “sipas trupit” (2 Kor. 10:2) dhe ai pasi nisi këtë letër premton se do të shkonte “…për të tretën herë në Korinth”, për të gjykuar këta njerëz (2 Kor. 13:1-2). Pasi shkoi në Korinth për të tretën herë, ai nuk pati sukses në gjyqin ndaj kundërshtarëve të tij, të cilët, sipas një gojëdhëne e futën në një vozë dhe e rrokullisën nga lartësia e kodrës ku ishin mbledhur. Vajtjen e tretë në Korinth, Prof. Gjika e vërteton edhe me sqarimin që vetë Ap. Pavli i shkroi Timotheut pasi u kthye nga udhëtimi i katërt misionar: “Erasti qëndroi në Korinth” (2 Tim. 4:20).

Në këtë libër ka dhe shumë arritje të tjera, që meritojnë vëmendje lidhur me përcaktimin e kohës dhe vendit të hartimit të letrave/librave të të gjithë autorëve të “Dhjatës së Re”, si edhe me pasurimin dhe saktësimin e mëtejshëm të jetës së autorëve dhe të shoqëruesve të tyre, por ne do të përmendim këtu vetëm martirizimin e dy apostujve kryesorë, të Sh. Ap. Pjetrit dhe të Sh. Ap. Pavlit.

Kisha e Krishterë, që herët e kishte pranuar faktin se këta dy apostuj ishin martirizuar më 29 qershor të vitit 64 M.K., ditën e masakrës së madhe që shkaktoi Perandori Nero, prandaj për shumë shekuj me radhë, Kishat Ortodokse, Romano-Katolike dhe ato Protestane i përkujtonin këta dy martirë më 29 qershor të çdo viti. Mirëpo studiuesit e jetës së Sh. Pavlit, V. Rev. W. J. Conybeare & V. Rev. J.S. Howson në biografinë e tyre “The Life, Times and Travels of St. Paul” të vitit 1869, vepër e plotë dhe me vlera shkencore, duke pasur parasysh planin e Ap. Pavlit për të shkuar në Spanjë (Rom. 15:23-24), sugjeruan se apostulli pas daljes nga burgimi i parë në Romë shkoi në Spanjë e mandej edhe në anët e Mesdheut Lindor, mirëpo zgjatja e këij udhëtimi duke u endur në Mesdheun Perëndimor dhe atë Lindor i detyroi këta dy studiues që ta shkëpusnin martirizimin e Sh. Ap. Pavlit nga martirizimi i Sh. Ap. Pjetrit. Për Sh. Pjetrin ata mbajtën datën tradicionale 29 qershorin e vitit 64 M.K., kurse për martirizimin e tij sugjeruan një datë tjetër gjatë vitit 67 M.K. ose vitit 68 M.K. Ky përcaktim i tyre ndikoi më vonë tek studiuesit dhe autoritetet e Kishës Romano-Katolike, gjë që shkaktoi amulli përsa i përket datës së martirizimit të këtyre dy shenjtorëve.

Studiuesi Gjika me të dhëna që i ka nxjerrë nga letrat e fundit të Ap. Pavlit “2 Timoteut”, “Filemonit” dhe “Kolosianëve” e ka riafirmuar datën 29 qershor 64 M.K. si ditën e martirizimit të Sh. Pjetrit dhe Sh. Pavlit, po ashtu si e pranon dhe Kisha Ortodokse në kalendarët e saj dhe në shërbesat që i kushton kësaj dite.

Në përfundim mund të themi pa hezitim se studimi “Saint Paul in Dyrrach – Corrections of some Notes and Maps in the New Testament” 2024, për nder të shkencave historike dhe letrare shqiptare, përbën një kontribut me vlera të rëndësishme në historinë e fillimeve të Krishtërimit lidhur me shpjegimet bindëse për kohën e fillimit dhe të përfundimit të katër udhëtimeve misionare të Ap. Pavlit, për kohën dhe vendin e hartimit të librave që përbëjnë “Dhjatën e Re”, për autorësinë e të gjitha shkrimeve, pra edhe të letrave të dëmtuara, si dhe për pasurimin e jetës së autorëve të këtij Libri të Shenjtë, të një rëndësie të madhe, të veçantë dhe me vlera të pazëvendësueshme në historinë e qytetërimit njerëzor.

Boston, Massachusetts

25 gusht 2024

Sot shënohet 534 vjetori i “Hora e Arbëreshëvet”

August 30, 2024 by s p

Dr. Bledar Kurti/

Prijës të Gjergj Kastriotit u shpërngulën në Itali përpara pushtimit otoman por pjesa më e madhe e tyre u shpërngul në Jug të Italisë pas vdekjes së Gjergj Kastriotit në vitin 1468, rënies së Krujës në vitin 1478 dhe Shkodrës 1479.

Për shkak të pushtimit nga osmanët, grupe të tjera shqiptarësh u larguan nga atdheu i tyre përmes detit Adriatik për në Itali duke themeluar më 30 gusht 1488 “Piana degli Albanesi” siç thuhet nga arbëreshët “Hora e Arbëreshëvet”.

Ruajtja e gjuhës, besimit, traditës, riteve, kostumeve, këngëve etj, i Arbëreshëve prej afro 6 shekujsh është rast unik jo vetëm në Evropë por në mbarë botën.

Prej 6 shekujsh Arbëreshët kanë ruajtur brez pas brezi identitetin e Arbërit, dhe sot mrekullohesh kur dëgjon fëmijë që flasin gjuhën e Gjergj Kastriotit dhe praktikojnë zakonet e kohës së Heroit tonë Kombëtar.

Për 4 shekuj, nën pushtimin otoman, figura e Gjergj Kastriotit u shua nga kujtesa kombëtare, dhe ishin Arbëreshët ata që e rikthyen figurën e tij në Shqipëri, si simboli i bashkimit konbëtar dhe frymëzuesi drejt rrugës për pavarësi.

Në mesim e shekullit të 19-të Shqipëria eci përpara në rrugëtimin e saj për pavarësi dhe shtet-formim, falë kontributit të çmuar të figurave patriotike arbëreshe.

Projekti i parë i Rilindjes Shqiptare, një projekt thellësisht evropian, u formulua nga figurat e komunitetit arbëresh si Jeronim De Rada, Gavril Dara, Zef Serembe, Antonio Gramshi, e shumë të tjerë, të cilët ndihmuan në finalizimin e atij projekti: zgjimi i një populli dhe pavarësia e një kombi.

Arbëreshët kanë ruajtur shumë elemente etnike të kulturës së saj shqiptare, veçantitë e saj kulturore, gjuhësore, fetare (gjuhën, ritin bizantin, veshjet tradicionale, zakonet, muzikën, folklorin).

Ekzistojnë rreth 800 veshje tradicionale vetëm në Horën e Arbëreshëvet.

Në ditë festash arbëreshët organizojnë parada dhe varin në ballokone qilima disa shekullor, të endur me tezgjah, të trashëguara brez pas brezi në çdo familje. Si motiv ato kanë shqiponjën dykrenare, por edhe lule të kuqe që simbolizojnë ngjyrën e flamurit, si në rastin e Kalabrisë, ku në qilima figuron lulja Geranium Imperial, e cila rritet masivisht në kodrinat e lëndinat e zonës.

Ushqimet tradicionale janë një karakteristikë e veçantë, si kulaçi dhe buka pa maja, mënyra e ngjyrosjes në vezëve të pashkës përmes zierjes në kazan të rrënjëve të kuqe, ndërsa kërcimet dhe këngët përçojnë emocione mallëngjyese për largimin nga atdheu dhe mallin për vendlindjen e tyre, si për shembull kënga për Morenë, vendin e tyre që tashmë e kishin lënë shumë larg.

“Mori e bukura More

Si të le e më së të pë!

Atje kam zotin tatë,

atje kam zonjën mëmë,

atje kam edhe tim vëlla:

Gjithë të mbuluar në dhe!”

Komunitetet Arbëreshe ndodhen jo vetëm në Itali, por edhe në Argjentinë, Gjermani, Francë, ShBA, Kanada, Greqi, Australi, etj, ku me krenari ata vazhdojnë të ruajnë prej shekujsh identitetin arbëresh.

Siç thuhet edhe në këtë këngë arbëreshe:

“O zë i ngrohtë i vendit tim.

O dritë e syve të mi.

Ne jemi bijtë e Kastriotit.

Ne u përkasim dheut të shenjtë.”

Sa e mrekullueshme është kjo!

Sa krenari për ne!

Gjak i shprishur, por një

SEVASTI QIRIAZI-DAKO, IN MEMORIAM

August 30, 2024 by s p

Muzeu Historik Kombëtar/

SEVASTI QIRIAZI-DAKO, arsimtarja dhe atdhetarja e njohur shqiptare, lindi më 24 shkurt të vitit 1871 në Manastir dhe vdiq më 30 gusht të vitit 1949. Ishte njëra prej femrave atdhetare shqiptare dhe nismëtare e organizimit të arsimit kombëtar për femra. Gjatë qëndrimit në Stamboll, ishte Naim Frashëri ai që i dha mundësi Sevasti Qiriazi-Dakos të studionte në Robert College në Kostandinopojë e të luante një rol aktiv për arsimimin e grave. Shkollën e lartë e kreu në Stamboll, ndërsa pas kthimit në atdhe nisi të punonte për shkollën shqipe të vashave. Ajo qe e para grua shqiptare që studioi në këtë institucion amerikan, të cilin e kreu në qershor të vitit 1891. Me t’u kthyer në Shqipëri, mori pjesë për ngritjen e Shkollës së Vashave në Korçë, më 1891. Kjo shkollë hodhi dhe themelet e shkollave mbi baza laike. Pas Luftës së Parë Botërore kjo shkollë njihej ende me emrin e familjes Qiriazi.

Sevastia mori pjesë edhe në Kongresin e Manastirit, ku u mor kryesisht me përgatitjen e teksteve shkollore. Është thënë ndërkaq se ajo ka botuar një gramatikë për shkollat fillore (Manastir 1912) dhe ka redaktuar një radhë tekstesh historie. Me të shoqin, gazetarin dhe shkrimtarin Kristo Anastas Dako (1878-1941) e me të motrën, Parashqevi Qiriazin, ajo vajti në Rumani e prej andej emigroi në Shtetet e Bashkuara, ku bashkëpunoi me të përdyjavshmen “Yll’ i mëngjesit”. Motrat Qiriazi ishin mësueset dhe edukatoret e para të Shkollës së Vashave, që u hap më 1891 në Korçë. Nga kjo shkollë dolën shumë emra të njohur të femrave që dhanë ndihmesë jo vetëm në fushën e arsimit, por u bënë edhe veprimtare të njohura të çështjes kombëtare.

Gjithashtu, Sevasti Qiriazi mori pjesë në Kongresin e Elbasanit, si dhe punoi në komisionin për shqyrtimin e teksteve shkollore, që ishte ngritur nga shoqëria “Përparimi”. Shkroi “Gramatika elementare për shkollat fillore”. Për çështjen kombëtare bashkëpunoi me atdhetarë të ndryshëm, si dhe me Ismail Qemalin. Kur ishte kryetare e Partisë Kombëtare Shqiptare në ShBA, mbrojti të drejtat e shqiptarëve në shumë forume ndërkombëtare. Gjatë gjithë jetës së saj, Sevasti Qiriazi iu përkushtuar përparimit kombëtar dhe dha ndihmesë të madhe në fushën e arsimit dhe emancipimit shoqëror të femrës shqiptare.

Bob Dole, in memoriam…

August 30, 2024 by s p

Hisen Berisha/

Me rastin e përvjetorit të ndarjes nga jeta të senatorit të nderuar Bob Dole, kujtojmë me respekt dhe mirënjohje të thellë rolin e tij të pashoq si mbështetës i madh i lirisë, pavarësisë dhe shtetësisë së Kosovës. Si një “Ambasador Nderi” i emëruar nga Presidenti historik i Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova, Bob Dole u bë zëri ynë në Uashington dhe avokati ynë i palodhshëm në momentet më të vështira.

Historia është mësuese e jetës. Ajo na tregon se si kemi udhëtuar bashkë me fatet e kombit nëpër sfidat më të mëdha. Në këtë rrugëtim, senator Bob Dole ishte një prej atyre figurave të ndritura që, ashtu si heronjtë e kombit tonë, na ndihmoi të kthehemi drejt botës së lirisë dhe demokracisë, duke na larguar nga tirania dhe padrejtësia.

Në momentet e errëta të historisë sonë, kur komunizmi na kishte mbyllur në një tunel pa dalje, Bob Dole ishte një dritë shprese. Ai, bashkë me të tjerë liderë të popullit amerikan, na orientuan drejt shpëtimit dhe ndihmuan që Kosova të kthehet në atë që është sot – një shtet i lirë dhe i pavarur. Kujtojmë me nderim të madh gjithë ata burra të mëdhenj të kombit amerikan – senatorë, kongresmenë, dhe liderë që na qëndruan pranë, duke e bërë çështjen e Kosovës një çështje të ndërgjegjes dhe drejtësisë ndërkombëtare.

Puna e senatorit Dole nuk ishte vetëm një akt diplomatik; ajo ishte një akt i pastër njerëzor dhe i drejtësisë. Mësimet e tij dhe të shumë miqve të tjerë të Kosovës në SHBA na kujtojnë se rruga drejt lirisë dhe shtetësisë nuk është e lehtë, por është e mundshme me mbështetjen e miqve të sinqertë dhe me përkushtimin e të gjithë neve.

Kujtojmë sot me respekt fjalët e tij të urta dhe të qarta, dhe përkujtojmë me krenari veprën e tij të madhe për Kosovën. Ai ishte dhe mbetet një shembull i ndritur i mikut të vërtetë dhe i burrit të madh të një kombi që na e dha dorën në orët tona më të vështira.

Zoti e bekoftë kujtimin e senatorit Bob Dole, miqtë tanë në SHBA, dhe të gjithë ata që ndihmuan dhe ndihmojnë Kosovën në rrugën e saj drejt një shteti të lirë, të drejtë, dhe sovran.

Zoti i bekoftë SHBA-në dhe kombin amerikan!

Zoti e bekoftë Kosovën, shtet të pavarur e sovran!

Shaban Murati, një zë unik kombëtar

August 30, 2024 by s p

Arben Iliazi/

Mjeshtri i Madh i Diplomacisë, Shaban Murati, më 2 shtator mbush 79 vjet dhe hyn në të 80-tat. Profesori i shquar, për të gjithë ata që e njohin dhe u është dhënë rasti të bisedojnë me të, është padyshim një personalitet poliedrik, diplomat me aftësi të rralla, humanist, historian, gazetar e polemist, me kulturë solide në fushën juridike dhe atë të së Drejtës Ndërkombëtare, njohës i mirë i letërsisë, eseist, madje dhe profesor në estetikë. Me një karrierë të gjatë në diplomaci, Shaban Murati i ka këshilluar shqiptarët dhe ka motivuar diplomacinë e re shqiptare të mësojnë nga përvoja e popujve të tjerë, si dhe nga përvoja kombëtare, të mendojnë me kokën e vet, të dinë se kriteri kryesor është kombi, të mos bëjnë asgjë që bie në kundërshtim me interesat e kombit.

Me një aktivitet të gjatë publicistik, diplomatik, filozofik e letrar, Profesor Shaban Murati ka një rol të jashtëzakonshëm për daljen nga keqkuptimi i kobshëm i apokalipsit revolucionar dhe shndërrimin e madh antropologjik të shoqërisë shqiptare drejt një shoqërie moderne evropiane. Gjithë vepra e tij ka si lajtmotiv reformimin e kodit të kombësisë, ruajtjen dhe përcjelljen e vlerave të trashëgimisë sonë kombëtare.

Vepra e Shaban Muratit është një mesazh, një apel për intelektualët shqiptarë, për diplomatët, historianët dhe studiuesit e rinj, që të rendin pas së vërtetës me guxim. Në Shqipërinë tonë, ku rrallë flitet për atdhetarizëm normal dhe ku në diplomaci po ndodh një fenomen i gjemetrisë ireale dhe absurde, Shaban Murati, vizionar dhe kurajoz, përpiqet të fshijë tabu dhe antitabu, duke u përfshirë me një zell të pashoq në jetën publike të vendit, për një lulëzim të ri të energjive kombëtare, me moton që mbikombëtarja të mbështetet në themele kombëtare.

Ky është një mision pretencioz, në shembullin e antropologjisë strukturale, që të sigurojë ngritjen intelektuale dhe zhvillimin normal të shoqërisë shqiptare në kohën e ndryshimeve kaleidoskopike.

Për sa kohë një komb si Shqipëria nuk e ka të strukturuar unitetin e vet të brendshëm, për sa kohë jemi të kërcënuar në ekzistencën dhe pavarësinë tonë dhe fqinjët sillen si rivalë e kundërshtarë, nganjëherë edhe si pushtues, do të ekzistojnë njerëz si Shaban Murati, me një ekzaltim të rrallë të ndjenjës patriotike, që përbën shprehjen më të lartë të detyrës qytetare.

Personalitete të tilla janë garancia më e mirë për kombin, që ai të shkundet nga izolimi dhe inferioriteti, për të kuptuar fuqinë e tij të mirëfilltë, cilado qoftë ajo. Në veprat e tij, si analist i politikës së jashtme, si legjislator i qetë i arsyes dhe dhe i mendimit diplomatik, ai ka gdhendur qartë gjithë strategjinë kombëtare në realitetin e ri gjeopolitik.

Shaban Murati kurrsesi nuk mund të qortohet për ndonjë mungesë konsekuence. Ai përfaqëson një shkollë më vete të diplomacisë shqiptare. Duke i quajtur gjërat me emrin e tyre, sentencat diplomatike të ambasadorit janë pohime sublime për të hequr dorë nga hallaktjet e deliri spontan dhe për të mos u trembur nga fantazma e vetvetes.

***

Pjesën më të madhe të analizave të tij prof. Murati ia ka kushtuar problematikës, fizionomisë, rrugëtimit dhe përballjeve konkrete të diplomacisë shqiptare në ditët e sotme me detyrat dhe misionin e saj. Në qendër të analizave diplomatike vendoset objektivi profesional, shkencor dhe diplomatik, i kërkimit të një identiteti shtetëror dhe kombëtar të diplomacisë shqiptare. Në vështrimin kritik të autorit, diplomacia shqiptare e periudhës së demokracisë ende nuk e ka gjetur dhe formuar identitetin e vet shtetëror dhe kombëtar dhe duhet t’i futet rrugës së kërkimit të këtij identiteti. (Shih librin “Diplomacia shqiptare në kërkim të identitetit).

Murati është, para së gjithash, themeluesi i modelit kulturor kritik të diplomacisë shqiptare, duke nxitur shkollën diplomatike shqiptare të përshtatet me sfidat e reja të integrimit euro – atlantik. Veprat e tij janë një manual me interes si për diplomacinë dhe institucionet e shtetit shqiptar, ashtu dhe për studiuesit dhe të apasionuarit e diplomacisë dhe të politikës së jashtme. Ato përbëjnë një kontribut të çmuar në drejtim të zhvillimit të mendimit diplomatik shqiptar, aq i domosdoshëm për formimin e identitetit shtetëror dhe kombëtar të saj. “Ata që kanë drejtuar Shqipërinë dhe diplomacinë, përgjithësisht kanë qenë profanë në diplomaci dhe nuk patën as vizion e as dimension shtetëror, që të kërkonin dhe t`i jepnin identitet diplomacisë shqiptare. Ata nuk qenë në gjendje të ndërmarrin qoftë edhe një nismë të vetme diplomatike shqiptare. Në Shqipëri ka munguar mendimi diplomatik, e për pasojë diplomacia shqiptare nuk mund të ketë identitet”, është shprehur diplomati Shaban Murati gjatë intervistave të tij publike. Duke e kundruar diplomacinë shqiptare si të kompleksuar dhe gati të shpërfytyruar, përderisa misioni i saj nuk deduktohet nga asnjë princip universal, apo parim kombëtar e ndërkombëtar, diplomati ynë i shquar ka analizuar shkaqet dhe pasojat e kësaj gjendjeje: “Kjo situatë e pakëndshme ku Shqipëria e sheh veten jashtë një praktike të re diplomatike dhe të marrëdhënieve të Ballkanit, duhet të verë në mendim dhe në lëvizje diplomacinë dhe qeverinë shqiptare. Këtu duhet ndalur dhe reflektuar thellë se për ç’arësye Shqipëria ka një status të tillë, i cili mund të quhet inferior. Status ku shtetet e të njëjtit gadishull, disa prej të cilëve i përkasin të njëjtit bllok ushtarak, nuk e marrin në konsideratë faktorin “Shqipëri” në politikën e tyre ballkanike apo jashtëballkanike”, thotë prof. Shabani në një nga opinionet e tij.

***

Profesor Shabanin e ka intriguar më së shumti Ballkani, historia e tij e pafat si paradhomë e Evropës, plagët e tij të pambyllura, armiqësitë e pafund, urrejtjet patologjike, nacionalizmat shovene, perspektivat e zymta.

Eshtë ambasadori që ka shërbyer në më shumë vende fqinje dhe të Rajonit tonë, në «fusha shpesh të minuara”. Analizat diplomatike të ambasador Muratit ndalen në analizën fenomeneve shqetësuese dhe me rëndësi për diplomacinë dhe për shtetin shqiptar, duke zbërthyer qëndrimet dhe interpretimet konkrete të problemeve dhe të marrëdhënieve aktuale të Shqipërisë me shtetet e tjera, kryesisht ato fqinje, të politikës rajonale dhe ndërkombëtare të Shqipërisë. Në këtë optikë ai analizon dinamikën dhe veçoritë e reja të marrëdhënieve të Shqipërisë edhe me Evropën dhe SHBA-të, tronditjet dhe rreziqet e moskuptimeve diplomatike.

Lajtmotivi kryesor i mbi 20 librave të botuar të Shaban Muratit është Shqipëria dhe Kosova, të cilat duhet të ecin me këmbët e veta, të bëhen shtete të pavarura reale, që të kenë integritetin e tyre. Në mënyrë të veçantë udhëheqësit duhet të kenë integritetin e tyre shtetëror kombëtar dhe personal, pasi po e marrin në qafë kombin shqiptar, duke rrënuar trashëgiminë kombëtare, në emër të një konceptimi të gënjeshtërt të kombit. Duke ndjekur politika të ndara ato po kryejnë vetëvrasje.

Ambasadori u kushton rëndësi të veçantë aspekteve diplomatike dhe shtetërore të marrëdhënieve me Kosovën, ku fokuson dilemën e madhe të diplomacisë së Shqipërisë mes folklorizmit dhe forcimit institucional të marrëdhënieve specifike mes dy shteteve shqiptare.

Ambasadori Shaban Murati thotë se titullin “Vetëvrasja diplomatike e Kosovës dhe Shqipërisë” e ka vendosur me dhimbje mbi librin e tij, sepse diplomacia e të dy vendeve ka ecur në rrugë të gabuar, duke marrë, përqafuar dhe adoptuar tezat, qëndrimet, politikat dhe kushtet e e diplomacisë serbe dhe ruse.

Një këndvështrim mjaft interesant paraqesin analizat e diplomatit Murati për marrëdhëniet strategjike me Turqinë, për marrëdhëniet me Maqedoninë apo Kroacinë dhe është thelluar në analizimin e problemve që qëndrojnë pezull me Greqinë. Në disa libra, të mbështetur edhe nga Fondacioni Çamëria ”Hasan Tahsini”, Shaban Murati ka ndriçuar gjenezën dhe dinamikën diplomatike aktuale të një prej çështjeve më enigmatike të marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Greqisë, që mori emrin “Çështja e detit”.

“Çështja e detit nuk ka ekzistuar kurrë në marrëdhëniet shqiptaro-greke, është shprehur ambasadori. Nëse ajo do të kishte qenë çështje, ajo do të ishte trajtuar gjatë 80-90 viteve, qysh nga 1914, kur u vendosën për herë të parë marrëdhëniet diplomatike mes dy shteteve.

“Kufijtë detarë midis Shqipërisë dhe Greqisë janë përcaktuar nga traktate ndërkombëtare, të cilat janë të detyrueshme për të dy shtetet dhe nuk kërkojnë mendim ose opinion nga shtetet përkatëse. Pra, shkurt, çështja e kufijve detarë midis këtyre dy shteteve nuk ekziston; mbetet e paqenë historikisht dhe e paqenë edhe aktualisht”.

Ndërsa për çështjen çame Ambasadori Murati është shprehur në mënyrë të qartë dhe prerë: “Një nga provat më ulëritëse të asimetrisë së marrëdhënieve dypalëshe apo thënë më hapur, të përulësisë dhe të kompleksit të inferioritetit të diplomacisë shqiptare gjatë gjithë periudhës postkomuniste, është çështja çame”. Në librin “Çështja shqiptare pas pavarësisë së Kosovës” Murati e ka përcaktuar çështjen çame si pjesë e çështjes së pazgjidhur shqiptare në Ballkan: “Çështja çame është një problem politik dhe historik, me një specifikë të veçantë dhe e cila duhet trajtuar si e tillë nga diplomacia dhe shteti i Shqipërisë”. (Tiranë, 2009, fq.25).

“Se sa larg mund të shkojë atdheshitja e tregon sjellja e disa politikanëve dhe analistëve në Tiranë, të cilët nënshtrimin qeveritar shqiptar ndaj kushtit të Athinës për të mos përfshirë çeshtjen çame në dosjen e bisedimeve diplomatike shqiptaro-greke dhe për të mos e përmendur çështjen çame dhe emrin e Çamërisë as në Tiranë dhe as në gjithë Shqipërinë, e quajnë pa iu skuqur faqja “Sukses të politikës së jashtme të Shqipërisë. Asnjë qeveri nuk e meriton mbiemrin ‘shqiptar’, nëse në programin e tyre nuk është çështja çame. Opiumi diplomatik grek për trajtimin e çështjes çame si çështje juridike apo çështje gjykatash, ka trullosur gjatë njëzet e pesë viteve shumë qeveri të Shqipërisë dhe diplomacitë e tyre, thotë Prof. Murati.

Përcaktimi i drejtë i një përkufizimi dhe i një qëndrimi adekuat për karakterin e vërtetë të çështjes çame është i një rëndësie kardinale, sepse nga ky këndvështrim mund të shkohet në rrugën e zgjidhjes së kësaj çështje ose në varrosjen e saj. Dhe për të dalluar se ku synojnë qëndrimet dhe predispozicioni i njërës apo tjetrës qeveri lidhur me zgjidhjen e çështjes çame, duhet të shtrohet pyetja hamletiane se “çfarë është çështja çame?”. Në një analizë dhe këndvështrim profesional, sipas mendimit tim, çështja çame është një çështje politike. Ajo kërkon zgjidhje politike nga marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Greqisë. Pikërisht si e tillë kjo çështje hyn në dosjen e marrëdhënieve diplomatike mes dy shteteve dhe bëhet edhe çështje diplomatike, dhe rrjedhimisht detyrë dhe objektiv i diplomacisë së Shqipërisë. Zgjidhja e saj kërkon tani kushtin “sine qua non” të hartimit shtetëror të një platforme diplomatike për çështjen çame. Diplomacisë dhe shtetit shqiptar u ka munguar kjo platformë për shkak të dobësive të drejtuesve të tyre, të cilët janë pajtuar me asimetrinë e marrëdhënieve midis dy vendeve. Platforma diplomatike kërkon që çështja çame të bëhet pjesë e pandarë dhe e vazhdueshme e të gjitha tratativave diplomatike midis dy shteteve. Ka dy faktorë kryesorë, që determinojnë këtë kompozim të ri të marrëdhënieve diplomatike dypalëshe për trajtimin e çështjes çame.

***

Me avantazhin që më jep njohja nga afër me profesor Shaban Muratin, këtu e 35 vite më parë, në mbyllje të këtij shkrimi, të cilin do ta konsideroja më shumë një gjest mirënjohjeje që duhet ta ketë çdo qytetar shqiptar ndaj këtij Shqiptari të Madh, mund të shprehem pa droje se në historinë e diplomacisë shqiptare Shaban Murati renditet pas Mehmet Konicës, Medi Frashërit e Rauf Ficos. Faik Konica do të thoshte dikur se Rauf Fico ishte shqiptar edhe atëherë kur nuk kishte Shqipëri. E njëjta gjë mund të thuhet sot edhe për Shaban Muratin, megjithëse ekziston një Shqipëri zyrtare, me kufijtë e saj formalë, por që fqinjët i vënë në diskutim. Murati, ashtu si Fico, mbetet gjithmonë një evropian i madh i një vendi të vogël, një studiues vizionar dhe me ndërgjegje të pastër kombëtare, prijës i diplomacisë shqiptare, me kontribute të jashtëzakonshme në themelin e diplomacisë sonë.

Sot Shaban Murati është i vetmi zë unik, një apostull i vërtet lirie dhe shqiptarie, plot energji e dinamikë, që vazhdon ta thotë fjalën e tij, me një pasion atdhetar të pashembullt në kohën tonë. Me një stil elegant, të zhdërvjellët e sugjestiv të shkruari, është mëse e vërtetetë se në pikëpamjet e veta politike diplomatike ai është një legjitimist, që përballet me guxim ndaj atyre që e konsiderojnë veten pronarë ekskluzivë të racionalitetit.

Ambasadori Murati vazhdon të ndjekë me kujdes zhvillimet në rajon dhe jo vetëm. Analizat dhe komentet e tij vijnë gjithmonë në momentin e duhur, në mbështetje të një politike të jashtme kombëtare, e cila duhet të jetë koherente dhe e ndërtuar mbi bazën e reciprocitetit dhe promovimit të të drejtave të shqiptarëve kudo që ata janë e jetojnë.

Unë personalisht nuk kam njohur dhe nuk njoh personalitetet tjetër në hapësirën mbarëshqiptare, që mund të krahasohet me Prof.Muratin për nga instinkti dhe pasioni atdhetar, mprehtësia diplomatike dhe guximi në rrafshin e angazhimit për një ide dhe ideal kombëtar, jashtë çdo koniukture apo ndikimi politik.

Urime dhe jetë të gjatë Profesor!

Disa nga Veprat e Prof.Shaban Muratit:

– Serbia kundër Serbisë : analizë e një gjysmërevolucioni të lënë përgjysmë – 2004

-Enigmat diplomatike të pavarësisë së Kosovës : (fletë nga ditari i një ambasadori) – 2007

-Çështja shqiptare pas pavarësisë së Kosovës : një testament diplomatik – 2009

-Profile të diplomacisë europiane në Ballkan – 2009

-Hije në diplomacinë shqiptare – 2012

-Diplomacia shqiptare në kërkim të identitetit – 2013

-Rusia ballkanike – 2014

-Shqiptarët e Maqedonisë, prioritet i çështjes shqiptare – 2016

-Ballkani faustian – 2016

-Çështja e paqenë e detit, një intrigë diplomatike greke apo shqiptare? – 2018

-Kalvari diplomatik i shtetit të Kosovës – 2018

-Bosnja: Një pikëpamje nga Tirana – 2019

-Antitabu : Këshilla për miqtë – 2020

-Deti midis Shqipërisë dhe Greqisë – 2020

-Vetëvrasja diplomatike e Kosovës dhe e Shqipërisë – 2021

“Konteksti rajonal i aleancës strategjike Shqipëri-Turqi”(2023)

“Aleanca e duhur Shqiperi -Kroaci”(2024)

“Rusët po vijnë” (2024)