s p – Page 840 – Dielli

MARTIN CAMAJ: RRËFEN

July 26, 2024 by s p

Duke u marrë me disa studime të botuara për Gjergj Kastriotin Skënderbeun, te revista famëmadhe “Shejzat” e vitit 1968 (vjeti XII, nr. 7-12 Korrik- Dhetuer) lexova një tregim të Martin Camajt f. 331-339, në të cilin autori shkruan me një gjuhë të pasur, të saktë dhe shumë të ëmbël, duke ruajtur muzikalitetin e dialektit verior, për një ngjarje shumë interesante, të cilën e kisha dëgjuar në Malësi të Gjakovës, në vitet e ’70 të shekullit të kaluar, në “Odat e burrave”, si një ndodhi të vërtet. Nuk e di, nëse autori Martin Camaj, e ka dëgjuar të njëjtin variant, në Malësi të Gajkovës, apo ka marrë ndonjë motërzim diku tjetër? Porosia që Camaj sjell te lexuesi i tij, si në atë kohë ashtu edhe sot, është mjaft domethënëse, përmbajtësore e aktuale, duke rikujtuar virtytet e larta së bashku me traditën shqiptare që nuk u zbeh në shekuj. Lexuesi i nderuar i “Dielli-t”, shpresoj të përjetoi nga afër tërë “dramacitetin” e rrëfimit, fjalorin e rrallë, me fjalë e shprehje bukura, që Martin Camaj i përdor me mjeshtri, duke mbajtur në tension, emocionet dhe ndjenjat gjatë leximit, që të vjen keq, që përfundoi shumë shpejt. (Ne nuk kemi bërë asnjë ndërhyrje gjuhësore, drejtëshkrimore apo tjetër, nga teskti i botuar nga vetë Camaj, por kemi ruajtur me besnikëri origjinalitetit e autorit duke respektuar të gjitha format e të shprehurit të kohës së botimit të parë).

Përgatiti për botim

Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

*************

BESTYTNIA

Nga Martin CAMAJ

Kishte mbetë e vetmueme dardha në atë vetull mali, me krahë të thatë pos njenit ndër ta, në të cilin vareshin disa fletë gjethi të zbehtë si leskra dylli dhe dy tri kokrra fryti të vogla në dedé me ra poshtë për çdo frymjeje ere. Dardha dikur e trashë sa dy mjeta burri âsht tash e shpartallueme në njenën anë të trupit, kështu që i âsht hapë zguri prej rranjeve deri te grykca si të kishte dalë nga toka zjarmi dhe përpî krejt zemrën. Ky zgur ta shkon mallin e nji sheke së qitun batall e hjedhë nën oborr që të kalbet vetvetiu ndër hidha e lorinishta. Të epte përshtypjen e nji sheke, pra, që dikur bante cik e djathë të pamazitun. Ajo ashtu e thatë nuk i hyn në punë askuj mâ. Kështu e mërgueme prej jetës vegjetale e lanë ende, si për ndëshkim, atje në kambë të luftojë me erna ngjante si nji surrat, diçka orgurzeze. Mbi tê ulej me andje asgjamangut ndonji sorrë e vetmueme, edhe ajo ogurzezë, e shpulishej ase rrinte pa lëvizë si të ishte pjesë e dardhës.

Nji grue veshë me tesha të zeza duel nji paradite atje në atë sukë dhe e vrejti dardhën e vjetër me dhimbje. Ka njerëz që u pëlqejnë sendet e vjetra sepse nëpërmjet atyne sendeve kthejnë në të kaluemen sepse me të tashmen nuk janë të kënaqun. Edhe Zoga kishte mbetë me zemër në të kaluemen dhe kishte frigë se në të parin dimën e para erë e fortë do ta thente dhe do ta plandoste currave teposhtë. Atëherë sukës ka me i mungue diçka dhe ka me mbetë e vetmueme si sot dardha pa gjethin e kokrrat e dikurshme, që kur piqeshin, mirrshin ngjyrën e qelibarit. Atëherë fëmija e fëqinjve vishin zdathë në ndonji zheg dite dhe si cuba pa bâ zhurmë kapeshin për trup të saj dhe mbasi kishin mbushë gjijt me fryte, ikshin pa i pasë diktue kush. Kjo dardhë ishte e Kolë Çukut, që e kishte shtëpinë aty mbas asaj vetull mali, në streherë. Vetëm kur gjeshin për tokë rrembat e thyem, u kujtoshin të Kolë Çukut se dikush i huej kishte hypë në tê e marrë kokrrat e pjekuna, por kur ata ngritshin sytë nalt e vreshin se kishin mbetë mjaft tjera, atëherë thoshin: ”S’ka gjâ! Le të hajë njerëzia në tê!”. Të zotët e dardhës mandej kishin frigë të presin ndokend në tê, sepse të parët e kishin lanë me fjalë : “Mos të pritet kush në atë pemë! Ajo âsht jashtë dore, në shmang, larg pasunisë dhe plangut. Çdo shtegtar, kur ka për të ngjomë gojën me kokrrat e saja, ka për t’i urue dritë e diell asaj dorë që e ka vu në këtë vend!”.

Në ato kohna, mbasditeve të pranverës, ndonji nuse e shtëpisë Çukut ulej nën hijen e saj, hapte bezet e prume prej Shkodre dhe i prente për këmisha. Ajo vetull mali përballë bjeshëve, lugjeve e shpatijeve, dardha me giethe të shëndetshme dhe nusja me bezen e bardhë nën hije ishte nji lule mes qinda majesh e sukash, që njena mbas tjetrës varg humbshin në krahun e lindjes në pakuft. Këta janë momentët /331/ mâ te bukur të dardhës dhe atëherë s’i shkonte kuj nëpër mend se nji ditë do ta quente ndokush ogurzezë. Mandej vishin stinët e shinave dhe ngrija e shpejtë në vjeshtën e vonë. Ajo lëshonte gjethet e mbetej picak. Lagshtina i hynte për pale, nësa era i thente krahëte rij. Sigurisht në nji ndër asi momentësh, kur i pari cirk uji depërtoi thellë në zgurin e saj, dardha do té ketë nemë. Dhe njerëzit e ndien ogurin e zi atë vjet kur nisi të rrallonte frytet, të cilat piqeshin parakohe prej krymbave né zemrën e tyne. Atëherë dhe fëmija u ndanë prej saj e asnji udhëtar nuk e uroi mâ, mun ndonji tue pasë kafshue kokrrën e parë, prej së cilës duel krymbi i çamë për gjymës, e nemi me gjithë zemër. Stinë mhas stine, nemë mbas neme iu dha kështu dardhës në atë vetull mali me të vertetë e mbrapshta!

Grueja âsht e shoqja e Kolë Çukut, me të cilin âsht martue para tri vjetësh dhe quhet Zogë. Kola e pati njofi rastësisht para shumë kohe, si vajzët mjerisht, të fejueme. Thonë se ai ka shtjerrë shumë këpucë mbas saj, por ajo nuk e përfilli as si vajzë, as kur u martue. Zoga ishte e hollë dhe e gjatë, me nji qindrim të egër dhe me shikim të sigurtë. Bukurinë ia miratoshin dhe gratë, gjâ e rrallë kjo, së pakut ndër gratë e malit. Në të vertetë ndoshta e levdoshin vetëm pse Zoga nuk përfillte asnji burrë të tyne dhe pse ishte kryenaltë prej natyre. Gojtare, skishte burrë që e munte me arsye: edhe kjo cilësi u pëlqente shoqeve të saja.

Burrin e parë Zogës ia vranë për gjak dhe mbeti vejë. Mbasi s’kishte pasë fëmijë, Kolë Çuku e martoi mbrenda nji vjeti. A ishte e lumtun Zoga me burrin e dytë? mund të pyetet tash mbasi jemi tue u marrë me historinë e saj. Si tregojnë duhet të jetë qenë e lumtun me Kolën mbasi nuk mund të jetonte as nji javë pa tê, prandej edhe ndër vera, kur të gjitha gratë e shtëpisë së madhe që gjindet në streherë mbas asaj vetull mali, ku ishte dardha, ngjiteshin në bjeshkë me tufat e gjasë së gjallë, Zoga rrinte në vërri me të shoqin. Nga ana tjeter ajo ishte nji grue me shumë fëtyra sikurse do ta tregojë dhe ngjarja mbi tê dhe gjithë çka flitet prej banorëvet të malit që e patën njoftë. Prandej për sqarimin e fëtyrave të shumta të Zogës duhet të mbështetemi dhe në tregimet e tjerëve edhe pse mund të na çojnë në trillime të pathemelta.

Në atë kand të tretun të malësisë, duhet ditë se dhe ngjarjet mâ të thjeshta mund të marrin nji ngjyrë legjende, papritmas, sepse atje jetojnë ende njerëz që u kanda të të besojnë në orë e zana, që drejtokan fuqitë e mëshefta të natyrës. Mun atje gjinden mâ shumë se kudo ngjeti dhe asish që besojnë me ngulm në trillimin e mendes së vet, prandej me lehtësi bâjnë që këto trillime të besohen dhe prej tjerëve. Pra, ngjarjet atje janë motive, mbi të cilat thuren imtësina të panjehuna që mund të krahasohen me bulët e bimëve në pranverën e parë, të cilat mandej zhbërthejnë në fletë e fije të shumfillta. Brijat e thata të malit me nji blerim kaq të bujshëm njomen e zbukurohen. Kështu dhe bota e njeriut të malit pasunohetme ato trillime të mbështetuna mbi ngjarje të verteta dhe mbasi jeta dhe atje âsht e pajisun me anë të mira e të këqia edhe ngjarjet e mira ase të këqia tiren tortë në drejtime të ndryshme. /332/

Edhe zhdukja e Zogës pati atë fat të çdo vdekje të jashtazakonshme tue kalue gojë në gojë. Mernje me mend se ç’tollovi mendimeshe ndienjash kurse çdo gojë thonte: “Ashtu âsht, por jo krejt ashtu!”.Tue qenë krejt i bindun se tregimi im âsht mâ i afërti me të vertetën, e kam vendosë ta paraqes kështu si vijon me shkrim.

Në luftën e parë botnore kishte ra kolera në malësi. Pjesa mâ e madhe e arave nuk u mbuell atë vjet, prandej zia filloi shumë heret, pikrisht në të hymit e korrikut në kohën e grunit e të theknës. Shtëpia e Çukut kishte mbjellë arat me kohë dhe në thellsinë e ahrit ishin tri sheka plot e përplot me drithë të shimë, gadi për mulli. Kolë Çuku javë për javë bluente katër pesë shosha drithë dhe iau niste njerëzvcttë vet për në bjeshkë, ku ata ruejshin bagëtitë e korrshin sanë për dimën. Zoga i ndihmonte rreth punëve të vërrinit, në ujitjen e kollomboqit, në ruejtjen e bletëvet, që lëshoshin pa prâ çdo ditë nga nji, në mbledhjen e zogjve të pulave në mbramje.

— More Kolët — i tha Zoga njiherë nësa ngranshin darkë — kolera âsht tue bâ dame të mëdha në fis!

— Në dashtë Zoti me ra nji shi! A e din si kishte me u shkri kjo lëgatë? Si nji grusht krypë në ujë.

E shoqja heshtoi. Ne nesre nësa hashin prap darkë, si në vijim të bisedës së mbramjes së kalueme, tha Zoga:

— Në katër anët kam ndigjue sot gjamë burrash. Në jeté teme nuk e mbaj në mend se kam ndigjue kaq shumë gjamë të vdekunsh!

— Ku i ke ndigjue?

— Kur dal te dardha, mbas kapërcyellit në kohën e vapës së ditës.

— Pse del te dardha?

— Del njeri me pa dhen. Këtu në këtë lug âsht si me kenë njeri në fund të nji gavixhit, i damë prej botës.

— Në këtë kohë ndoshta âsht mâ mirë kështu.

Mandej tue ndjekë fillin e mendimeve të veta Kola vijoi:

— Lëgata s’ka si me ardhë këndej, megjithëse ajo âsht frymë: del prejngojës së njirit dhe ec e ec dhe era e shpërdan. Dje ishem tue fjetë në zheg të ditës nën hardhin e mendoshem: s’ka si me ardhë lëgata kur je i shtrimë për tokë pse era prek vetëm majet e gjethëve ndër disa. Nji pemë, e cila s’ka gjethe si dardha mbas kapërcyellit bie vetëm ogur të zi.

— E ke kaq frigë légatën?

— Kola heshtoi.

— Çudi, more burrë, unë nuk ia kam drojen. Mue më vjen keq qi jemi të damë prej dheut e për atë punë dal për ditë mbas kapërcyellit e shikoj dhen për së gjanit e për së gjatit. Me bâ e me më lanë ti, kishem me u turrë vrap e me hi në të parën shpi, ku ka ra kolera e me u ndimue tjerve.

— S’kishe se çka me bâ. Me i shëndoshë nuk kishe, po ta siguroj. Këtu ndimon vetën shiu… ase kur bie në nji shpi… zjarmi.

— S pakut me u bajtë ujë, ujë të ftoftë kronit qi të shuejn etjen. /333/

— Uji i ftoftë u bân keq. Ti kishe me i mbytë ashtu! Mue me vjen mire qi plangu ynë âsht disi në shmang.

— Ne gratë jemi ndryshej. Ti e di se kam pasë nji fëmij kur kjeshë martue së parit, e më vdiq mbas tre muejsh. S’mujshem me fjetë natë as ditë pse më dhembte gjitë. S’më del mendsh ajo punë: ishim në bjeshkë tue korrë bar e mue më çuen për ujë te nji krue qi ishte në rrugë të madhe. Pranë kronit më ra në sy nji fëmijë në djep. Me bie në mend si sot: iu avit e e ama me i dhanë gji të shterrun si zhangë. Ishem tepër e re e e fuqishme atëherë. E s’di si m’u dha, por ta kam kapë nanën-shkretën e si kurgjâ send e kam largue prej djepit e jam ulë me i dhanë atij fëmijë gji.

— A bân grueja ashtu?

— Grueja bân aq e mâ tepër. Aty për aty u shlirova, por mâ zi më ndodhi mandej pse nuk m’u hoq mendje ai fëmijë i unshëm.

— E çka do me më thanë ma?

— Diçka më ngreh si atëherë kah ai fëmij te kroni, kah ata njerz të ligj prej kolere.

— Nuk je mirë në mend, moj grue!

— Si nuk je ti mirë në mende kur sheh atë vejushën e re, Makën e zezë, thue ti, por në mende tande të duket shumë e bardhë kur e sheh ashtu të dishrueme!

Kola hapi të dy sytë e mëdhaj dhe mbeti i shtanguem për njiherë, mandej plasi në gaz: goja iu hap sa nji çarap, vesh në vesh dhe iu panë të gjithë dhambët e shëndoshët si të ishte njizetvjeçar. I pëlqeshin befasimet Kolës, të cilat e gëzoshin si fëmijën dhuntinat e paprituna. Njeri shtatmadh e i fuqishëm përpinte çdo gjâ që i binte në dorë, prandej shtangohej para çdo femne të pashme. Por nuk ishte kjo çiltësi në sjellie me gra tjera që e përkujdesonte Zogën. Faza e dytë ishte e rrezikshme për Kolën, kur ndonji niste t’i ngulej në mende. Atëherë heshtonte e s’hapte gojën njiherë në qeshje, kështu që mirrte pamjen e nji egërsie së varrueme. Atëherë kishte frigë e shoqja se mund ta çonte epshi “në ndonji rrugë të rrezikshme”. Kola i madh e i fuqishëm kishte dhe nji ndezë tjetër që i mbante drejtpeshimin e jetës. Ai dashunonte edhe nji gjâ tjetër, ndoshta mâ tepër se jetëne vet: atë luginën me arë e livadhe, me ujë të mjaftë për krye, plangun e trashiguem, prej të cilit nuk mund të largohej nji ditë. Njifte në këtë tokë çdo dru, çdo pemë e çdo gur. Kur ndonji bagëti e huej, edhe nji edh me qenë, prekte kufijt e asaj toke, ai çonte zânin e vet të fuqishëm, që dridhte luginat :

— Aao! pritni berret në vend të huej, bree! A kujtoni se ka mbetë shkret, more kjo tokë?

Mbas të shoqit edhe Zoga qeshi me zemër:

— Por rueju! — i tha ajo — mos u sjell ndër anat e vejushës, se unë e ti nuk dahna shëndosh!

— He, çka bân ti? — E pyeti të shoqen tue shikue me nji djegie ndër sy, që e frigësonte si dikur, kur nuk ishte grueja e tij.

— Po kje se më bie ndonji berr në mali të saj, më duhet me shkueme e marrë! Si thue? A me ia falë berrin tonë? — Qeshte përsëri /334/

Bisedat mes Kolës e Zogës nuk zgjatshin kurr shumë, por asgjamangut grueja e ndiente praninë e e tij në të tanë qenien e vet në çdo moment dhe e kishte të ngulun në krye se ajo ishte rob i tij në kuptimin e plotë të fjalës. Kjo gjâ e egërsonte dhe shi nga nji ndienje e tillë rridhte dëshira e saj të takohej me njerëzit e kolerës për të dalë prej këtyne vargojve skllavrues. Mbasi secili kishte purnët e veta të caktueme, gjatë ditës ndesheshin vetëm disa herë dhe Zoga e vrente dhe mundohej të diktonte mendimet e tija, por nuk ia dilte.

— A mendon ndojherë për mue? — E pyeti ajo në nji takim të rastit në arë.

— Çka kam mendue për ty? Ti je këtu: punojmë bashkë, hamë bashkë e flejmë! — Mandej e shikoi me sytë që digjeshin gjithmonë nga ajo flaka e përmbrendshme, prej të cilës Zoga kishte frigë. Mbas nji dite tepër të nxehtë për atë anë, uleshin kadalë hijet e gjata e të zbehta të mbramjes mbi shpatijei e thata përballë, ndërsa dendësia e gjelbrimit rreth e rreth plangut të Kolës përmbante në vetvete ngjyrën e territ të vertetë. Prej mureve që rrethoshin tokën në krahun e lindjes nisej grupi i xhixhillojave të para për në mbrendësirié e këtij blerimi té dendun. Freskia e fundit të ditës, shkëndijat e xhixhillojavet për nën pemë dhe zânet e rralla të bujqvet bâshin që prej çdo bime të dilte nji prehje pushtuese që do të kishte mundë të qetësojë mendjen e zemrën e çdo njeriu, por jo të Zogës. Asaj shi kjo qetësi i binte në çdo mbramje nji turbullim në krejt qenien, prandej dilte te dardha e vjetër mbas kapëreyellit për të ndigjue për së largu kumbonët e bagëtive, që ktheshin nga kullotat e largëta kah grupet e lagjeve të vogla pesë a gjashtë shtëpish. Ndigjonte me andje edhe ushtimën e erës në ashtën e pakufi, që mbulonte bjeshkët gjithkund në krahun e veriut. Ajo ushtimë nganjiherë i përngjante krizmës së shiut të rrebët që niset rendomët kah filiimi i pranverës prej asaj bjeshke, dhe riga riga, me madhësinë e valëve sa kodrat, ulej me vrull dhe shkonte e u përplaste për shpatijet e thata e shkambijt e bardhë e të naltë në jug. Në viset e erra të rrëpinave të jugut çoheshin mandej prroje e buena me ujna të bardha e të pastra në të nisun, që tue u ulë turbulloheshin e mirrshin ngjyrën e botës së kuqlemët. Prej degëzimeve të vogla e të shkurta në fillim trajtoheshin prrojet e mëdha dhe mbushëshin me ujë lumin për fund, arterien kryesore.

Grueja rrinte atje vetëm në pritje të nji uji të tillë nga bjeshka, i cili do ta këndellte tue pru në jetë, në lumin e madh e të lëvizshëm të nji bote tjetër, sidomos të ndryshëm nga bota e mbrendshme e saj.

Deri këtu pajtohen të gjitha të dhanat mbi luginën e Çukut si dhe mbi Kolën, Zogën e kolerën. Pikrisht me fillimin e ngjarjes, e cila âsht thalbi i këtij tregimi, nisën dhe trillimet e ndryshme si valë te shkaktueme në zemrën e nji uji të qetë që zanë njena tjetrën dhe mbrrinë të bashkueme në katër a pesë valë të mëdha në breg. Prej këtyne katër a pesë variantave zgodha atë që âsht me siguri ajo që ipërgjigjet së vertetës. Në nji muzg, nësa Zoga ndigjonte erën e ashtës, i duel përpara nji hije./335/

— Kolë, — bzani ajo e habitum — si âshi puna qi edhe ti ke dalë sonte te lisi ogurzi? A ke ardhë me me marre, a si? Pse nuk me ke thirrë pse kishem ardhë vetë.

— Pse me të thirrë, nuk kishe ardhë. — Ia priti hija që nuk ishte i shoqi. Ai duel përpara e ia zuni krejt pamjen mbi male e lugina.

— Jam koçak — vijoi ai — e më thonë Zekë Murreci. Jam ardhë kesh se më nepni nji kashatë bukë.

Zoga heshtonte.

— Nuk rri gjatë në këto ana. Jam për kalim se kam diku punë!

U kull, shpërlau fytin me langun e gojës e mandej pështyni dhe heshtoi për t’i lanë kohë me mendue Zogës se ç’punë mund të kishte nji koçak aq i drashtun si Zekë Murreci. Tue u ulë të rrinte maje nji guri, tringlluen nji mori hekurash: qystekët e sahatit rrokë rrokë në parzëm tue u përplasë për dorcë të livores dhetëshe turke, vargoni i gjatë për të cilin lidhej livorja ndeshi për pushkën e gjatë, që Zeka me kreni e vuni për tërthuer në prehën. Ndër këto rasash kur Zeka ulej të rrinte, epte përshtypjen e nji njeriu të hekurt dhe të nji trimi që brente hekur me dhambë. Zoga ende nuk e kishte hapë gojën. Vrente njeriun e papritun e as nuk mendonte ende se çka duhej të përgjigjte. Pau se dhe xhamadani dhe nji xhaketë ushtrie ishin mbushë me pulla të metalta. Mbas do kohe heshtjeje, Zeka humbi çdo kontroll dhe kaloi në nji gjendje emocionale dhe nisi të fliste haptas:

— Në kje se nuk u qillon gjâ në shpi, tumirë mbetshi! Bota âshte gjanë e bukë e mish e tëlyen ka gjithkund për Zekë Murrecin. U asull, asull s’jam nisë me ardhë me marrë bukë këtu, por erdha për punë tjera. Mirëpo tash më duel nji punë tjetër dikund këtu afër qi keni me ia ndie kumtin për së shpejti e, thashë, po e lamë njiherë këta çka kam në mend. Po lypi bukë për me i thanë atij yt shoq se u jam këndej pari. E ai e di pse! Paj, ai e di se na të dy gjallë jemi si pak tepër në kët tokë dhe e se të dy-dy-dy — iu muer goja — s’mun t’ecim mâ mbi kët tokë të Zotit se i bâjmë randë. E për otin mjaft mirë ki’ me m’ardhë mos me ma dhanë asnji kashatë e mos me jetue as dy orë në bukë të tij… se atëherë s’kam s’i bâj kurrqysh.

Fjalë të mëdha je tue folë more burrë! Nji trim si ti nuk flet por bân… e shpin ia din Çukut! — Ia priti grueja me acarim.

— Burrnisht je tue folë! Por edhe pa bukë nuk jetohet e kolera ka mbyllë dyert e dheut e s’din njeri se ku me hi! Mandej buka e mikpritja âsht nji punë tjetër e deri sa të zgjasin këto nuk ndodh gjâ mes nesh.

— Çka të ka bâ im shoq?

— E, pvete ti. Ai e di se disa punë nuk harrohen… e as u nuk kam harrue!

— Mire — ia priti grueja ftoftas. Shko e rri tek ata verra atje poshtë në prrue e prit aty. Në kje se vjen im shoq me bukë, mos druej… ndose…

— Po kush dreqi âsht tue drashtë? /336/

—U jam grue e si di punët e burrave, por mos me drashtë dikend me duket mâ shum marri se trimni.

— Thuej se sonte vi pa mendime hesapesh. Por si do qi vjen e pres.

Rrugës tue kthye Zogës i shkuen njimijë mendime nëpër krye e sidomos si me i thanë Kolës se Zekë Murreci e prêt te Verrat. Sa mbrrini shtroi tryezën dhe mbas tri katër kafshatësh, e pyeti të shoqin:

— S di çka më ke pasë thanë njiherë se ke pasë nji ngatrresë menji farë Zekë Murrecit: me kenë se vjen këndej, çka kishe me i bâ? Kola uli kokën e mendoi: s’i binte në mend se i kishte folë të shoqes ndojherë për atë njeri.

— Njiherë ke pasë përmendë emnin e tij në gjumë — i ndihmoi e shoqja me sherri që t’i nxirrte ngjarjen.

— Kështu kenka — tha Kola — pse çka ka kenë mes nesh, s’ia kam thanë njirit të gjallë, kurr.

Zoga kishte ulë lugën në tryezë e priste tregimin e ngjarjes:

— Në gjumë ke folë për te: më difto si ka kenë puna! Mandejunë jam grueja jote e kur të më thuesh mos me folë, bâhem vorr!

Kola fshiu djerëst. Zoga e vrejti me frigë sepse pati përshtypjen se i shoqi e dronte Cubin e përmendun; e nji malësore i fai burrit çdo të metë, por jo ligështinë.

— sht kështu puna — filloi Kola. — Zeka âsht fjalmadh. Ai fjalëts di me i matë. Kjo âsht e keqja e tij. Para shum vjetësh dosha me pa botë dhe pata shkue me te në Rafsh të Dukagjinit. Kudo qi shkoshim si mâ të vjetër e laç me pri, ndër miq e qita gjithmonë në kryet të vendit. Mbas do kohe, nisi me i hi vetja në qefë: u hapte tue ndejënë kryet të vendit në shpi të huej e shitte mend e trimni me fjalë. Deri këtu e durova, por i thashë qi mos të hallakatej tepër se âsht marre e bota s’han bar e i kujtohet krenisë së tij. Ai muer huj në mue për këto fjalë dhe në të parën rasë, nisi me më poshtnue me fjalë para tjervet. Mendova e shmendova çka me i bâ: me vra s’ kishem sesi: ishem me tê e çka do me i ndodhë, mue m’u dote me qindrue me te. Ndejme sa ndejme, mandej po ktheshim në Dukagjin t’epër bashkë. Në bjeshkë: e kam ndalë, e shtina në nji tban, i hoqa armët, e lidha, kapa nji hû të fortë edhe e kam rrahë mirë e mirë. Mandej e kam zgjidhë e i kam dhanë armët. Edhe i kam thanë qi mos t’i thojë njerit të gjallë se as u s’i thom kuj për mos me shti në ngatrresa as ai njerzit e vet as u njerzit e mij. Tue ecë rrugës, më suell pushkën me më vra. Shpejt e shpejt e kam kapë dhe pushka u shpraz për tokë e s’ varroi kurrkend. Prap më mbushi me huj: e kam kapë edhe e kam rrachë edhe njiherë aq fort, sa m’âsht dashtë me e bajtë në krah deri këtu te shpia. Këtu e kam mbajtë nja nji javë deri sa âsht shëndoshë. Tash âsht në mal e njifet si trim në zâ.

— A ke frigë prej tij?

— Jo! — tha Kola. — Ai mund të vrasë të tanë botën, por jo mue.Në kjoftë burrë e di se u s’i kam thanë kuj e ia kam mbajtë fjalën. As ai s’i ka thanë kuj deri në sot.

— Po me bâ e me u mbushë me huj kundra teje, si ti kundra tij atëherë? /337/

—S’mund te më vrasi pse ia kam hangër orën. Mandej e di semik i del mirë me u kapë edhe nji herë me mue.

— Çka i bân?

— Nuk e vras. E rrahi pra, dhe e lâ gjallë, pse me e mbytë i bâj nderë!

Zoga nuk e çoi mâ gjatë, por ishte e bindun se i shoqi gënjeheje se ishte në rrezik, prandej vendosi të ndërhynte për të largue të keq dhe derdhje gjaku. Në kësollën e kapun për shtëpi, ku mbaheshin në verë gjanat ushqimore, Zoga muer nji gjysëm buke dhe nji copë djathë dhe u nis kah Verrat, ku priste Zekë Murreci.

Mbasi mbrijti në vendtakim, mbeti shtang prej habie: cubi ishte pështetë për trungun e nji verri dhe flente. Tue ndigjue hapat u zgjue, vrejti me habi gruen, shkundi kokën dy tri herë dhe si erdhi në vet, pyeti:

— Ku âsht yt shoq? Pse s’ka ardhë ai vetë ai… tutës?

— Merr këta bukë e nisu! — Ia priti grueja tue i hjedhë strajcën, nji strajcë të vjetër dhe t’arnueme.

Zeka tue u përmbajtë, pyeti prap :

— A i ke thanë gjâ tand shoq dhe çka të ka thanë ai?

— Merre bukën e nisu se të del mâ mirë!

Cubi dridhej si thupra në ujë tue mbledhë çaklat për rreth. Grueja e vrente me neveri:

— Ke frigë? — I tha. — Mbasi kishe frigë pse fleshe? Por edhe ti e di se im shoq nuk vret kend në gjumë: këta don me thanë ti!

Për së fundit Zeka ia ngjiti bukës dhe muer me u nisë; mandejkthej, ia ngjiti Zogës për krahut dhe e ngrehi rrëshanë mbas vêtit malit përpjetë, që ishte veshun me verra. Kur ajo përpiqej të lirohej, ai iu kërcnonte:

— Në kje se bertet, bâhet gjaku deri në gju!

Kola i lodhun prej punëve të ditës flente në atë kohë, por cubit iu ngjanie se mbas çdo çube ase druni po e sheh tue dalë. Kur u kap nalt në mal, u qetësue pakëz sepse kurrkund për rreth nuk shihej lis as dru dhe mund t’i lante me sy anë e kand brijat e pjerrta. Atëherë lëshoi dhe dorën e grues. Megjithatë ai mirrte frymë ngulshueshëm tue shikue gjithënji në katër anët. Edhe pse ishte aq i unshëm, nuke preku bukën. Tashti hijet e lagëta të natës e trazoshin, ndër të cilat mundohej të diktonte lëvizjen e nji njeriut që pa frigë drejtohej kah ai. Mande iu suell grues e i tha :

— Ham dreq shpirtin! Mirë bân qi s’bertet pse ndryshej bâhet gjaku deri në gju!..

Zoga megjithëse e lirë, nuk iu dha té largohej: e ndiente veten sinji copë dru, si njeriu që andrron se âsht në rrezik dhe prap se prap s’mund të ndrrojë asnjë hap. Kur nisi të vinte në vete, ndieu nji kënaqesi te pamase, thellësisht në zemrën e vet, tue pa se si Zeka dridhej nga friga. Ky ishte shperblimi për tërheqjen përdhunë nëpër mes të çubave te shihte nji burrë të drashtun prej gjithkuj, pos prej të shoqit, se si dridhej nga friga. Vrente çdo lëvizje të tij, si i sillej kryet në /338/ katër anët si krye shpendi në lis e si e hidhte pushkën prej nji dore në tjetrën me shkathtësi të papritshme. Mirrte pjesë thellësisht në dramaticitetin e shenës. Çka dronte ai njeri ashtu? Vdekjen? Sigurisht jo, por përuljen dronte ai: me qenë i rrahun dhe i shkallmuem si qen i zanun në kurthë.

Tash Zogës i vishin mendimet rradhë e rradhë, logjikisht dhe njikohësisht çlirohej nga apatia që e kishte rrokë. Friga e tmerrshme nga përulja iu duk fare e arsësyeshme, por megjithëtë pafuqia e cubit të qindronte ishte ligështi që s’i falej nji burri, mun as nji grueje. Kjo gjâ i suell në mend se nji frigacak i tillë e kishte ngrehë rrëshanësi zhele nëpër çuba e gurë. Për mâ tepër njeriu i drashtun ishte i shoqi i saj. Edhe kjo ishte nji përulje. Mblodhi të gjitha juqitë dhe ishpërthyen nga goja nji mori të shamesh:

— Tutës, tutës! Grue e keq! Lepur… — dhe me nji lëvizje i kapi pushkën nga dora e ia hjedhi larg, mandej përmbledhi me vështirësi pak pështymë prej fytit të thamë e ia lëshoi në parzëm.

Burrit të botës iu përdrodh fëtyra, mandej plasi në vaj mâ me vrull se nji fmijë i llastuem. Dridhej në të tanë trupin dhe bashkë me tê dhe sendet e metalëta tue lëshue nji tingllim të mjerueshëm. Nga kjo pamje Zoga u shtangue mâ tepër se në pyllin e Verrave. U lëshue ndejun e lodhun mbi nji gur dhe s’mundi të çonte kryet të vrente nji faqe aq të zezë. Tue pa se nuk pushonte së vajtuemit i thasi nëpër dhambë:

— Im shoq flen tash, more t’u thaftë krahi, si t’u ka tha!

Në atë gjendje të dëshprueshme, në të cilën kishte ra, Zekës iu duk se shi në gruen e ndjekësit të tij gjendte nji mbrojtës. Por nji ngushllim i tillë nuk ia preu vajin, mun ia shtoi. Ra në gjuj para sajdhe pështeti kokën në prehnin e grues.

Mbas nji ore Zoga u skapullue prej tij e neveritun për çdo gjâ. Mbas gjithçka kishte ndodhë, dëshironte që ta përpinte dheu. “Ku âsht kolera tash me më marrë!“. Fshani dhe u nis brijave teposhtë. Në kthim u ndal te dardha e vjetër mbas kapërcyellit u pështet për tê e këputun dhe e ndieu veten të vjetër dhe të kalbun në zgur si dardha. Në atë gjendje e kapi nji kllapi.

Në atë vend e gjeti i shoqi ne nesëre në mëngjes me shqise të humbuna dhe danga danga në fëtyrë. Mbas dy ditësh Zoga vdiq dhe nuk âsht e sigurtë në se sëmundja e saj qe kolera.

Njerëzia e bestytnishme e asaj kohe thonte se për çdo gjâ që mund t’i ketë ndodhë Zogës âsht faj i dardhës së vjetër, që paska pasë namën në zgur. Prandej Kola në vjeshtën që erdhi e preu dardhën e vjetër dhe e bâni dru zjarmi. /339/

Z.Glauk Konjufca mirëpriti në Kuvendin e Kosovës themelues dhe mësues të Shkollave Shqipe “Alba Life”, New York

July 25, 2024 by s p

Nga Keze Kozeta Zylo

Faleminderit z.Glauk Konjufca, Kryetar i Kuvendit të Republikës së Kosovës!

Stafi i Shkollave Shqipe “ Alba Life” Ambasador i Kombit në New York dhe në Online u mirëprit në Kuvendin e Republikës së Kosovës me ftesë nga Kryetari i saj z. Glauk Konjufca. Në këtë takim ishin z. Qemal Zylo themelues dhe drejtues i TV dhe Shkollave Shqipe “Alba Life”, mesuese e nderuar plot pervoje, kulture midis dy kontinenteve Fatlinda Bajcinca Gashi, mesuese Kozeta Zylo, të cilët u shoqëruan nga znj. Megi Gjoni bashkëpunëtore për TV në Tiranë. Zoti Konjufca falenderoi përzemërsisht themeluesit, mësuesit, nxënësit, prindërit për këtë punë atdhetare dhe nga më të çmuarat në Diasporë. Gjuha Shqipe tha z. Konjufca eshte identiteti yne kombetar. Ajo eshte e pasur dhe nder me te vjetrat ne bote ndaj duhet te ruhet si e shenjte. Ne do ju mbeshtesim vazhdimisht dhe do te krijojme lidhje dhe me te aferta me Shkollat Shqipe qe femijet e Diaspores te mos harrojne rrenjet nga vine. Diaspora gjithmone ka qene prane Kombit dhe Kosoves dhe vazhdimisht e ka mbeshtetur fuqimisht ndaj ne I shprehim respektin maksimal. Ju premtoj se nese do te vije ne New York do te gjej kohen per te vizituar Shkollat Shqipe.

Zoti Qemal Zylo falenderoi z. Glauk Konjufca dhe shprehu mirenjohjen e pakufishme per mikpritjen e tij si dhe te z. Albin Kurti qe kane qene te vemendshem per Misionin Kombetar. Gjithashtu cmoi se tepermi mbeshtetjen dhe vizionin e tij per Gjuhen Shqipe dhe Kombin. Zoti Zylo pershkroi punen e palodhur te stafit, mesueseve dhe te asistenteve I cili tha se pa kontributin e tyre nuk do te kishim keto arritje te suksesshme si shkolla. Mesuese Fatlinda Bajçinca Gashi vleresoi lart kontributin e z. Glauk Konjufca per Kosoven, nderkohe shohim si rritet nje politikan vizionar ne cdo aspekt si lider. Jam krenare qe punoj prane Shkolles Shqipe ne Brooklyn duke ju mesuar femijeve te Diaspores Gjuhen Shqipe. Ne vertete jemi larg, por Gjuhen Shqipe e kemi ne palcen e gjakut dhe ate do jua transmetojme brezave. Eshte emocion te jem sot ne keto mjedise te Kuvendit qe edhe pse e lindur dhe rritur ne Prishtine nuk i kishja vizituar me pare. Ne punojme fort institucionalisht, ndaj dhe Alba Life ka nje histori te merituar suksesi. Zoti Glauk Konjufca ne fund te vizites sone dha nje interviste per TV “Alba Life” ne New York. Elekuenca e folur e tij ne Gjuhen Shqipe ishte per t’u admiruar. Takimi me Zotin Konjufca ishte frymezues, atdhetar, plot kulture dhe miresi. Kryetari I Kuvendit te Kosoves zoti Glauk Konjufca sherben si Kryetar i Kuvendit të Kosovës, ka qenë Ministër i Punëve të Jashtme në Kosovë dhe deputet i Kuvendit të Kosovës nga radhët e Lëvizjes Vetëvendosje. Ne emer te gjithe stafit, mesueseve, prinderve dhe nxenesve te Shkollave Shqipe “ Alba Life” i shprehim mirenjohjen e thelle Zotit Konjufca dhe i urojme pune te mbare ne Kuvend.

POLITIKA E JASHTME E PRESIDENTIT PUTIN

July 25, 2024 by s p

Dr. Dritan Demiraj/

Tashmë prej më shumë se dy vitesh, e gjithë bota perëndimore ka dënuar pushtimin kriminal dhe të paligjshëm të Ukrainës nga Federata Ruse. Por ky pushtim nuk ishte i papritshëm për njerëzit që e kanë analizuar dhe studiuar nga afër politikën e jashtme të Federatës Ruse dhe të Presidentit të saj të ‘përjetshëm’ Vladimir Vladimiroviç Putin. Ajo që ka rëndësi të kuptohet fillimisht, është të theksojmë se kjo politikë është vazhdimi i ‘Idesë të Re Ruse’ (ide nga e cila edhe shovinistët serbë po punojnë për krijimin e Botëts Serbe). Është e rëndësishme të theksojmë se në momentin kur Putini mori drejtimin e Rusisë nga Boris Jelsin në fund të vitit 1999, ishte i vendosur plotësisht për të rikthyer madhështinë e saj të dikurshme. Ai e perceptonte ndryshe lidhjen midis politikës së brendshme dhe saj të jashtme nga diplomatët të cilët kishin drejtuar vendin gjatë presidencës së Jelsin-it. Politika e jashtme e Rusisë drejtohej në një masë të madhe nga konsideratat e brendshme.

Gjatë mandatit të tij të parë presidencial 2000-2004, Putini u shfaq duke kërkuar integrim më të madh të ekonomisë ruse në ekonominë globale, duke prezantuar një numër të konsiderueshëm reformash ekonomike në vend. Kjo ishte njëkohësisht koha e bashkëpunimit më të mirë me perëndimin, deri në kohën e sulmeve terroriste të 11 shtatorit 2001 me SHBA-të dhe fushatës në Afganistan. Kjo periudhë konsistoi në një afrim të konsiderueshëm me Gjermaninë, deri në momentin kur vendet fqinje me Rusinë filluan demostratat e brendshme ose në atë që njihen si revolucionet me ngjyra si në Gjeorgji dhe Ukrainë. Në atë kohë, duhet thënë se Putini kërkoi të afrohej sa më shumë me perëndimin.

Por në momentin kur perëndimi filloi të ushtrojë presion që Rusia të bëhej më demokratike dhe të inkurajonte krijimin e partive të tjera opozitare, ai filloi t’i konsideronte me dyshim marëdhëniet me perëndimin, për arsye se kjo qasje rrezikonte qëndrimin e tij në pushtet. Axhenda e administratës së presidentit amerikan George W. Bush në sytë e presidentit Putin, ishte një axhendë aktive për ndërrimin e regjimeve si psh në Irak, Gjeorgji dhe Ukrainë. Kjo padyshim që paraqiste një sfidë të drejtëpërdrejtë për interesat kombëtare të Federatës Ruse.

Gjatë mandatit të dytë të presidentit Putin 2004-2008, liritë e brendshme u reduktuan ndjeshëm në emër të sigurisë kombëtare. Putini akuzoi perëndimin për një sulm terrorist të ekzekutuar nga muxhahedinët çeçenë në Beslan të Kaukazit të Veriut. Pengmarrja në shkollën e Beslanit në Republikën e Osetisë së Veriut njihet si “masakra e Beslanit”. Ajo filloi në datën 1 shtator 2004 dhe zgjati tre ditë, në të cilën u përfshinë 1.100 persona të mbajtur peng ku rreth 777 prej tyre ishin fëmijë. Kjo pengmarrje përfundoi me vdekjen e 385 fëmijëve dhe civilëve në datën 4 shtator 2004. Ai deklaroi se: “Disa duan të këpusin një copë nga torta jonë, ndërsa të tjerët i ndihmojnë ata”.

Pas ngjarjeve shokuese të ‘revolucioneve me ngjyra’, të cilat shkaktuan largimin e drejtuesve në Ukrainë dhe në Gjeorgji, Putini emëroi Vladislav Surkov-in një politikan gjysëm çeçen, si drejtues tranzitor të saj që në atë kohë njihej si ‘demokracia e menaxhuar’. Vladislav Surkovi kishte qënë më parë një person që publikonte marëdhëniet me publikun dhe autor i sistemit aktual rus. Sistemi të cilin ai e quante ‘demokracia sovrane’, ishte kombinim i ‘retorikës demokratike me qëllimet jodemokratike’. Surkovi theksonte sovranitetin mbi demokracinë, në të cilën shprehej hapur se asnjë fuqi nga jashtë nuk kishte të drejtë të ndërhynte në punët e brendshme të Rusisë. Ai krijoi një grupim të fuqishëm të të rinjve pro Putin që quhej Nashi (Tanët), me qëllim që të luftonte kundër liberalëve dhe të krijonte një seri kampesh verore patriotësh ku grumbulloheshin pionerë dhe të rinj njëlloj si në kohën e Bashkimit Sovjetik.

Në vitin 2005, presidenti Putin prezantoi reformën e pencioneve, por pensionistët dolën në rrugë për të protestuar duke detyruar policinë dhe forcat e sigurisë të përdornin forcën kundër tyre. Rritja e çmimit të naftës dhe e gazit të lëngshëm gjatë viteve 2000-2008, rriti edhe më shumë besimin e Putin-it për të mos iu nënshtruar perëndimit. Gjatë madantit të dytë presidencial 2004-2008, Putini u përball më fortë me perëndimin.

Gjatë mandatit të tij të tretë 2012-2018, politika e jashtme ishte krejtësisht në dispozicion të rritjes së mbështetjes së tij brënda Rusisë. Në vitin 2011, ai u shokua nga demostratat, të cilat filluan për shkak të zgjedhjeve fallso presidenciale dhe rikthimin e tij në krye të Kremlinit. Ndryshimi i ambasadorit amerikan në Moskë, bëri që Putini ta kuptonte se Washingtoni po punonte kundër tij. Diplomati amerikan John Beyrle, babai i të cilit kishte luftuar gjatë Luftës së II-të Botërore me ushtritë e Amerikës dhe Sovjetike pas arratisjes nga burgjet gjermane, u zëvendësua nga ambasadori Michael McFaul, një ish profesor i Universitetit të Stanford-it dhe këshilltar i Presidentit Barak Obama, i cili që në vitin 1990 kishte punuar për promovimin e demokracisë në Rusi.

Në momentin e fillimit të krizës së Ukrainës në vitin 2013, Rusia e shikonte veten në luftë me perëndimin, duke akuzuar ‘kolonat e pesta’ në territorin e Rusisë, të cilët punonin për destabilizimin e vendit. Me mbështetje të lartë popullore deri në 90 për qind, me një politikë gjithnjë e më bindëse dhe të paparashikueshme, Putini kishte arritur të bindte shumë personalitete në perëndim se përballja me Federatën Ruse nuk ishte njëlloj si me fuqitë e tjera të mëdha dhe se sa më shumë autokrate ishte qeveria aq më agresive ishte edhe politika e saj e jashtme. Në atë kohë, kjo politikë bëri që shumë vende jo perëndimore ta shihnin Rusinë si një partner të besueshëm, i cili nuk ndërhynte në punët e tyre të brendshme ose në sistemin e tyre të brendshëm të politikës dhe kërkonte të krijoheshin rregulla të reja ndërkombëtare e organizata të cilat nuk dominoheshin nga perëndimi si psh BRICS, SCO dhe Forumi Ekonomik Euro-Aziatik.

Në atë kohë, Putini arriti me shumë aftësi të shfaqte nostalgjinë cariste dhe të kohës sovjetike, duke theksuar me forcë se Rusia duhej të kishte vendin e saj në vendimmarrjet botërore si një fuqi e madhe. Simboli carist me dy koka shqiponjash, i cili simbolizon Rusinë që sheh edhe nga lindja dhe nga perëndimi e kishte zëvendësuar çekiçin dhe shkopin nga flamuri i Federatës Ruse. Himni kombëtar i periudhës së Bashkimit Sovjetik u rivendos në protokollin e shtetit, pas dështimit të turpshëm të presidentit Boris Jelsin me një himn tjetër kombëtar. Ai filloi ta shfaqte veten si mbrojtësin e Rusisë dhe të vendeve që kishin qënë më parë republikat e Bashkimit Sovjetik, dhe e konsideronte shpërbërjen e tij si një padrejtësi historike, e cila shkaktoi zvogëlimin e fuqisë së Rusisë. Presidenti Putin mbron me forcë idenë e të drejtës që Federata Ruse të rimerrte rolin e saj që kishte patur në botë përpara vitit 1991.

Ceremonia e mandatit të katërt presidencial të Putin-it në muajin maj të vitit 2018 (2018-2024), shfaqi haptazi ‘Idenë e Rusisë së Re’, duke theksuar më fort se asnjëherë tjetër traditën dhe patriotizmin rus. Në fjalimin e tij të parë si president i rizgjedhur përpara përfaqësuesve vendas dhe të huaj ai deklaroi se:

“Ne të gjithë jemi pasardhësit e Rusisë dhe historisë së saj mijëra vjeçare, paraardhësit e kësaj toke që ka lindur djem, vajza, punëtorë, luftëtarë dhe shkencëtarë të jashtëzakonshëm. Ata na kanë trashëguar në ditët e sotme këtë shtet të fuqishëm. Nuk ka asnjë diskutim, se ne kemi marrë forcë nga e kaluara. Por edhe historia më e lavdishme, nuk është e mjaftueshme që të na sigurojë një jetë më të mirë. Gjeneratat e sotme të Rusisë duhet ta përforcojnë këtë madhështi përmes veprimeve të tyre”.

Gjatë mandatit të tij të pestë (2024-2030), ai është përbetuar se në bashkëpunim me vende të tjera që mendojnë njëlloj si ai ku mund të përmendim Kinën, Indinë, Brazilin, Iranin por jo vetëm, do të punojnë pa pushim për të krijuar një botë multipolare, ku të gjithë të mëdhenjtë duhet të kenë fuqi të njëjtë në zgjidhjen e situatave ndërkombëtare ose në vendimarrjen e botës. Pikërish ky është vizioni që frymëzon botën e Vladimit Putin-it në shekullin e XXI-të.

Shtatë shtyllat kryesore të botës të Vladimir Vladimiroviç Putin-it janë:

Së pari, Putini beson se Rusia ka të drejtën të ulet në tavolinën ku merren të gjithë vendimet kryesore ndërkombëtare dhe të insistojë në përfshirjen e saj. Perëndimi duhet të pranojë se Rusia është pjesë e ‘bordit të drejtorëve’.

Së dyti, Interesat e Rusisë janë po aq legjitime sa edhe të perëndimit dhe do të ushtrojë presion që SHBA-të dhe BE-ja të njohin dhe pranojnë këtë fakt edhe në rast se nuk janë dakort me Rusinë.

Së treti, Rusia ka të drejtë të jetë e privilegjuar në sferën e interesit në hapësirën post Sovjetike. Ajo përcakton perimetrin e saj jetësor të sigurisë, jo në kufijtë e Federatës Ruse por në kufijtë e ish Bashkimit Sovjetik. Rusia do të punojë fuqishëm për t’u siguruar se ish republikat e tij, nuk do të bashkohen me aleancat e tjera politike ose ushtarake të cilat janë armiqësore ndaj Rusisë. Moska duhet të garantohet se strukturat Euro-Atlantike kryesisht NATO dhe BE, nuk do të zhvendosen më afër sesa janë në ditët e sotme, pasi kjo përbën kërcënim të drejtëpërdrejtë të interesave vitale të Federatës Ruse.

Së katërti, Disa shtete janë më sovrane sesa të tjerat. Fuqitë e mëdha si Rusia, Kina, India dhe SHBA-të kanë sovranitet absolut në vendet e tyre, që do të thotë se sejcili është i lirë të zgjedhë se cilës aleancë ka dëshirë t’i bashkohet. Vendet e vogla si Ukraina ose Gjeorgjia nuk janë krejtësisht sovrane dhe Rusia do të insistojë që ato të zbatojnë kërkesat e saj. Rusia nuk kërkon aleatë nga bota perëndimore, por partneritet dhe instrumente me interes reciprok me vende si Kina, India, Brazili, Irani, etj të cilat nuk e kufizojnë lirinë e Rusisë që të veprojë ose ndërmarrë veprime në politikën e saj të brendshme të sigurisë në vend.

Së pesti, Rusia do të vazhdojë të veprojë si mbështetëse e status quo-së, si avokate e vlerave konservatore, një fuqi ndërkombëtare e cila respekton drejtuesit e vendeve të tjera. Perëndimi, sipas Kremlinit promovon kaos dhe mbështet ndërrimin e regjimeve siç e kemi parë gjatë Pranverës Arabe në Libi, Irak, Siri, etj pa menduar aspak për konseguencat e tmerrshme pas këtyre veprimeve dhe kaosit që shkaktojnë në këto vende. Sigurisht, në sferën e saj të influencës, Rusia mund të veprojë si një fuqi revizioniste dhe të përmbysë status quo-në, kur e konsideron se interesat e saj po kërcënohen siç ka vepruar gjatë pushtimit të Gadishullit të Krimesë në vitin 2014 dhe gjatë pushtimit të Abkazisë dhe Osetisë së Jugut në vitin 2008 në Gjeorgji.

Së gjashti, Rusia beson se interesat e saj plotësohen më mirë kur aleanca perëndimore nuk është solide, për këtë qëllim ata do të vazhdojnë të mbështesin grupet skeptike, nacionaliste, populiste dhe anti amerikane në Europë dhe në të dy anët e Atlantikut.

Së fundi, Rusia do të ushtrojë presion të hiqet dorë nga lufta e ftohtë, rendi liberal, rendi i bazuar nga rregullat ndërkombëtare të cilat drejtohen nga SHBA-të dhe BE-ja, të cilat janë në favor të rendit perëndimor. Për Federatën Ruse, ky rend duhej të ngjante me koncertin e fuqive të shekullit të XIX-të, ku Rusia, Kina dhe SHBA-të do ta ndanin botën sipas sferës së tyre të influencës.

Dr. Dritan Demiraj është autor i librave: “Gjeopolitika e Federatës Ruse, Politika e Jashtme dhe Rendi i Ri Botëror” dhe “Strategjia ushtarake e Federatës Ruse”.

Klasiku, moderni dhe disidenti i harruar Kasёm Trebeshina

July 25, 2024 by s p

Dr. Iris Halili/

Në 30 vjetorin e botimit të Mekami-it!

Dy janё kategoritë e lexuesve shqiptarё të shkrimtarit disident Kasem Trebeshina. Grupi i parë është ai që s’e ka lexuar asnjёherё autorin “e çuditshёm” dhe grupi i dytë, fatkeqësisht më i vogёl, është ai që e njeh dhe adhuron Solženicyn-in shqiptar. Krahasimi i Trebeshinës me shkrimtarin rus të shekullit të 20-të bëhet pasi Trebeshina nё vitin 1953 i dërgon letër të hapur diktatorit komunist Hoxha, sikundёr Solženicyn-i më 1967 (5 qershor), boton në “New York Times” një letër të hapur shtetit komunist të Bashkimit Sovjetik.

Kalvari që i ndoqi tё dy është i njohur dhe ai ishte pagimi i kurajos së shkrimtarit rebel dhe disident i cili shumë shpejt kuptoj se kauza e tij kishte rënë ne duar të gabura ndaj dhe ju kundërvu sistemit me fjalë dhe vepra.

Nёse do të përmendim sadopak, në këtë punim, çaste nga jeta e autorit, kjo gjë do të kishte pezmatuar të parin vetë Trebeshinёn. Ai gjithmonё ka kёmbёngulur e ka thёnё: “Jeta ime s’ka të bëjë me krijmtarinë time. Unё nuk jam disident se bëra burg, por se në veprën time iu kundërvura atij sistemi, që ishte ndërtuar në mënyrën më të komunistshme”. Dhe e vërteta është që korpusi i veprës së tij është e gjitha disidente jo vetëm nga mesazhet që mbart , por edhe nga struktura moderne dhe avantgardë që autori sjell dhe që ishte jo vetëm shumë e avancuar për vendin dhe kohën e tij por që është e tillë edhe për letërsinë bashkëkohore të asaj kohe dhe kësaj kohe dhe që mbi të gjitha nuk kishte asnjë lidhje me metodën e realizmit socialist.

Pavarёsisht se Trebeshina nuk donte ta lidhte krijimtarinë me jetën e tij, përvoja e kritikës botërore na tregon se shpesh jeta e artistëve përcakton, nё mos tё tёrёn, njё pjesё tё mirё tё veprës së tyre.Dhe padyshim shumë tipare tё veçanta të artit të Trebeshinёs,apo edhe vetë fati i krijimtarisë së tij janë rrjedhojë e drejtëpërdrejtë e jetës sё kaluar në kalvarin e tmerrshëm të diktaturёs Hoxha në Shqipëri.

Sivjet u bënë 30 vite nga botimi për herë të parë i librit fiction Mekami, botim i Shtëpisë Botuese Buzuku (Prishtinë Kosovë, 1994). Kjo vepër, përbën një rast jo të zakontë në pafundësinë e rasteve që veprat letrare krijojnё. Shkruhet më 1978-ën dhe fillon marrëdhënien me receptuesin, domethёnё, botohet për herë të parë në vitin 1994, 30 vjet më vonë. Pra, mund tё themi se kjo vepёr ka disa “mosha” natyrore dhe jo natyrore:

1. Mosha e marrëdhënies autor-vepër.

2. Mosha e marrëdhënies vepër-receptues.

Tё dyja këto mosha janë të natyrshme në botën që krijon letërsia.

Po zakonisht shfaqen dhe “mosha” të tjera, që luajnë me një forcë të madhe dhe që po kaq shpesh ia ngrenë, apo ia ulin përfundimisht vlerat veprës letrare.

Në fakt, këto mosha nuk përbëjnё njё proces tё zakonshёm e normal nё letёrsi dhe pikërisht këtu qëndron pesha që ato mbartin.

Duke iu referuar Mekamit, shohim se mosha e tretë që ne mund t’i përcaktojmë, është ajo kohë kur kish përfunduar mosha e parë autor-vepër dhe priste të fillonte mosha e dytë, vepër-receptues.

Pikërisht midis këtyre dy momenteve, vepra mbetet pa marrëdhënien me autorin dhe pa atë me receptuesin, duke jetuar për afro shtatёmbёdhjetё vjet një kohë brenda një moshe që ishte e saja, por që normalisht s’duhet të ishte. Është mëse e kuptueshme që “mëma” e kësaj moshe të tretë, qё ёshtё artificiale për biologjinë e njё vepre letrare, e ka burimin pikërisht tek situata jetësore e Trebeshinёs mes burgosjeve dhe persekutimeve. Është kjo rrjedhё jete që shoqëron pothuaj gjithë krijmtarinë e autorit, duke dëshmuar qartazi se mosha e tretë bëhet një fenomen i njohur i kësaj krijimtarie.

Po të ktheheshim sërish tek Mekami, do të kuptonim se gjurmët e kësaj moshe, krijesë e mirëfilltё e biografisë së autorit, janë thuajse parësore në gjithë interpretimin që mund t’i bëhet veprës.

Dhe për këtë mjafton të përmendim disa fakte:

Nёse Mekami nuk do të humbiste shtatёmbёdhjetё vjet në një pakohësi, atëherё ai do të vlerësohej aktualisht nga receptuesit, si një autor gati “i çmendur” për kohën kur krijoi dhe pa asnjë mëdyshje do tё quhej disident pasi si çdo shkrimtar disident ai e tha të vërtetën në kohën e duhur dhe vendin e duhur.Por fatkeqësisht Trebeshinës jo vetëm që nuk ja botuan veprat por e rrasën në burgjet e zymta të komunizmit ku lapsi dhe letra ishte vetëm mëndja dhe kujtesa. Fatkeqësisht për këtë receptuesi i vitit ‘78 nuk arriti ta ketë në dorë Mekamin në kohën kur kjo vepër u shkrua. Sikur Mekami të kishte patur fatin të botohej, shqiptarët e atëhershëm ndoshta do të kuptonin më shpejt të vërtetën e realitetit të gёnjeshtёrt që jetonin dhe njëherazi do të kuptonin se Trebeshina nuk shkruante një letërsi tё realizmit socialist, por ishte një avangardё e letërsisё shqipe, qё mund tё krahasohej me atë të botërore. Kështu, për shembull, po të lexosh fragmentin e mëposhtëm shkëputur nga Mekami, kupton se autori është vënë në rolin guximtar dhe profetizues:

“Për shekuj me radhë gjithë historia juaj ka qenë një rrokopujë. Gjithnjë jeni qeverisur për faqe të zezё, ose nuk keni pasur asnjë lloj dëshire për t’u qeverisur…Të jesh mëse i sigurt se ky popull e ka një mallkim dhe do të arrijë të jetojë një kohë të zezë nën thundrën e atij lloj sundimtari! … Perëndi e plotfuqishme! Kush do të ketë fatin e tmerrshëm që të jetojë i shtypur nga njeriu më i poshtër dhe më i pabesë që do të nxjerrë ky vend? Ata që do tё arrijnë atë ditë do të mallkojnë fatin që kanë lindur shqiptarë..!

Une mendoj që edhe receptuesi i sotëm sikur edhe ai i kohëve që do të vijnë do të mund të gjej në veprën trebeshiniane historinë e dhimshme të shqiptarve në diktaturën komuniste dhe fatin e tyre të egër përgjatë atyre viteve. Ndërkohë kritikët do të vazhdojnë të analizojnë formën trebeshiniane të të shkruarit që jo vetëm për atë kohë , por edhe sot mbetet shumë e avancuar dhe orrigjinale.

Mekami vepër klasike apo moderne ?

“Por tashti unë nuk kam rrugë tjetër dhe do t’jua tregoj historinë nga fìllimi në fund. . Se urat janë djegur pas meje. Ne po jetojmë në kohë shumë të vështira, në kohë kur njeriu ha njeriun!.. Ashtu siç u tregova…Pikërisht atë ditë, në agim të parë, ata erdhën dhe më thirrën. Pastaj ne të gjithё u mblodhёm tek shkolla e fshatit. Mbledhja që bëmë atje qe e shkurtër, urdhrat ishin shumë të qartё dhe të prerë: partia . . Nuk ua them cila parti, por ju e kuptoni vetë cila!. . Ajo parti na urdhëronte që ta rrëzonim Mekamin e Shenjtë se feja ishte opium për popullin.Kasem Trebeshina-Mekami

Autori na flet për një realitet të regjimit Hoxha ku histeritë dhe narcisizmat kolektive i kishin zhdukur turmave arsyen. E gjithë historia e rrëfyer ka lidhje me prishjen e tyrbeve, kishave dhe xhamive në kohën e komunizmit kur Shqipëria u shpall i vetmi vend ateist në botë.

Mekamin e Shenjtë, autori e vesh sa me tragjizëm, aq edhe me grotesk. E shfaq sa hyjnor aq edhe tokësor, sa madhështor dhe të besueshëm. Kjo i shërben karakterit që quhet Turku, të shpërthejë si më poshtë:

“Ju e prishët Mekamin e Shenjtë, se ju nuk keni forcën e domosdoshme për të jetuar jetën tuaj, atë jetë që ju ka dhënë i madhi Zot. Tashti ti nuk ke as durimin e domosdoshëm për të jetuar historinë tënde, historinë e fisit tënd …”.

Trebeshina luan me kohën dhe hapësirën, duke e degdisur pёrfytyrimin tonë në një botë që është sa e jona aq dhe e paraardhësve tanë. Kjo formë estetike e rrit se tepërmi imagjinatёn e lexuesit duke krijuar vegime si tek Komedia Hyjnore e Dantes. Dhe ashtu si dhe tek Dantja, vegimi shërben për të na shpënë tek mё e vërteta nëpërmjet shkallës më të lartë të përfytyrimit.

Në një intervistë dhënë nё shtypin shqiptar, Kasëm Trebeshina shprehet: “Unë jam me Sofokliun”, pasi ai e konsideron veprën e tij si klasike. Në të vërtetë, shpesh, mendimet e shkrimtarёve për veprën e tyre janë në kundërshtim me atë të kritikës për të. Në rastin e Trebeshinës vihet re një ndarje si e prerë midis mendimit të kritikës dhe atij të shkrimtarit. Kështu, nëse mendimin e autorit për veprën e tij e njohim më shumë si klasike, gjykimi i kritikës është se kemi të bëjmë me një krijmtari moderne, bile e kanë e quajtur edhe absurde. Nuk është rasti të ndalemi gjerësisht në këto dallime, por është rasti t’i bëjmë pyetjen vetes: “A është Mekami, edhe një vepër moderne apo klasike?

Sikur në përgjithësi krijmtaria e Trebeshinës edhe vepra Mekami ka përqasje sa klasike aq edhe moderne. Klasikja në këtë vepër është njëherësh pjesë e estetikës dhe etikës, duke e bërë edhe më komplekse tezën që thamë.

E gjithë vepra është ndërtuar nga dialogё që të kujtojnë tragjikёt e vjetёr. Duke qenë një shkrimtar që aplikon edhe gjininë dramatike, Trebeshina·e njeh shumë mirë forcën e dialogut, që, i lidhur me monologun e shkurtër, krijon një linjë të vetme, aq sa receptuesi e ka të vështirë të dallojë ku fillon njëri dhe ku mbaron tjetri. Kjo shfaqje është e vështirë të konceptohet si klasike, pasi duke filluar me tragjikёt e vjetër dhe duke shkuar tek ndër më të mëdhenjtë autorë klasikë si Shakespeare, e kemi gati të pamundur të dallojmë qoftë edhe një rast të vetëm ku dialogёt dhe monologёt ndërthuren natyrshëm për t’u bërë “një”.

“Nuk jam në gjendje të them se kush fìlloi i pari të gërmonte në atë varr të rrethuar me tyrbe. Gjithashtu, nuk di sa shumë zgjati ai gërmim, sepse e kisha humbur fare kuptimin e kohës dhe hapësirës dhe tё gjitha gjërat kishin marrë formën e një varri që nuk merrej vesh pse duhej të prishej, që nuk dihej për çfarë po e akuzonin të vdekurin që ishte zhdukur aty brenda në dhe!

Kështu arrestohen dhe njerёzit e gjallë dhe asnjëri nuk di se çfarё ka bërë! Të tjerëve u hapen varret nga dy dhe tri herë..”. Shohim gjithashtu këtu si Trebeshina është shprehur edhe më sinqerisht se vetë thellёsia e ndërgjegjes njerzore tё asaj kohe, pasi edhe ajo ndikohej drejpërsëdrejti nga censura, autocensura dhe terrori.

Hyrja e Mekamit të kujton një realitet aktual për kohën kur u shkrua vepra dhe në të njëjtën kohë të parapërgatit për një të ardhme artistike. Me këtë duhet të kuptojmë se vërtet ajo që do të vijë është një e ardhme artistike, por mbështetur në historinё e Shqipërisë, pjesë nga e cila autori ka marrë përsipёr të tregojë, ajo kohë për të cilën do të flasë Trebeshina më vonë, është tashmё e shkuar. Në fakt kjo disonancë mes kohëve, në letërsi është shumë e lashtë. Funksioni dhe efekti që ajo mban është se receptuesin gjithmonë e tërheq një tekst që zgjedh të shtjellohet nё një realitet tё njohur, tё pёrjetuar, ekzistues. Kjo shërben edhe si një parapërgatitje për historinë që do të pasojë, që është sa reale e imagjinueshme apo joreale/e paimagjinueshme, për të plotësuar kështu egon artistike të receptuesit: të besohet si e vërtetë. Është ky moment që na bën të theksojmë edhe një herë se sa moderne shfaqet proza e Trebeshinёs, që çuditërisht e gjejmё kaq pranё e kaq tё ngjashme me atё tё Franz Kafka-ёs.

Nga ana tjetër e gjithё struktura e kësaj vepre është e ndërtuar në mënyrë të tillë, që të kujton korin e tragjedive antike dhe skenat që vinin menjëherë pas tij dhe kjo e bën veprën të duket klasike. Tek Mekami rolin e korit e luajnë ato fragmente që autori i ka quajtur “kapituj”, ndërsa rolin e ngjarjes që paralajmëron kori në tragjedinë antike e titullon “prokapitull”. Janë pikërisht kapitujt ata që paralajmërojnë në mënyrë filozofike ç’do të tregojë prokapitulli. Në të gjitha rastet kapitulli shpreh në mënyre lakonike ngjarjen që do të tregojë prokapitulli, duke na përgatitur emocionalisht për të shkuar tek ajo. Ka dhe raste kur fundin e ngjarjes prokapitulli nuk e jep, pasi atë e ka thënë qartë ose në mënyrё filozofike kapitulli, (që herë pas here më ngjan me prologun e tragjedive antike). Struktura ku ngrihet si kapitulli dhe prokapitulli, është dialogu. Aq harmoni ka midis dialogёve në kapituj dhe prokapituj, sa e ke gati të vështirë t’i veçosh ata në dy linja. Megjithatë, nёse tek kapitujt personazhet janë të paidentifikuar, tek prokapitujt identifikohen disi. Dhe kur themi disi, kuptojmë që receptuesi e ka sërish të vështirë të përcaktojë kush po flet. “Ashtu·ndodhi në një moment tek hapej varri …Ndërsa të gjithë po gërmonin si të tërbuar për të hyrë sa më thellë në një varr të kohës së shkuar, ne pamё të thyhen kockat e dy skeleteve prej njeriu dhe, për habinë e të gjithë atyre që ishin aty, pranë dy skeleteve prej njeriu ishte skeleti i një kali!”.

Tek Mekami qartazi vihen re dy shtjellime, që na fusin në botë sa të ndryshme aq edhe të njëjta të një situate, që nga reale bëhet joreale, per t’u bërë sërish reale.

Duket se Trebeshinës i pëlqen kjo fshehtёsi.

Kapitulli i shtatë

– Dashuria është një pemë e madhe që rritet në qiell, por mbështjellë në Tokën tonë merr formën e një shpendre.

– E donin ata të dy njëri-tjetrin?

-Nga ta di unë? Ata u takuan në qiell dhe u nisën Kashtës së Kumtrit për në Kopshtet e Paradizit!

Prokapitulli i shtatë

” … Ka kalur një kohë shumё e gjatë ..Vite dhe shekuj kanë rënë në humnerën e kohëve dhe unë gjer më sot e kësaj dite nuk arrij të kuptoj dashurinë, atë dashurinë e tyre. Ata nuk kishin folur kurrë një fjalë mes tyre, por e donin njëri-tjetrin me një dashuri që nuk ishte e kësaj toke dhe kalimi i kohës e tregoi se ajo ishte tërësisht e vërtetë”.

Është për t’u theksuar se Trebeshinës i pëlqen të sjellë në veprën e tij edhe imazhet e subjekteve klasike. Kështu, dashuria midis vëllait të Turkut dhe vajzёs së Spiro Gozos, të kujton pasazhet romantike tek Eposi i Kreshnikëve, apo platonizmin tek Romeo dhe Zhuljeta.

Ndërkohë, filozofime të tilla: “… Shumë keq! … …. Shumë keq! …. Nuk është e njerëzishme t’u prishësh gjumin dhe paqen e përjetshme të vdekurve. Gjithë popujt e qytetёruar nuk guxojnё të ndërmarrin një veprim të tillë të urryer…”, të kujtojnë klithmat e Antigonës në tragjedinë e Sofokliut. Megjithëse Trebeshinën nga Sofokliu e ndajnë mijёra vjet, tek të dy gjejmë të njëjtin problem: atë të së drejtës hyjnore të të vdekurve për t’u prehur në paqe si dhe pamoralin e diktaturave që shkelin edhe mbi ligjet supreme dhe të pashkruara njerёzore.

Dihet se kori në teatrin e lashtësisë hyri si një element skenik, pasi në amfiteatret e antikitetit, mbushur me mijёra spektatorё, nuk mund të dëgjohej zëri i vetëm i një aktori. Në atë kohë autorёt tragjikё i njohën korit elemente të tjera estetike dhe etike, midis tё cilave ishte roli prezantues i tij. Duke marrё nga kori antik këtë element prezantues, shohim se kapitujt tek Mekami, shfaqen si pёrsiatje filozofike e që të gjithё së bashku do të përbënin një mendim të vetëm filozofik. Këtu Trebeshina do të ishte sërish pranë modernëve të shekullit të 20-të, që nuk i shqetësojnë problemet e moralit, por ato metafizike.

T’i pranosh kësaj vepre këto shtjellime, do të thotë të pranosh një strukturё të re për Mekamin, ku s’do të mund të flitnim më për dy realitete, por për njëmbëdhjetë të tilla, të gjitha me njëmbëdhjetë shtjellime (që janë kapitujt) dhe njëmbëdhjetë zhvillime filozofike dhe pika kulminante që i gjejmë tek prokapitujt. Edhe tek pjesa e fundit, “Antihistoria” na ngjason me epilogun e veprave të antikitetit. Ndërkohë do të kishim përsëri letërsi të tipit fiction,tipike për prozën moderne dhe post -moderne, por që këtë herë është shumë afër edhe për nga struktura me aktet në tragjeditë antike.

Si përfundim, mund të thonim se të pranosh qё Kasëm Trebeshina është shkrimtar modern nuk do të thotë se përjashton faktin se ai shfaqet edhe si klasik, sidomos po të kihet parasysh se modernët e kanë prezantuar veten gjithmonë nёpёrmjet eksperimentimeve të formave dhe subjekteve klasike. Këtë bën në fakt Kasem Trebeshina në gjithë krijmtarinё e tij, duke qënë kështu klasik dhe modern njëherёsh. Avantgardë dhe disident deri në frymë të fundit!

Dorëshkrimet e Detit të Vdekur

July 25, 2024 by s p

Luan Rama/

Kur shkon në Izrael, një nga habitë e mëdha veç tempujve të vjetër, si Muri i Lotëve, Kopështi i Ullinjve, Via Dolorosa, Varri i Krishtit apo Portat e Jeruzalemit, është dhe Deti i Vdekur, një det dikur i lundrueshëm, por që prej dymijë vjetësh quhet «Deti i Kripur». Ky det, që izraelitët e sotëm e quajnë «Yam ha Melakh», është një det i mbyllur dhe i mbytur nga kripa, duke u shterur nga viti në vit. Kur futesh të lahesh në «Detin e Vdekur» të duket sikur futesh në një det vaji dhe sapo del, rrezet e para të diellit e përthajnë kripën dhe ti shpejt mbulohesh nga një cipë kripe e bardhë. Ky është Deti i Vdekur, të cilin e përshkruan në kronikat e tij dhe ish gjenerali hebre Flavius Jozef, i cili u kap rob romakët dhe pranoi, në shkëmbim të jetës, të rrinte me kamandantët romakë Vespanien dhe Titius dhe të shkruante kronikat e shekullit të I të Jeruzalemit dhe të Krishtërimit. Në një nga përshkrimet e tij, ai tregon dhe se si romakët, që nuk e njihnin Detin e Vdekur, hodhën nga anija një turmë robërish çifutë të lidhur, me idenë që t’i mbysnin, por ata kishin shpëtuar, meqë uji i kripur i kishte mbajtur gjithnjë lart.

Dorëshkrimet e Detit të Vdekur nuk janë thjesht një kuriozitet shkencor. As historia e shkrimit të Biblës, apo e përkthimit dhe e botimit të saj në shekujt e mëvonshëm, nuk është thjesht një dëshmi historike, e largët për botën tonë. Në fakt, të interesohesh sot për ato do të thotë të interesohesh për rrënjët dhe burimet e një kulture të vjetër ku është mbrujtur ndërgjegja e popujve tanë; popujt e një zone të gjërë gjeografike, që kapërcen Mesdheun dhe Evropën, ku në më shumë se dy mijë vjet, konstitucioni shpirtëror, letërsia dhe bota shpirtërore me ritet e saj, artet e historia e mendimit, janë ngjizur me profecitë e vjetra të Detit të Vdekur dhe tregimet e mëpasme biblike. Mjafton të përmëndësh faktin se nga shkolla pikturale italiane e «Quatrocentos», nga Rembrandt-i e deri tek Marc Chagall në shekullin e XX, tema biblike ka qënë nga më të fuqishmet dhe mbresëlënëset.

Pikërisht buzë Detit të Vdekur, pasi kalon kështjellën e famshme dhe një nga kështjellat më heroike të rezistencës hebraike ndaj romakëve, Masada, (ku janë dhe pallatet e «nderura» të mbretit Herod të ndërtuara më parë), tutje, ku fillojnë shkëmbenjtë e thepisur dhe shkretëtirat, në Kumran, janë gjetur dorëshkrimet më të vjetra hebraike që ekzistojnë deri më sot. Zbulimet e tyre përbëjnë padyshim aventurat më të mëdha në fushën e dorëshkrimeve të vjetra gjatë shekullit XX. Çfarë ishin ato dhe kush i kishte shkruar? Si u zbuluan dhe si u deshifruan e u bënë të njohura për gjithë njerëzimin? Vallë ishin ato një pjesë e bibliotekës hebraike të Antikitetit?

Beduinët dhe aventura e pergamenëve

——-

Në dimrin e viteve 1946-1947, tre barinj të tribusë Ta’amre, ruanin dhitë në afërsi të vëndit të quajtur Khirbet Qumran, jo larg nga gjurmët e një qytetërimi të vjetër hebraik. Pikërisht në ato rrëpira marramëndëse, një çast dhitë u zhdukën dhe duke i kërkuar e kacavjerrë, barinjtë gjetën dy vrima jo të mëdha. Ata hodhën gurë në to dhe menjëherë e kuptuan se ishin shpella të vjetra. Hodhën litarët dhe zbritën. Habia e tyre ishte e madhe kur në atë mjedis të thatë, u shfaqën para tyre qypa të panumurt si dhe dorëshkrime që ishin lënë rrëzë shkëmbinjve që prej njëmijë vjetësh. Që atëherë askush nuk kishte mundur t’i prekte ato dorëshkrime. Sigurisht gjuha e këtyre kodikëve të vjetër ishte e panjohur për ta, por idea se mund t’i shisnin tek ndonjë antikuar, i bëri t’i merrnin disa prej tyre. Por ata nuk e dinin se në duart e tyre kishin marrë me vete dorëshkrimet më të vjetra të shkruara nga hebrenjtë: Rrodhanin e Isakut, Manualin e Dishepullit dhe Komentuesin Habacue.

Disa javë më vonë ata u kthyen dhe veç asaj shpelle filluan të kontrollojnë dhe në shpellat pranë. Më së fundi, rrodhanët e mbledhur, të futur nëpër thasë, ata i çuan në Bethlehem, në dyqanin e një tregëtari antikuarësh i quajtur Ibrahim Ijha. Atëherë Bethlehemi ishte në zonën palestineze. Tregëtari dyshoi se ata i kishin vjedhur diku dhe nuk deshi të ngatërrohej me këtë histori, duke u thënë se ato nuk i interesonin, por se mund të shkonin tek një arab kristian, i quajtur Kando. Dhe ashtu ndodhi. Arabi Kando ua bleu për 5 livra palestineze dhe menjëherë mendoi të fitonte dhjetëfishin e tyre. Duke menduar fillimthi se ato ishin shkruar në gjuhën siriake, ai iu drejtuar metropolitit Athanas Josué Samuel në manastirin e Shën Markut. Për habinë e metropolitit, dokumentet e ardhur nga Kumrani ishin shumë të vjetër dhe të shkruar në parshëmen, mbi lëkurë dhie apo delesh, dhe të mbledhur në rrodhan. Ai e kuptoi se kishte në duar një thesar të rrallë. Kështu filloi dhe aventura e dorëshkrimeve të Detit të Vdekur që për një kohë të gjatë mbetën në duart e metropolitit dhe antikuarëve, të shpërndarë në disa vënde gjersa më së fundi ranë në duart e paleografëve dhe ekipeve të specializuara. Meqë atëherë bëhej luftë, nga frika se mos digjeshin bashkë me manastirin, metropoliti Samuel, i dërgoi në Liban dhe që andej, me njerëzit e tij i nisi në Amerikë. Meqë studjuesit amerikanë treguan interes të veçantë, ai e rriti çmimin e 7 rrodhanëve, edhe pse një epigrafist hebre, Eleazar Sukenik, kërkonte me ngulm t’ia blinte. Vite më vonë, kur Jordania kërkoi t’i fuste në dorë këta rrodhanë, duke e akuzuar metropolitin si hajdut të pasurisë kulturore, përmes një lajmërimi të botuar në Wall Street Journal, metropoliti i shiti ato për 250 mijë dollarë. Por ai që i bleu, nuk ishte tjetër veçse i biri i epigrafistit izraelit Sukenik, që kishte kohë që ishte vënë në gjurmë të tyre.

Shpejt, në rrënojat e qytetërimit të vjetër Khirbet-Qumran filluan punën ekspeditat e arkeologëve. Rrodhanët e parë ngjallën interesimin e veçantë, veçanërisht të izraelitëve. Deri në fund të vitit 1947 ishin zbuluar 7 rrodhanë, por gjatë viteve 1952-1956, u zbuluan dhe 10 shpella të tjera të Wadi-së, po në Kumran, ku u gjetën shumë materiale e mbishkrime me një vlerë të jashtëzakonëshme. Beduinët, që e mësuan se dorëshkrimet e shpellave mund të shiteshin shtrenjtë, filluan të gjurmojnë në shpella të tjera në zonën përreth dhe nuk vonoi që gjetje të tjera u shfaqën në pazaret e Palestinës. Ndërkohë historianë të shumtë në qëndrat më të mëdha historike të botës filluan të hedhin hipotezat e tyre: vallë këto dorëshkrime ishin pjesa që kishte mbetur nga biblioteka e pasur e Jeruzalemit? Apo kishin të bënin me bibliotekën e «esenianëve» të tërhequr nga Jeruzalemi, meqë atëherë ataishin në kundërshtim me judaizmin zyrtar të Jeruzalemit? Kur ishin shkruar ato? Nga kush? Vallë ishin shkruar vërtet në periudhën e viteve 250 p.e.s. deri në vitin 60 të erës sonë, që është dhe data e largimit të banorëve «esenianë», pasi Kumrani u shkatërrua plotësisht nga romakët? Shumë pyetje lidheshin me dorëshkrimet për të cilat filloi një konkurrencë e madhe se kush t’i vinte në dorë, jo vetëm midis institucioneve, dhe në rradhë të parë studjuesve izraelitë dhe studjuesve katolikë të mesazhit biblik, por edhe midis shteteve, pasi më parë Kumrani ishte nën juridiksionin e Jordanisë, por pas «Luftës së 6 ditëve» më 1967, zona kaloi nën kontrollin Izraelit, dhe si përfundim edhe dorëshkrimet e gjetura në Kumran. Sigurisht, Vatikanit i interesonin së tepërmi këto dorëshkrime, meqë lidheshin me Testamentin e Vjetër, para Krishtit, të integruar siç dihet më pas në Biblën zyrtare.

Zbulimi i Kumranit ishte për paleografët, arkeologët dhe historianët një parajsë e vërtetë shkencore. Tashmë, përmes «karbonit 14» mund të saktësohej me ekzaktësi vjetërsia e tyre. Dorëshkrimet e Kumranit ishin të dy llojeve: të natyrës biblike dhe jo biblike, pra të llojit të tregimeve historike. Në këta rrodhanë kishte dhe pjesë nga Libri i Jakobit, nga Pentateque apo Eksodi, nga Deuteronome, etj. Disa kodikë ishin dhe në gjuhën e vjetër aramene, (para hebraishte), si Apokrifi i Gjenezës, Testamenti i Levit, fragmente nga Henoch Targun, etj. Autori anonim apokrif i Gjenezës kishte një gjuhë të bukur. Ai i këndonte veç të tjerash dhe bukurisë së Sarës, gruas së patriarkut Abraham, atit të hebrenjve: «Sa e bukur është fytyra e saj, sa të admirueshme e të buta i ka flokët. Të ëmbla janë sytë e saj, të hijshme janë gjinjtë me bardhësinë e tyre. Po krahët, sa të bukur janë! Dhe këmbët po ashtu, të përsosura. Asnjë virgjëreshë apo nuse që hyn në dhomën e saj natën e parë të martesës, nuk është aq e bukur sa ajo…»

Ndërkohë, një ekip i kryesuar nga prifti domenikan, biblisti i njohur dhe studjuesi i Shkollës Biblike dhe Arkeologjike të Jeruzalemit, Roland de Vaux, nisi hulumtimet dhe bëri studimin shkencor të teksteve të Kumranit. Në 200 dorëshkrimet e Shkrime hebraike, gjënden pothuaj gjithë librat e Biblës hebraike, përveç Librit të Esther-it dhe Libri i Nehemie-s. Në «bibliotekën» e Kumranit, ku u gjetën dhe plot psallme liturgjike (himnet pseudo-davidike), apo tekste të vjetra me një gjuhë paleo-hebraike me 22 shkronja, (që siç duket është huazuar nga fenikasit), janë dhe librat e parë si Libri i Tobit apo Ben Sira, si dhe Letra e Jeremisë, të cilat nuk janë përfshirë në Testamentin e Vjetër të integruar në Bibël, siç ekziston ajo dhe sot. Përveç rrodhanit të Himneve, Këngës për Holokaustin e Sabbat, në shpellat e Kumranit u gjet dhe një dorëshkrim i shkruar në fleta të mëdha bakri, me gdhëndje dhe në gjuhën hebraishte, ku studjuesit deshifruan se në të shkruhej për vëndet e fshehta nëpër Jude, ku ishte fshehur thesari i Tempullit të shkatërruar gjatë revoltave çifute në vitin 66 dhe 70 të erës sonë.

Që në fillim rezultoi se dorëshkrimet e shpellës numër 4 ishin dorëshkrimet më të pasura, pasi ato përmblidhnin 500 dorëshkrime. Dhe meqë ishte zbuluar nga beduinët, vite me rradhë qëndroi enigma nëse dhe dorëshkrime të tjera ishin shitur andej këndej nga beduinët dhe që i përkisnin pikërisht shpellave të Kumranit.

Pas bashkimit të fragmenteve të shumta të gjetura në Kumran, filloi puna e deshifrimit dhe e përgatitjes së tyre për botim. Eleazar Sukenik deshifroi rrodhanin e shpellës numur 1; rrodhanet e Samuelit u deshifruan dhe u përgatitën për botim nga J. Trever, M. Burrow dhe W. Browie të «Shkollës Amerikane të Kërkimeve Orientale». Një sensacion më vete bëri në atë kohë deklarata e profesorit të njohur të Sorbonës, në Paris, André-Dupont Sommer, i cili pohoi se në tekstet e vjetra të Kumranit dhe në ato të krishterëve të parë të Krishterimit, kishte gjetur përngjasime të mëdha. Deri në atë kohë, ishte një lloj herezie të konsideroje një lidhje midis kristianizmit dhe judaizmit, por profesori Sommer, vërtetoi përmes teksteve se atë që kërkonte prijësi shpirtëror i esenienëve, të njëjtën gjë kërkonte dhe Zoti i Galileut, Jezu Krishti, pra predikimi i pendesës, përuljes, varfërisë, ndihmës dhe dashurisë për tjetrin, besnikërisë bashkëshortore.

Koleksioni Schechter

——

Në fakt, që në vitin 1897, anglezi me origjinë çifute, Solomon Schechter, ishte informuar nga dy mikesha të tij që vinin nga Kajro, (të cilat i dhanë dhe ca fletë të vjetra të çuditshme), për ekzistencën e disa librave të vjetër në sinagogën mijëvjeçare të Kajros të quajtur Ben-Ezra. Pasi dalloi në to disa gjurmë tepër të vjetra të librave hebraikë, Schechter u nis t’i kërkonte vetë ato. Ai u fut në depon plot pluhur që hebrenjtë e quanin «gueniza», dhe duke rrëmuar në atë grumbull të çrregullt e të paprekur për shekujsh nga dora e njeriut, kishte shtënë në duar Shkrimet e Damasit. Ky ishte rrodhani i parë i dokumenteve të Kumranit, i quajtur Ekleziastik, të gjetur nga dijetarët. Ai quhej kështu sepse «esenianët» që kishin banuar në Kumran, kur kishin ikur, i kishin marrë me vete shumë nga librat e shenjtë dhe ishin vendosur në Damaskun e Sirisë, që t’i shpëtonin persekutimeve nga romakët. Schechter e çoi këtë rrodhan në universitetin e Kembrixhit dhe filloi të punonte për deshifrimin e tij. Ai e dinte se prej njëmijë vjetësh ky tekst në versionin hebraik kishte humbur, por katolikët e kishin integruar të marrë nga Bibla e shkruar në greqisht, e quajtur ndryshe «Septante». Zbulimi ishte i madh, pasi dokumentet më të vjetra hebraike deri atëherë ishin ato të shekullit II të erës sonë, (Mishna, ishte dokumenti më i vjetër i judaizmit rabinik, i vitit 200 e.s.). Kështu, «Koleksioni i Schechter», i përbërë prej 140 mijë fletësh, u quajt me termin shkencor “Cario-Damasus”, apo «Kodiku Damasus», dhe studjuesit e mëvonshëm të shekullit XX, gjetën në atë tekst judeo-kristian një ungjill më të hershëm se ungjillet e katër evangjelistëve të parë.

Dorëshkrimet e Detit të Vdekur, (në total 900 dorëshkrime, ku ndër më kryesorët janë 11 libra), janë padyshim me një vlerë të paçmuar jo vetëm për historikun e teksteve biblike, por edhe për plotësimin e disa pasazheve që sot janë në Bibël. Disa studjues thonë se komuniteti hebre i «esenianëve» të Kumranit, (atëherë ndër sektet hebraike ishin dhe «farisejtë», sadysienët, hasidienët, etj), ky komunitet ishte ai i Shën Gjon Pagëzorit, (Jean Baptiste), i cili ishte nga më të afërtit e Jezusë. Ishte pikërisht ai që shkoi në shkretëtirë, në zonën e Kumranit, duke u thënë pasuesve të tij: «Përgatisni udhën e Zotit dhe bëjini të drejta shtigjet e tij.»

Rrodhani më i gjatë i dorëshkrimeve të Detit të Vdekur që ishte ruajtur më mirë dhe që ishte më i gjati mes të tjerëve, 8,75 m, është «Rrodhani i Tempullit» që ishte Torah e hebrenjve, i cili, siç pohojnë disa studjues, është shkruar në periudhën e viteve 150-125 p.e.s. Ai na ndihmon të kuptojmë më mirë tekstet e kristianizmit të hershëm primitiv.