Astrit Lulushi/
Filozofët e lashtë nuk shkruanin për të pasqyruar kohën e tyre ose për t’u dhënë historianëve të ardhshëm diçka për të bërë. Puna e tyre synonte të tregonte diçka tjetër – të vërtetën rreth gjërave – dhe ajo që ka rëndësi është nëse ata ia dolën.
Siç shkroi dikur Thomas Aquina, në shekullit XIII: “studimi i filozofisë nuk ka të bëjë me njohjen e asaj që mendojnë individët, por me mënyrën se si janë gjërat”
Vlera kryesore e një studimi mbi një mendimtar është nëse ajo që ka thënë është e vërtetë, ose të paktën ka të ngjarë të na çojë më pranë së vërtetës. Studimi i një mendimtari të së kaluarës, në mënyrë specifike, ka vlerë për aq sa mund të na ndihmojë të përcaktojmë nëse ajo që marrim si të mirëqenë në të tashmen është në vetvete e vërtetë: Nëse duam të dimë për ekzistencën e Zotit, ose për natyrën e shkencës, duhet të lexojmë jo thjesht shkrimtarët e këtij shekulli. Përfitimi i madh që mund të nxirret nga leximi i autorëve paramodernë është të kuptojmë se në fund të fundit ne (modernët) mund të kemi gabuar.
Thomas Aquina, teolog e filozof, përveç përulësisë, kishte edhe një aftësi mahnitëse për mendim abstrakt. Thuhet se ai ishte aq i vetëm në përkushtimin e tij ndaj Zotit, saqë largohej nga dhoma kur diskutimi kthehej në një temë tjetër. Ai zhytej aq shumë në lutje ose në një zinxhir arsyetimi filozofik saqë ndonjëherë harronte se ku ishte, nuk arrinte t’i perceptonte njerëzit përreth tij dhe bëhej, si ai që nuk arrin të dallojë flakën nga një qiri, po e mban teksa i dieg dorën. Sipas një historie, ndërsa ishte në darkë me Mbretin Luigji IX të Francës ai po mendonte për herezinë manikeane, dhe goditi tryezën duke thirrur “Kjo i bën me faj Manichees!” dhe i kërkoi sekretarit të tij që të mbante shënim arsyetimin. Papritur duke kuptuar se ku ishte, Aquinas kërkoi falje dhe u shpjegoi të ftuarve se mendonte se kishte qenë vetëm në dhomën e tij.
A nuk ishte Aquina filozof dhe teolog? Dhe duke pasur parasysh shqetësimin e tij me Zotin dhe çështjet e tjera të fesë, a nuk ishin mendimet e tij çështje besimi dhe jo arsyeje, shkencore apo të tjera?
Për Aquinas, shkenca është një trup i organizuar i njohurive rreth disa fushave dhe shkaqeve të tyre dhe ndërsa kjo përfshin fushat që zakonisht konsiderohen sot si shkencore (fizikë, biologji, e kështu me radhë), ajo përfshin edhe metafizikën, etikën dhe madje edhe teologjinë. Për më tepër, këto shkenca të fundit janë po aq racionale sa edhe ato me të cilat jemi njohur sot. Sigurisht, një pjesë e teologjisë bazohet në ato që Akuina i konsideron si të vërteta që na janë zbuluar nga Zoti. Në çdo rast, ekziston një pjesë tjetër e teologjisë (e njohur si “teologji natyrore”) që nuk varet nga besimi, por më tepër ka të bëjë me të vërtetat rreth Zotit që mund të njihen vetëm nëpërmjet arsyes. Janë këto argumente thjesht filozofike së bashku me pikëpamjet e Aquinas në metafizikë, etikë dhe psikologji (që përfshin studimin e mendjes njerëzore), por që shtrihen shumë përtej kësaj.
Filozofi grek Parmenides (rreth 515–450 p.e.s.) shprehej se ndryshimi është i pamundur; sepse një qenie mund të ndryshojë vetëm nëse bëhet shkak diçka tjetër. Por e vetmja gjë përveç qenies është mosqenia, dhe mosqenia, meqë është thjesht asgjë, nuk mund të shkaktojë asgjë.
Nëse një shoqëri nuk ndryshon, ajo quhet e vdekur.
Megjithëse shqisat dhe sensi i shëndoshë na thonë se ndryshimi ndodh gjatë gjithë kohës, intelekti, sipas Parmenidit, zbulon se ato janë krejtësisht të gabuara. Tendenca e Parmenidit për të vendosur intelektin kundër shqisave dhe sensit të shëndoshë është një prirje që u mbrojt fort nga Aristoteli. Disa thonë se Aristoteli urrente thjesht të hidhte poshtë një teori si të Parmenidit me arsyetimin se ishte e çuditshme ose kundërintuitive. Thomas Akuina (shekulli XIII) i cili e vlerësonte Aristotelin mbi të gjithë filozofët e tjerë, e ndoqi atë në këto qëndrime.
Merrni çdo objekt: një top futbolli, për shembull. Ndër veçoritë e tij janë mënyrat se si është në të vërtetë: solid, i rrumbullakët dhe kërcyes. Këto janë aspekte të ndryshme të “qenies” së tij. Ka edhe mënyra se si nuk është; për shembull, nuk është makinë, apo kompjuter. “Qenia” e topit, meqenëse nuk ekziston, është “mosqenie”. Por përveç këtyre veçorive, mund të dallojmë mënyrat e ndryshme në të cilat topi është i fortë dhe i butë (nëse e shfryni). Një send mund të jetë “në veprim” ose aktual, ka mënyra të ndryshme në të cilat ai mund të jetë “në fuqi” ose potencial. Këtu qëndron çelësi për të kuptuar se ndryshimi është i mundur. Nëse topi do të bëhet i butë, nuk mund të jetë vetë shkathtësia aktuale që e shkakton këtë, pasi ai ende nuk ekziston.
Ndryshimi është realizimi i disa potencialeve; ose siç shprehet Aquinas, “lëvizja është aktualiteti i një qenie”, ku “lëvizja” duhet marrë në kuptimin e gjerë aristotelian, duke përfshirë ndryshimin në përgjithësi dhe jo vetëm lëvizjen nga një vend në një tjetër. Deri më tani kjo mund të tingëllojë mjaft e drejtpërdrejtë, por dallimi midis aktit dhe fuqisë është shumë më i madh. Para së gjithash, disa filozofë bashkëkohorë mund të kundërshtojnë se një gjë është “potencialisht” çdo gjë, kështu që dallimi i Aristotelit nuk është interesant. Për shembull, mund të thuhet nga filozofë të tillë se ne mund të “konceptojmë” një “botë të mundshme” ku topat e gomës mund të kërcejnë nga këtu në hënë, ose ku ata lëvizin vetë dhe ndjekin njerëzit përreth. Por potencialet që Aristoteli dhe Akuina kanë në mendje janë ato të rrënjosura në natyrën e një gjëje siç ekziston në të vërtetë dhe nuk përfshijnë fuqitë tona të konceptimit.
Pra, siç thotë Akuinas, “potenca nuk ngre veten për të vepruar; ajo duhet të ngrihet për të vepruar nga diçka që është në veprim”. Ky është themeli themeli i parimit të famshëm Aristoteliano-Tomasian, se “çfarëdo që lëvizet lëvizet nga një tjetër”. Parimi është i vërtetë, rastësisht, edhe për njerëzit, të cilët në pamje të parë duken sikur lëvizin; sepse ajo që gjithmonë rezulton është në të vërtetë vetëm një pjesë që ndryshon nga një pjesë tjetër. Një njeri “lëviz veten” në një dhomë, por vetëm për aq sa potenciali për lëvizje aktualizohet nga përkulja e muskujve të këmbës, dhe potenciali i tyre për t’u përkulur aktualizohet nga ndezja e neuroneve motorike dhe potenciali që neuronet motorike të ndizen aktualizohet nga neuronet e tjera e kështu me radhë. Akti dhe fuqia na bëhen të kuptueshme në raport me njëra-tjetrën, ekziston një asimetri e tillë që “vepra është para fuqisë”. Është jokoherente të flitet për diçka si ekzistuese dhe thjesht potenciale, pa asnjë aktualitet. Por nuk është jokoherente të flitet për diçka si thjesht aktuale, pa potencial fare. Dallimi midis aktit dhe fuqisë përbën bazën e të gjithë sistemit metafizik të Akuinës. Jo më kot e para nga 24 tezat e tij të famshme thotë se: “Potenca dhe Akti e ndajnë qenien në atë mënyrë që çdo gjë që është, është ose akt i pastër, ose nga nevoja përbëhet nga fuqia”. Kjo i bën jehonë pohimit të vetë Aquinasit se “fuqia dhe veprimi ndajnë qenien dhe çdo lloj qenieje”.
