Washington, D.C., 25 Korrik 2025 – Gjatë një vizite zyrtare në Washington, D.C., pata nderin të takohem me Ambasadorin Philip Hughes, Presidentin e sapozgjedhur të Këshillit të Ambasadorëve Amerikanë (CAA). Biseda jonë u përqendrua në partneritetin e qëndrueshëm midis dy Këshillave tanë dhe përkushtimin e përbashkët për forcimin e dialogut transatlantik. Ramë dakord të bashkëpunojmë në disa nisma të ardhshme që prekin diplomacinë rajonale, sigurinë dhe rolin jetik të Shteteve të Bashkuara në Ballkanin Perëndimor, si dhe çështje të rëndësishme të politikës së jashtme shqiptare.

Këshilli i Ambasadorëve Shqiptarë dhe Këshilli i Ambasadorëve Amerikanë kanë ruajtur një marrëveshje partneriteti dhe bashkëpunimi të ngushtë që prej themelimit të Këshillit tonë, të bashkuar nga respekti i ndërsjellë dhe vlerat e përbashkëta demokratike.

Në emër të Këshillit të Ambasadorëve Shqiptarë, shpreha mirënjohjen tonë të thellë për Ambasadorin Timothy Chorba për udhëheqjen e tij shembullore gjatë kohës që shërbeu si President i CAA. I përcjellim urimet më të përzemërta teksa merr përsipër detyrën e re si Kryetar i Bordit Drejtues.

Marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Shteteve të Bashkuara janë ndërtuar mbi një themel miqësie historike dhe mbështetjeje të palëkundur, që nga njohja e hershme e shtetit shqiptar në shekullin XIX, deri te kalimi i Shqipërisë nga komunizmi, ndërtimi i institucioneve demokratike, anëtarësimi në NATO dhe, më së shumti, çlirimi dhe pavarësia e Kosovës, zemra e kombit shqiptar.

Lidhja midis kombeve tona nuk është vetëm e rrënjosur në histori, por udhëhiqet nga një vizion i përbashkët për paqen, sigurinë dhe vlerat demokratike. Jemi krenarë që thellojmë bashkëpunimin me Këshillin e Ambasadorëve Amerikanë përballë sfidave dhe mundësive që sjell rajoni, u shpreh Ambassador Genci Muçaj, në emër të Këshillit të Ambasadorëve Shqiptarë.

Analizë nga Rafael Floqi/

Në një akt të pazakontë, Barack Obama ka reaguar publikisht ndaj thirrjeve të Donald Trump për ta ndjekur penalisht, duke i quajtur këto akuza “të turpshme” dhe të paprecedentë në një demokraci funksionale. Kjo deklaratë erdhi në një kohë kur ish-presidenti Trump ka intensifikuar retorikën e tij politike duke akuzuar Obamën, FBI-në dhe komunitetin e inteligjencës për një “grusht shteti të brendshëm” të kryer kundër tij pas zgjedhjeve të vitit 2016. Akuza të cilat u ndezën sërish pas publikimit të raportit Durham – një hetim i gjatë i Departamentit të Drejtësisë, por i emëruar dhe udhëhequr nga një prokuror i zgjedhur gjatë presidencës Trump.

Tulsi Gabbard, drejtoresha e inteligjencës kombëtare, publikoi të mërkurën dokumente të reja që ajo tha se minonin përfundimin e agjencive të inteligjencës gjatë administratës Obama se Rusia favorizonte zgjedhjen e Donald J. Trump në vitin 2016. Znj. Gabbard publikoi një version të deklasifikuar të një raporti nga Komiteti i Inteligjencës i Dhomës së Përfaqësuesve, i hartuar fillimisht në vitin 2017, kur republikanët drejtonin komitetin. Raporti kundërshtoi përfundimin e arritur në dhjetor 2016 se Presidenti Vladimir V. Putin i Rusisë kishte favorizuar Z. Trump.

Të dielën, znj. Gabbard premtoi t’ia referonte detajet e gjetjeve të saj Departamentit të Drejtësisë. Dhe të mërkurën, ajo tha në një postim në mediat sociale se Z. Trump kishte urdhëruar deklasifikimin e raportit dhe se informacioni tregonte “armatimin dhe politizimin më të egër të inteligjencës në historinë amerikane”. Administrata Obama, shkroi znj. Gabbard, po “promovonte GËNJESHTËRËN se Vladimir Putin dhe qeveria ruse ndihmuan Presidentin Trump të fitonte zgjedhjet e vitit 2016”.

Znj. Gabbard ka fituar lëvdata nga z. Trump për hetimin e saj mbi gjetjet e inteligjencës dhe foli gjatë rreth asaj se si vlerësimi i vitit 2016 ishte pjesë e një gjuetie shtrigash kundër tij. Z. Trump është kritikuar ashpër për trajtimin e dokumenteve që lidhen me financierin e turpëruar Jeffrey Epstein, dhe sulmet e tij ndaj administratës Obama duket se janë pjesë e një strategjie “shpërqendrimi dhe shmangia e vëmendjes”.

Znj. Gabbard përsëriti pohimin e saj se vlerësimi i inteligjencës kishte për qëllim të minonte presidencën e z. Trump.

“Duke vepruar kështu, ata komplotuan për të përmbysur vullnetin e popullit amerikan”, shkroi ajo, “duke punuar me partnerët e tyre në media për të promovuar gënjeshtrën, me qëllim që të minonin legjitimitetin e Presidentit Trump, duke kryer në thelb një grusht shteti njëvjeçar kundër tij”.

Pikëpamja e përgjithshme e Komitetit të Inteligjencës së Dhomës së Përfaqësuesve ishte e njohur mirë dhe anëtarët shpesh e kundërshtuan gjetjen. Por raporti i plotë me detaje të punës së CIA-s mbi vlerësimin e inteligjencës së vitit 2016 nuk është publikuar.

Zyrtarët e administratës Trump kanë pohuar se rishikimi i inteligjencës i vitit 2016 ishte i ndotur nga informacione të paverifikuara në një dosje të përgatitur nga një ish-oficer i inteligjencës britanike, Christopher Steele. E ashtuquajtura dosja Steele u përmend në një aneks të klasifikuar të raportit, por ish-zyrtarë thanë se CIA nuk e mori seriozisht dhe nuk e lejoi atë të ndikonte në vlerësimin e tyre.

Pak, nëse ka ndonjë nga pretendimet në dosje rreth zotit Trump, janë verifikuar në vitet në vijim. Sulmi ndaj përfundimeve të vlerësimit të vitit 2016 se Rusia kërkoi të denigronte Hillary Clinton, kandidaten demokrate, dhe të mbështeste zotin Trump ka qenë një kalë hobi për disa nga mbështetësit e presidentit. Republikanët prej kohësh kanë synuar veçanërisht idenë se Kremlini favorizonte zotin Trump, duke argumentuar në vend të kësaj se Rusia thjesht po përpiqej të mbillte kaos ose të minonte institucionet demokratike.

Sulmet ndaj dokumenteve janë intensifikuar në javët e fundit, pasi së pari CIA dhe më pas zyra e znj. Gabbard kanë ngritur pyetje në lidhje me këtë përpjekje.

Rishikimet dypartiake të Senatit kanë vërtetuar punën e CIA-s në vitin 2016, dhe John H. Durham, një prokuror special i emëruar nga Prokurori i Përgjithshëm William P. Barr gjatë mandatit të parë të zotit Trump, gjithashtu nuk arriti të gjejë ndonjë provë që dëmton përfundimet e agjencive të inteligjencës. Ndërsa mbështetësit republikanë të zotit Trump e kritikuan vlerësimin gjatë mandatit të tij të parë, zoti Trump e përqendroi pjesën më të madhe të zemërimit të tij te Robert S. Mueller III, ish-drejtori i FBI-së i emëruar për të hetuar çdo lidhje midis fushatës së Trump dhe zyrtarëve rusë.

Që nga rikthimi i zotit Trump në detyrë, CIA dhe znj. Gabbard janë përpjekur të mbjellin dyshime rreth vlerësimit. Znj. Gabbard ka pohuar se puna e inteligjencës në vitin 2016 nuk ishte vetëm e gabuar, por gjithashtu përbënte një konspiracion kundër zotit Trump.

Të premten, znj. Gabbard lëshoi një raport që ajo tha se ekspozoi një “konspiracion tradhtar”, duke pretenduar se zyrtarë të lartë të administratës Obama kishin ushtruar presion mbi komitetin e inteligjencës për ta ndryshuar atë.

Nga këndvështrimi i demokratëve dhe analistëve liberalë, këto akuza përfaqësojnë një përpjekje të rrezikshme për të shënjestruar politikisht kundërshtarët dhe për të rishkruar të kaluarën. Ata argumentojnë se hetimi mbi ndërhyrjen ruse në zgjedhjet e vitit 2016 ishte i justifikuar dhe i bazuar në të dhëna reale të mbledhura nga komuniteti i inteligjencës amerikane. Raporti i Robert Muellerit, si dhe konkluzionet e komitetit të Senatit të udhëhequr nga republikanë, konfirmuan se Rusia ndërhyri në mënyrë të koordinuar për të ndihmuar Donald Trump.

Në këtë dritë, reagimi i Obamës vjen si një përpjekje për të mbrojtur integritetin e institucioneve dhe për të vënë në dukje rrezikun që paraqet normalizimi i hakmarrjes politike. “Ish-presidenti Obama nuk ka qenë kurrë i përfshirë në asnjë përpjekje për të minuar zgjedhjet ose për të fabrikuar prova,” thuhej në deklaratën e tij, duke e quajtur përpjekjen për ta bërë atë subjekt të hetimeve penale një “akt të ulët politik”.

Por, nga ana tjetër, përkrahësit e Trump dhe shumë komentues konservatorë argumentojnë se hetimi ndaj Trumpit që nga viti 2016 ishte i motivuar politikisht dhe se ka pasur një bashkërendim mes elementëve të lartë të FBI-së dhe zyrtarëve të administratës Obama për të përdorur inteligjencën si mjet për të dëmtuar një kandidat presidencial të opozitës. Raporti Durham, megjithëse nuk solli akuza të reja madhore, ngriti pikëpyetje serioze mbi vendimet fillestare të FBI-së dhe përdorimin e dosjes Steele – një dokument i financuar pjesërisht nga fushata e Hillary Clinton – për të hapur hetimin “Crossfire Hurricane”.

Ky raport u interpretua nga kampi konservator si një dëshmi se disa segmente të aparatit shtetëror ishin vendosur kundër një kandidati dhe më pas presidenti në detyrë, çka për ta përbën një shkelje të rëndë të parimeve të paanshmërisë institucionale. Trump ka përdorur këto gjetje për të forcuar narrativën e tij të “shtetit të thellë” dhe për të kërkuar drejtësi në formën e ndjekjeve penale ndaj atyre që ai i sheh si përgjegjës.

Kjo përplasje nuk është më një debat mbi faktet e vitit 2016, por një konflikt mbi interpretimin e tyre dhe përdorimin e drejtësisë në politikën amerikane. Njëra palë paralajmëron për rreziqet e autoritarizmit dhe personalizimit të drejtësisë; pala tjetër ngre shqetësimin se një kandidat presidencial u bë shënjestër e aparatit shtetëror para se të vinte në pushtet.

Në këtë sfond të polarizuar, reagimi i Obamës shihet nga demokratët si një mbrojtje e institucioneve dhe e reputacionit personal; për republikanët, kjo është një përpjekje për të shpëtuar nga përgjegjësia e mundshme morale ose institucionale për vendime të diskutueshme të administratës së tij dhe akuzat e rreme “Rusia, Rusia, Rusia”.

Përtej emrave dhe partive, mbetet pyetja thelbësore: a po shndërrohet drejtësia në një mjet për të rregulluar hesapet politike në Shtetet e Bashkuara? Nëse kështu, atëherë demokracia amerikane po përjeton një kthesë të rrezikshme, ku jo vetëm e shkuara, por edhe e ardhmja e saj do të vendoset jo më në kutitë e votimit, por në salla gjyqesh të politizuara.

Megjithatë pyetja ngelet, kush e nisi i pari? Sidomos, tani që letrat janë të hapura.

Prof. Dr. Muhamet Racaj/

Në dekadën e fundit, Ballkani Perëndimor është shndërruar në një arenë sfidash të thella të sigurisë, ku lufta hibride ka kaluar nga një nocion teorik në një realitet konkret dhe determinues për stabilitetin e rajonit. Aktorët kryesorë të këtij fenomeni janë Rusia dhe Serbia, të cilat përmes strategjive të hartuara dhe të koordinuara synojnë të destabilizojnë mekanizmat shtetërorë, të pengojnë proceset euroatlantike dhe të imponojnë vizionin e tyre hegjemonist në hapësirat post‑jugosllave.

Fenomeni i ashtuquajtur “bota serbe” është kthyer nga retorikë historike në një projekt politik dhe operativ, i përkrahur nga instrumentet hibride të Rusisë, që sot kërcënon jo vetëm shtetet individuale të rajonit – si Maqedonia e Veriut, Kosova, Shqipëria, Mali i Zi dhe Bosnja e Hercegovina – por edhe gjithë sistemin e sigurisë evropiane. Nuk kemi të bëjmë me një konflikt të hapur klasik, por me ndërhyrje të ndërlikuara informative, struktura të fshehta, krim të organizuar, dezinformim, infiltrime në institucione, presion diplomatik dhe operacione speciale të padukshme; pra, një front të ri betejash të papara më parë në Ballkan.

1. Përkufizimi i luftës hibride

Lufta hibride është një strategji konflikti që përfshin kombinimin e mjeteve konvencionale dhe jokonvencionale, akteve të dhunës, luftës informative, presionit ekonomik, ndërhyrjes në institucione, sabotimeve kibernetike dhe krimit të organizuar, me qëllim asgjësimin ose dobësimin e sovranitetit dhe integritetit të shteteve objektiv. Ky koncept u kodifikua që në fund të viteve ’90 dhe fillim të viteve 2000 në literaturën perëndimore, ndërsa Rusia e ka institucionalizuar pas vitit 2014 si thelb të doktrinës së saj të sigurisë.

1.1 Lufta ku armikun e njohim, por nuk e shohim

Ky është thelbi i doktrinës hibride: aktori agresor shfaqet me një “fytyrë të padukshme”. Shumë operacione realizohen në “zonën gri” mes luftës dhe paqes, duke përdorur metoda që shmangin konfrontimin e drejtpërdrejtë ushtarak dhe arrijnë objektivat strategjike pa kaluar pragun klasik të luftës së hapur. Kjo përfshin:

• Operacione psikologjike, dezinformim dhe ndarje të opinionit publik;

• Sabotim të infrastrukturave, sulme kibernetike dhe ndërhyrje në zgjedhje;

• Infiltrim të rrjeteve kriminale dhe paramilitare në strukturat kyçe të institucioneve shtetërore;

• Mbështetje të protestave ose lëvizjeve opozitare për të krijuar paqëndrueshmëri sociale dhe politike.

2. Sistematika dhe Manifestimi i Ofensivës së Luftës Hibride Ruso‑Serbe

Ofensiva hibride ruso‑serbe është sistematizuar në këto mekanizma kryesorë:

• Dezinformim dhe manipulim mediatik: përhapje narrativesh pro‑serbe/pro‑ruse, që synojnë de‑legjitimimin e qeverive properëndimore dhe krijimin e klimës së mosbesimit në publik.

• Sulmet kibernetike: caktimi i objekteve kyçe shtetërore dhe publike për paralizimin e infrastrukturës, komprometimin e të dhënave dhe ndërprerjen e shërbimeve.

• Inxhinieria demografike, shoqërore dhe juridike: përmes ndryshimeve ligjore për shtetësinë dhe manipulimit të censuseve, synohet ndryshimi i peshës së komuniteteve serbe nga pozita minoritare në faktorë përcaktues lokalë.

• Krimi i organizuar si instrument politik: bashkëpunimi me rrjetet rajonale të trafiqeve të paligjshme për të financuar operacionet hibride dhe për të dobësuar institucionet vendore.

• Politizimi i identitetit dhe instrumentalizimi i miteve historike: promovimi i projektit “bota serbe”, mitizimi i figurave dhe datave historike për legjitimimin e ndërhyrjeve politike dhe territoriale.

3. Aktivitetet e Luftës Hibride Serbo‑Ruse në Ballkanin Perëndimor

Kosovë

• Sabotim i institucioneve, pengim i formimit të qeverisë dhe provokim i krizave politike, sidomos në veri.

• Demonstrime të forcës përmes protestave nacionaliste, akte të armatosura kundër sigurisë publike dhe institucioneve ndërkombëtare.

• Organizim i akteve terroriste (si sulmi në Banjskë) dhe sabotim i infrastrukturës kritike.

• Infiltrim në Ministrinë e Punëve të Brendshme dhe sektorët e sigurisë, ngritje të rrjeteve të spiunazhit.

• Sulme kibernetike të përsëritura dhe pengim i proceseve të rëndësishme institucionale.

Maqedonia e Veriut

Në Maqedoninë e Veriut, lufta hibride shfaqet në disa forma të ndërlidhura:

• Dezinformata dhe manipulim politik: Përhapja e narrativesh të rreme për identitetin kombëtar dhe marrëdhëniet me Bullgarinë, për të nxitur tensione dhe për të favorizuar bllokimin e integrimit evropian.

• Kriza politike dhe instrumentalizim institucional: Polarizimi i skenës politike përdoret për të vonuar reformat dhe për të komprometuar proceset euroatlantike.

• Lidhje të drejtpërdrejta me qarqe serbe dhe ruse: Raporti i Parlamentit Evropian (Neni 35) shprehu shqetësim se disa përfaqësues të qeverisë kanë marrë pjesë në takime që promovojnë konceptin e “botës serbe”. Veçanërisht, zëvendëskryeministri Ivan Stoilkoviq mori pjesë në Samitin e 11‑të të Sigurisë në Moskë së bashku me Aleksandar Vulin, Ivica Daçiq dhe Milorad Dodik, duke përdorur terminologji të Beogradit për Kosovën dhe duke refuzuar të marrë pjesë në mbledhje të përbashkëta me qeverinë e Kosovës.

• Promovim i figurave anti‑perëndimore: Ftesa e Presidentit të Republikës Srpska, Milorad Dodik, në Teatrin Kombëtar Maqedonas në janar – ku u artikuluan mesazhe anti‑NATO dhe anti‑BE – u kritikua gjerësisht si akt që minon orientimin strategjik të vendit.

Këto zhvillime tregojnë se Maqedonia e Veriut është një target i përhershëm i luftës hibride, ku kombinimi i dezinformimit, infiltrimit politik dhe presionit diplomatik synon ta mbajë vendin në një gjendje pasigurie dhe fragmentimi të brendshëm.

Shqipëri

• Operacione të avancuara kibernetike mbi sistemet qeveritare dhe kritike, me qëllim pengimin e shërbimeve.

• Mbështetje e rrjeteve të korrupsionit dhe trafiqeve që minojnë stabilitetin institucional.

• Dezinformim dhe propagandë kundër kursit euroatlantik për të dobësuar narrativën properëndimore.

Mali i Zi

• Instrumentalizimi i “shtetësisë së dyfishtë” për të prodhuar ndryshime demografike që projektojnë potenciale referendume pro‑serbe.

• Infiltrim në komunitetin serb, manipulim i shoqatave fetare dhe kulturore për të thelluar ndasitë etnike.

• Sulme të përsëritura ndaj infrastrukturës shtetërore dhe institucioneve të sigurisë.

Bosnjë dhe Hercegovina

• Mbështetje e hapur politike e secesionizmit të Republika Srpska, bllokim funksionimi të institucioneve të përbashkëta shtetërore.

• Përhapje e propagandës destabilizuese, pengesë e reformave dhe përdorim i rrjeteve kriminale për financim të aktiviteteve të ndarjes.

4. Vlerësimi i Sfidave për Sigurinë Rajonale

• Polarizimi dhe fragmentimi shoqëror: Thellimi i ndarjeve ndëretnike përforcon dobësinë e kohezionit social, duke krijuar terren të përshtatshëm për interferencë të aktorëve të jashtëm.

• Dobësitë institucionale: Krizat politike të prodhuara qëllimisht bllokojnë reformat, pengojnë integrimin dhe shtojnë hapësirën për rritje të ndikimit ruso‑serb.

• Rreziku i humbjes së sovranitetit: Shtetet bëhen gjithnjë e më të varura nga axhenda të jashtme për shkak të infiltrimeve institucionale, ekonomike dhe informative.

• Krijimi i “zonave gri”: Humbja e kontrollit të efektshëm teritorial dhe institucional i jep avantazh grupimeve përcaktuese dhe dëmton besueshmërinë euroatlantike të rajonit.

Përfundim

Lufta hibride ruso‑serbe në Ballkanin Perëndimor nuk përbën më vetëm një kërcënim potencial, por është tashmë një realitet i institucionalizuar. Kjo strategji synon jo vetëm bllokimin e proceseve euroatlantike, por edhe fragmentarizimin e rajonit përmes taktikave të shumëfishta të manipulimit dhe destabilizimit, që zbehin themelet e shtetësisë, sovranitetit, unitetit qytetar dhe stabilitetit demokratik të Ballkanit.^1,2,3,4

Rekomandime

• Të intensifikohet bashkëpunimi rajonal dhe ndërkombëtar, veçanërisht në fushën e shkëmbimit të inteligjencës dhe koordinimit të politikave të sigurisë.^1

• Forcimi i kapaciteteve të sigurisë kibernetike dhe digjitale, rritja e transparencës institucionale dhe ndërgjegjësimi i opinionit publik.^2,4

• Ndërtimi i një narrative gjithëpërfshirëse qytetare dhe promovimi i mediave të pavarura kundër propagandës destabilizuese.^2,3

• Zbatimi rigoroz i ligjeve kundër krimit të organizuar dhe financimit të jashtëm të lëvizjeve politike.^5

• Bashkëpunim më i ngushtë me BE‑në dhe NATO‑n për të garantuar integritetin e proceseve të sigurisë rajonale dhe për neutralizimin e “zonave gri”.

Literatura e shfrytëzuar

• Journal of Liberty and International Affairs, Scopus indexed, https://e-jlia.com/index.php/jlia

• Sovremena makedonska odbrana, Revista shkencore ndërkombëtare, Ministria e Mbrojtjes së RMV

• Studimet dhe raportet e Hotopus për luftën hibride në Mal të Zi, 2024

• Prof. Dr. Muhamet Racaj, “Lufta ku armikun e njohim por nuk e shofim – Lufta Hibride”, Gazeta Bota sot, 16 prill 2020

• Dokumentet strategjike të institucioneve ndërkombëtare për sigurinë në Ballkanin Perëndimor

• Përmbledhje dhe udhëzime akademike për përgatitjen e punimeve shkencore, 2025

Fusnotat

• Shiko Journal of Liberty and International Affairs (2024), https://e-jlia.com/index.php/jlia

• Sovremena makedonska odbrana, 2024; Hotopus, 2024

• Ndikimi i politikave të shtetësisë së dyfishtë dhe inxhinierisë demografike: Hotopus, 2024

• Prof. Dr. Muhamet Racaj, “Lufta ku armikun e njohim por nuk e shofim – Lufta Hibride”, Gazeta Bota sot, 16 prill 2020

• Rrjetet kriminale dhe instrumentet hibride në Bosnjë, Mal të Zi dhe Kosovë: Sovremena makedonska odbrana, 2024; Hotopus, 2024

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Në narrativën dominuese të ish-udhëheqjes komuniste në Kosovë, përgjegjësia për të gjitha të këqijat që ndodhën gjatë periudhës së Jugosllavisë u atribuohej elitës komuniste serbe dhe jugosllave, ndërsa çdo zhvillim pozitiv i atribuohej vetë kësaj elite lokale. Megjithatë, një lexim i kujdesshëm i burimeve të kohës – si për shembull gazeta e datës 30 qershor 1981 – tregon se kuadrot politike kosovare kanë marrë pjesë aktive në legjitimimin e ndryshimeve kushtetuese që më pas ndihmuan në suprimimin e autonomisë së Kosovës.

Në një mbledhje të përbashkët të Kuvendit të Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, u shpreh përkrahje unanime ndaj propozimeve për ndryshimet kushtetuese në Kushtetutën e RSFJ-së dhe të Republikës së Serbisë. Nënkryetari i atëhershëm i Kuvendit të Kosovës, Nebih Gashi, deklaronte:

“Punonjësit dhe qytetarët e Kosovës unanimisht përkrahin këto ndryshime, me çka vërtetohet fakti se iniciativa e shokut Tito është jo vetëm e arsyeshme, por edhe rruga jonë për zhvillimin dhe begatimin e mëtejshëm të përmbajtjes së sistemit politik dhe zhvillimit të vetëqeverisjes në të gjitha sferat e jetës publike dhe shoqërore. Forcat kundërrevolucionare të nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar nuk ia dolën ta shkatërrojnë rregullimin kushtetues të Jugosllavisë”.

Një pasqyrë e shtypit të vitit 1981 e bën të qartë se ajo ishte një periudhë e rëndë represioni dhe fushatash të egra antishqiptare. Për mendimin tim, diskursi i elitës komuniste të atëhershme ka prodhuar dy pasoja tragjike:

Legjitimimi i narrativës hegjemoniste serbe, e cila e paraqiti Kosovën si një vatër destabiliteti dhe kësisoj justifikoi represionin si “masë parandaluese”.

Ndihmoi Serbinë të krijonte terrenin politik dhe juridik për suprimimin e autonomisë së Kosovës, duke e paraqitur këtë si një “reformë” legjitime kushtetuese e jo si dhunim të të drejtave të shqiptarëve.

Elita politike kosovare e asaj kohe jo vetëm që nuk e kundërshtoi narrativën jugosllave, por shpesh e legjitimoi atë me zell. Është koha të ballafaqohemi me të kaluarën pa iluzione – sepse vetëm e vërteta na bën të lirë.

Eliminimi i objekteve shpirtërore shqiptare nuk ishte i rastësishëm. Ai ishte pjesë e një strategjie të menduar gjatë, e cila përdori termetin si mbulesë për të fshirë nga rrënjët të drejtën historike të shqiptarëve. Kjo nuk ishte vetëm një ndërhyrje urbane ishte një fshirje e kujdesshme e gjurmëve të shpirtit shqiptar dhe një imponim brutal i një arkitekture dhe fryme të huaj, asaj të botës serbe, që nuk kërkonte bashkëjetesë, por triumf mbi kujtesën

Nga Prof.dr.Skender ASANI

Në histori ndodhin ngjarje që tronditin

themelet jo vetëm të qyteteve, por edhe të kujtesës kolektive. Tërmeti i 26 korrikut 1963 në Shkup nuk ishte vetëm një katastrofë natyrore, por një ngjarje që u përdor si justifikim për transformime të thella politike, shoqërore dhe identitare. Për shqiptarët, ky transformim nuk ishte as spontan dhe as teknik, por pjesë e një projekti të mirëmenduar: fshirja e gjurmëve të tyre nga qendra historike e qytetit dhe zëvendësimi i tyre me një identitet tjetër. Pas këtij tërmeti nisi një epokë e zhbërjes urbane dhe shpirtërore, që goditi pikërisht pikat nevralgjike të kujtesës historike shqiptare.

Shkupi, qytet me rrënjë të thella iliro-arbërore, ka qenë gjithmonë një urë takimi qytetërimesh e komunitetesh. Brenda këtij mozaiku, shqiptarët myslimanë dhe katolikë përbënin një shtyllë të jetës urbane dhe kulturore. Por pas tërmetit të vitit 1963, filloi një proces sistematik i zbehjes dhe zhvendosjes së kësaj pranie. Mbi 20 mijë shqiptarë, sipas dokumenteve arkivore, u shpërngulën drejt Turqisë, Kroacisë e Kosovës një eksod i heshtur që ndryshoi rrënjësisht përbërjen demografike të qytetit. Duke u bazuar në dokumentet e Komitetit Qendror të RSM-së, rezulton se mijëra kolonë nga Evropa Juglindore, nga rajone të brendshme të Maqedonisë dhe veçanërisht nga Maqedonia e Egjeut u sollën në Shkup, në kuadër të një strategjie të mirëfilltë për të dominuar hapësirën demografike dhe për të ndryshuar ekuilibrat e mëparshëm etno-kulturorë të qytetit.

Harmonia fetare e shqiptarëve në Shkup, që përshfaqej qartë në sheshin historik ku qëndronin dy objektet e kultit Kisha “Zemra e Krishtit” dhe “Burmali Xhamia” ishte një dëshmi e një bashkëjetese të rrallë dhe të ndritur ndërmjet komuniteteve myslimane dhe katolike. Në këtë qendër të qytetit, në shkollën kombëtare që funksiononte në fund të shekullit XIX dhe në dy dekadat e para të shekullit XX, kultura dhe edukimi zhvilloheshin mbi themele të bashkimit shpirtëror dhe kombëtar, ku fëmijët shqiptarë mësonin dhe rritej me vlera të përbashkëta, duke kënduar këngë kishtare shqipe në korin e kishës dhe duke përjetuar një bashkësi që i tejkalonte dallimet fetare. Por, kjo harmoni e përpiktë dhe ndjenja e përkatësisë së përbashkët i pengonte fuqimisht projektet e dëshiruara për t’i ndarë shqiptarët, duke i shërbyer planeve të ndryshimit të fizionomisë së qytetit dhe shuarjes së kujtesës historike. Tërmeti i vitit 1963, me gjithë shkatërrimin e tij natyror, u shfrytëzua si pretekst për të përfunduar këtë proces, duke rrëzuar dhe fshirë nga faqja e dheut kishën dhe xhaminë, dhe duke realizuar kështu humbjen e dy objekteve të kultit që ishin themelues dhe dëshmitarë të identitetit të fortë shqiptar në Shkup.

Me eliminimin e këtyre shenjave të bashkëjetesës fetare dhe kulturës kombëtare, u përgatit edhe terreni që shqiptarët të diferencoheshin fetarisht, një strategji e cila kishte për qëllim që të dobësonte unitetin e tyre dhe të lehtësonte realizimin e projekteve të tjera që synonin shuarjen e pranisë shqiptare në qendrën historike të qytetit.

Eliminimi i objekteve shpirtërore shqiptare nuk ishte i rastësishëm. Ai ishte pjesë e një strategjie të menduar gjatë, e cila përdori termetin si mbulesë për të fshirë nga rrënjët të drejtën historike të shqiptarëve. Duke rrënuar objektet e kultit kishat, xhamitë, faltoret synohej të dobësohej jo vetëm jeta shpirtërore e komunitetit, por edhe legjitimiteti i tyre historik mbi këtë hapësirë. Sepse aty ku mungon shenja e shenjtë, aty ku nuk ekziston më kulti, kujtesa fillon të venitet, dhe me të edhe e drejta për të qenë.

Rrënimi i Kishës “Zemra e Krishtit”, e cila dikur rrezatonte dritë shpirtërore në zemër të lagjes katolike shqiptare në Shkup, nuk ishte thjesht një humbje fizike, por një plagë e hapur në kujtesën e një populli. Ajo kishë, që mbante në gjirin e saj lutjet, pagëzimet, martesat dhe dhimbjet e një komuniteti të tërë, nuk u lejua kurrë të rilindte mbi themelet e saj të shenjta. Pikërisht aty ishte pagëzuar Gonxhe Bojaxhiu, e cila më vonë do të njihej si Nënë Tereza, dhe po në këtë hapësirë të shenjtë kishte ndjekur shkollën kombëtare, duke kënduar këngë kishtare shqipe në korin e kishës një përqendrim i rrallë i frymës shqiptare, besimit dhe edukatës. Mbi atë truall të shenjtë u manipulua me heshtje të ftohta dhe vendime të paskrupullta, derisa prona u kthye në një send për tregti, vetëm e vetëm që zemra e besimit të mos trokiste më aty. Më tej, mbi pronat e familjeve katolike shqiptare, që formonin shtresën e ndershme dhe punëtore të qytetit, u ndërtuan institucione dhe objekte shtetërore, duke e zëvendësuar një lagje të gjallë me një skenografi të huaj dhe të ftohtë. Kjo nuk ishte vetëm një ndërhyrje urbane ishte një fshirje e kujdesshme e gjurmëve të shpirtit shqiptar dhe një imponim brutal i një arkitekture dhe fryme të huaj, asaj të botës serbe, që nuk kërkonte bashkëjetesë, por triumf mbi kujtesën.

Por ndodhi ajo që mund të quhet një mrekulli historike. Në vitin 1980, gjatë vizitës së saj në Shkup me rastin e shpalljes “Qytetare Nderi”, Nënë Tereza, bijë e këtij qyteti, bashkë me ipeshkvin e Ipeshkvisë Shkup-Prizren dhe kryetarin e qytetit, mbolli tre bredha në vendin ku kishte qenë shtëpia e saj. Ky akt modest në dukje ishte në të vërtetë një gjest simbolik i fuqishëm një shenjë se historia nuk mund të fshihet lehtë, se kujtesa nuk dorëzohet. Ishte një përkujtesë e gjallë, e ngulitur në tokën e zhveshur me qëllim.

Por përpjekjet për të zhbërë kujtesën shqiptare nuk pushuan. Ato hasën gjithsesi në rezistencën e shoqërisë civile dhe ndërgjegjes kolektive, që bashkë me ndihmën e organizatave vendore dhe me presionin e disa kancelarive ndërkombëtare, arritën të ndalin projektin e zhdukjes. Në vendin ku kishte qenë shtëpia e Nënë Terezës, u vendos një pllakë përkujtimore në gjuhën shqipe një akt i thjeshtë, por me peshë të thellë simbolike, që dëshmoi se kujtesa e mohuar mund të rikthehet, nëse popujt nuk heqin dorë nga e vërteta e tyre.

Po kështu, një precedent i hershëm i kësaj politike të zhdukjes ishte rrënimi i “Burmali Xhamisë” në vitin 1924 një objekt i shenjtë dhe një simbol i identitetit shqiptar mysliman në Shkup. Në vitin 1925, mbi themelet e saj, u ngrit “Shtëpia e Oficerëve” jo thjesht një ndërtesë ushtarake, por një simbol triumfi i hegjemonisë serbe pas pushtimit të qytetit në tetor të vitit 1912. Mbi këtë ndërtesë u vendos një pllakë përkujtimore nga vetë Mbreti i SKS – së Aleksandër, me mbishkrimin provokues dhe cinik: “Këtu po varroset çështja shqiptare” një shenjë e hapur e zhdukjes së qëllimshme të kujtesës kolektive shqiptare.

Kur tërmeti i vitit 1963 e rrëzoi këtë ndërtesë, u duk sikur vetë historia po refuzonte këtë ideologji. Por ajo ideologji u rikthye dekada më vonë përmes projektit famëkeq “Shkupi 2014” një fushatë agresive e urbanizimit etnik, që ringjalli monumentet mitologjike, arkitekturën sllave, dhe simbolikën e dominimit të botës serbe mbi këtë qytet. Në këtë projekt u planifikua edhe rindërtimi i Shtëpisë së Oficerëve, duke tentuar kështu të rikthehej simbolikisht vullneti i fshirjes së shenjtërive shqiptare.

Ky rindërtim përkoi me përpjekjet e disa partive politike maqedonase për të degraduar statusin kushtetues të shqiptarëve, si dhe me 100-vjetorin e ngritjes së ndërtesës së parë, duke i dhënë gjithë këtij akti një ngjyrim të qartë politik e ideologjik. Në thelb, ishte një tentativë për të konfirmuar që Shkupi nuk u përket atyre që e kanë themeluar me gjak, kulturë e besim, por një identiteti të importuar dhe të imponuar.

Shkupi nuk është vetëm një qytet, por një fushë betejë mes kujtesës dhe harresës së imponuar. Ndërsa ndërtesat mund të rrënohen, dhe rrugët të ndryshojnë emra, historia nuk shlyhet lehtë për aq kohë sa ekziston ndërgjegjja e një populli. Për sa kohë që kujtohen Burmali Xhamia, Kisha “Zemra e Krishtit”, shtëpia e Nënë Terezës, dhe bredhat që ajo mbolli, për sa kohë që shkruhen e lexohen rrëfime si ky, Shkupi do të mbetet jo vetëm një qytet mbi rrënoja, por një hapësirë ringjalljeje për identitetin shqiptar. Kujtesa nuk është vetëm çështje e së kaluarës ajo është forma më e qëndrueshme e rezistencës për të ardhmen.