(Një moskuptim i përsëritur)
NGA REXHEP KASUMAJ/ Berlin/
1.
“Ah, sa bukur po digjet zemra e këtij qyteti të lashtë”, pëshpëriste zëshëm e gjithë gëzim Arthur Harris, gjenerali i aviacionit mbretëror britanik që, në fror të vitit 1945, dha urdhër të bombardohet Dresdeni, një ndër qytetet më kulturore të Gjermanisë. Dhe s’do ti bëhej kurrë gjyq barbarisë tij smirzezë ku gjetën vdekjen rreth 30.000 njerëz, në çastin kur metropoli hitlerian, tashmë, ishte thyer e kapitulonte. Bhy 6, Do të evokoja këtë dromcë historie, i përnxitur nga ideja e një gjykate të paralajmëruar speciale për Kosovën që përhihet në horizont. Ajo, për mirë a keq, do të ngrihet dhe shqiptarët, të pandehur e dëshmitarë, do kalojnë nëpër bankat dhe përballjen e saj. Në fillesën e këtij pohimi, ndërkaq, nuk qëndron assesi logjika e fajpranimit apo e qyqarisë që sikur do sugjëronte: le të ndodhë ajo që s’mund të sprapset dot!
Nisma është, gjithësesi, e rëndë, racialisht mosbesuese dhe revansh i fuqive të errta të Europës së nënujshme. Por ajo, si një prurje e mirë dytësore e fatkeqësisë, së paku do të provojë dy gjëra fundamentore: ose fiktivitetin e pretendimeve penale – e aherë do shplahej përfundimisht fytyra kolektive e shqiptarëve nga përshkëllima e shpifur ose ndëshkimin e krimeve reale – e aherë ata do të bënin tutje, por pa peshën frenuese të tyre në ndërgjegje a në shtetndërtimin e emancipuar politik.“Unë nuk dua asnjë lloj madhështie për vëndin tim, nëse ajo është prej gënjeshtre dhe gjaku të pafaj”, i shkruante Kamy mikut imagjinar gjerman gjatë ferrit që pat pllakosur Europën në messhkull, etikë e çmuar që mund të transponohet fare mirë dhe në hullinë e lirisë.
2.
Megjithatë, në qarkullim të ligjshëm mbeten dy pyetje të vështira e me përgjigje të pazot. E para, një Instancë drejtësie për krime lufte në ish-Jugosllavi, pra edhe për Kosovën, vijon të jetë ende mandatplotë. Në filtërin e saj defiluan mundimshëm shqiptarë që, përpjestimisht me banorësinë e përgjegjësinë, kjenë më të shumtë se ndër të gjithë fiset sllave. Po të quhej e nëvojshme ata do defilonin prapë dhe për hiret e Dick Martyt spekulativ. Ndaj, përse tani ky institucion i posaçëm gjyqësie për shqiptarë? Dhe e dyta, në mbyllje të Luftës së mbramë botërore, nuk pati një “Nyrnberg” të përzier shumëpalësh dhe as dy të ndarë e të veçantë: një për okupatorë, pra për Hessin e projekteve të shfarosjes, dhe një tjetër për çlirimtarë, pra për britin Harris apo për partizanët e qendrestarisë franceze. Kishte, logjikisht, një të vetëm: për shëmtinë arianiste!
Tragjika që shkaktuan serbët në Ballkanin perëndimor dhe përmasa e ndëshkimit ishin krejt asimetrikë. Meqë kjenë të njëllojtë për kauzën, a pati si për nacistë, një “klauzolë faji” dhe, prandaj, një “Nyrnberg” vetëm për idenë marroke të shtetomadhësisë dhe epërsisë së gjenit sërbian? A u formua, poashtu, një Komision defashistizimi që do të bënte spastrimin e shpirtërave të helmuar me dogmën groteske të “popullit qiellor”? Dhe a do të pasonte, mandej, ndalesa e forcave politike që parashestuan e nisën marshin e përtritjes së “shekullit të artë”serbian? Ai ishte i përbashkët (okupatorë e çlirimtarë) kurse frymësia e programeve ekspanduese gjallon ende fort, përfaqësuar gjithnjë nga partitë që, aherë e sot, i prijnë Sërbisë! Që këtej, sado vogëlsore të ngjajë, sikur nuk shmanget dot hatërmbetja për njëlloj dileme imorale të Europës: e rëndon, vallë, më shumë brejtja e ndërgjegjës për krimet serbe apo pendesa për dënimin e tyre?
Në Kosovë, ndërkaq, gjithçka rrjedhon ndryshe. Matet e ç’matet mijëra herë. Megjithë vonesën historike dhe vargun e pakëputshëm të të zezave, peshorja kurdiset me një delikatesë e përpikëri të lodhshme. Ndërkohë që për anglezë, pastaj amerikanë që behën nga përtejdetet, degolistë të Frontit fisnik të Rezistencës a për rusë që rrafshuan egërsisht tokat e lulëzuara pas dorëzimit gjerman, nuk pati asnjë tribunal – për shqiptarët që iu përfalen po këtij ideali dhe po kësaj të drejte, ka dy të tillë: i pari në Hagë dhe tash kjo pasrendësja e posaideuar, me selitë alternative dhe misionin e turbullt. E mendonin të mbyllur periudhën adoleshente të mbikqyrjen së pavarsisë, po, me sa duket, paskësh qenë veçse një farsë abrogimi i saj. Survejimi dorëfshehtë i krijesës së brishtë vijon në formë e format tjetër, sikur shqiptarët të jenë trollëzuar gabimisht a idhnakësisht në hapsirën ku zënë n’thua të gjithë!..
Do të ishte e mirëpritshme përndjekja e krimit, politik e ordiner, të pasluftës që ka kërrusur shumë qenien kombëtare, gati në kufi të ekzistencës. Rikëndellja nga plagët e tyre do të përjetohej si një çlirim i dytë, i vërtetë i Kosovës. Këto, e jo të paprimet e luftës që, ndonëse nuk pati presedan e as praktikë, sërish u lustrifikuan në proceset maratonike të Sheveningenit, duhej shenjuar si e keqja megashtegtuese e Kosovës së lirë. Jurisprudenca kosovare për shkak të mendësisë së trashëguar, kulturës së munguar dhe armaturës mafiokratike, nuk mund të vënte dorë të mbarë mbi asgjë. E ç’punonin, prandaj, drejtësiprerësit e zhurmshëm europianë (“Eulex”) për të zbardhur, pakësuar a pastruar ato? Apo, ndoshta, kjenë të zënë me statusin e Republikës dhe bënin politikë? Më keq akoma: mos, vallë, u bënë dhe vetë pjesë fijesh të tyre? E krejt së mbylluri: athua dhe Gjykatorja speciale të ketë përbetimin thelb e shtysë të pikësynimit të saj?
Njëmend shumë nga titajt e moteve paskolonialiste, luftëtarë të devotë të dikurshëm a figurantë uzurpatorë të legjendës së saj, janë inkriminuar, deri animalizuar keq dhe ngujimin e tyre pas grilave nuk do ta vajtonte kush. Por dyshimi (ah, dyshimi sokratik) për lojën e madhe, në të cilën, pasi tashmë Krimeja ndërroi zot, rikonsiderohet roli i djegur hegjemon i Sërbisë së kreshpërosur, lë shijen e një zhgënjimi të hidhur. Mbase përligjet, kështu, një raport, në dukje simbolik, por që dërgon larg fillin e pasojave të pallogaritshme për Europën vetë: vrasësi thirret të ngrejë ballin lartë e të ndjehet krenar, kurse viktima e tij të ulë kryet e të ndjehet me turp. E drejta e saj natyrale e lirisë kthehet, ashtu, në kundërvlerë, në atribut ilegal e të papërkitshëm me substancën etnike dhe konfigurimin gjeopolitik që lëviz e përvijohet vazhdimisht!..
Por ja, kështu duket, gati si e shkruar: shqiptarët nuk kanë një dalëzotës që, me prirje e orientim aleancash armiqësore ndaj Europës, të shantazhonin interesin e saj jetik. Janë europianistë të kulluar dhe s’kanë ku të venë. Ajo e di këtë, ndaj, veç inercies së vjetër, kjo është arsyeja që në sferat e epërme komunitare nuk vërehet një ngut për ti qasur, për ti nxjerrë nga rezervati kënetor ku janë zhytur e mbytur. Në ftoma të kalesës, mes tyre dhe saj, ka pasur shpesh marrëdhënie e përkatësi natyrshmërie, po jo rrallë dhe moskuptim të thartë. Do t’ishte fatale për të dytë, sikur ky i fundmi të hidhte sërish pëlhurëzën merimangëse të tij…
R.Kasumaj/ Berlin, prill 2104
Pse çmohet shumë Kemal Ataturkun?
NGA FAHRI XHARRA/
Nuk më kapi as malli e as lotët nuk më shkuan kur për Atin e Turqisë lexova shumë. As pak nuk u rrënqetha sepse ai ishte me prejardhje shqiptare , e as as që më bëri syri vërr se sa i madh që ishte . Çudi ! se si nga toka e jonë dalin të mëdhenjt ,por janë të mëdhenj aty ku jetojnë. Kjo më ngacmon ! Historia është mësuesja e jetës ,jo vetëm për mua por për ne të gjithë; edhe për shkrimtarin , poetin , kujdestarin e shtëpisë , atdhetarin dhe deri te burrështetasi ynë apo burrështetasit tonë.
E lexova diku dhe më pëlqeu :” Pavaresia e Kosovës nuk është pronë e askujt . Nuk ka personazh më të rëndesishëm ose më pak te rëndësishëm. Ishte një luftë gjithëpopullore. Ishte një vuajtje kombëtare. Edhe unë jam pjesëtare e kësaj pavarësije . Si mendoni qe Pavaresia ti atribuohet dikujt . Jo! Edhe nëna qe e shihte duke ia vrarë djalin ndër sy, edhe gruaja e dhunuar, edhe fëmija qe mbeti pa prindër , edhe shtëpija djegur e lagjës sime , të gjithë janë personazhe të rëndësishme të Pavaresisë.(A.Xh.) “
Shteti apo lideri botërorë pa të cilin nuk do t’ia dilnim? Kë ta dallojme ? Europa dhe bota e civilizuar qante për ne . Edhe anglezi , francezi, spanjolli çeku, irlandezi te gjithë vuanin me ne. Ne historinë e njerëzimt Kosova ishte hollakausti i dytë. Kjo mjaftonte që edhe fuqitë ushtarake kontinentale apo ato botërore të shprehin mllefin ndaj Serbise. Nëse insistoni se cili lider , atëherë ai ishte Tonny Blairi dhe Bill Clintoni. Por a mund të mos permendet Shiraku i Francës ? Po a mundem te harrojmë Vacllav Havelin? Çdo përjashtim është tentim i mohimit të kontributit për ndihmën dhënë neve,Kosovës.Historia e Kosovës si shtet fillon me botën e civilizuar.
Dikush pyeti : Po ngjarja kryesore që i paraprinë kësaj date? Thjeshtë nuk ka datë. Kjo ishte kërkesë gjithëshqiptare që nga viti 1912 , kur na e ndanë fatin të mbetemi ndër Serbi. Nuk guxojmë ti harrojmë as ata që u shpërngulen me dhunë , as ata që pësuan deri në Luftën e Dytë Boterore. as ata që ranë gjatë asaj lufteje , as viktimat e Rankoviqit , as demonstrantet e vitit 1968, as themeluesit e Universitetit të Prishtinës, as demostrantët dhe viktimat e 1981-shit (pranëverës së Kosovës), as qindra e mijëra vjet vuajtje në burgjet e Serbisë. Thjesht¬ë asgjë nuk fillon me një datë te caktuar, Te gjithë jemi paraprijës se kësaj date.(A. Xh) “
Por, pse çmohet aq shumë Kemali , Ati i Turqëve ? Çmohet, sepse bëri shumë për Turqinë. Po ky shqiptar , bir shqiptari ne dhe të huaj si ia arriti ? Kush ia mundësoi të del në ballë të një të kaluare të errët dhe ta shndërron ate në dritë? A kishte ai lakmi personale? A i duhej pasuria familiare ? A ia dhanë atë apo e morri ? Si e bëri që nga një shtet “demode” të krijon një të përparuar ? Si ia arriti që në bërthamën e një islamizmi tejet prapanik të krijon një femër me vlera europiane. ? Pyetje shumë. Por ….
Kush ishte Ataturku dhe pse është i rëndësishëm për popullin Turk? Po e përsëris pse është i rëndësishëm për popullin Turk? Për ne aspak. E as mos të gënjehemi ndërveti , as një pikë rëndësije nuk e ka për ne . Përkundrazi! .( Ai në momentet ma kritike për ne ishte vetëm turk, edhe qëndrronta lartë në hiearkinë shtetërore))
-I rëndësishëm është se e themeloi Republiken Turke dhe ishte kryetari i parë i saj. E formoi shtetin modern turk nga hiri dhe pluhuri i Imperatorisë Otomane, një një ” i sëmurë e Bosforit ” Po na , pse jemi ende të sëmurët e Ballkanit ?
-E krijoi shtetin sekular në mesin e një mori shtetesh islamike . Ai punoi në dy drejtime ; së pari si reformator në ndërrimin fundamental të shoqërisë dhe e bëri që i tërë populli të ta sheh dhe të bindet në ato ndërrime. ( Ne , nuk po shofim ndërrime në asnjërin nga shtetet shqiptare që të bindemi në atë çka kishim dëgjuar dhe kishim shpresuar))
– E solli fundin e një dinastije Otomane e cila e kishte sunduar Perandorinë për mbi 6 shekuj dhe e bëri Republikën e Tuqisë me 1923 .( Ne e sollëm fundin e komunizmit në një anë e në anën tjetër fundin e barbarize shekullore serbe, dhe nuk bëmë asgjë të re)
– Si President , për 15 vjetët e tij të udhëheqjes , në mënyrën më të butë i solli reformat politike, ekonomike , ligjsore dhe kulturore . ( Ne nuk bëmë asgjë më tepër se sa e shkruam në letër)
Bëri reforma civilizuese :Reformat politike: E shformoi Sulltanatin ( 1.11.1922 ) ( ne krijuam sultanate partiake ); e hjeki kalifatin (3.03 1924 ) ( ne rrezikohemi nga sulltanët e rinj).I anulojë gjykatat fetare . ( ne filluam ta propagojmë sheriatin); E futi ligjin sekular gjithëkombëtar . ( ne e sulmojmë sekularizmin tonë ) . E shliroi gruan turke duke i dhënë të drejta politike dhe sociale (1926) ( ne po ia sjellim shaminë , ferexhën , largimin nga shkolla ) . E unifikoi edukimin . I mbylli medresetë dhe i hapi shkollat bashkëkohore sipas nevojave civilizuese të kombit ( Ne po hapim medrese dhe shkolla nëpër xhamija)
E futi Alfabetin Turk me shkronja latine dhe e filloi pastrimin e gjuhës turke nga fjalët e huaja (1 .11.1928 ) Ne nuk e pranojmë gjuhën e bashkuar dhe krijojmë gjuhë lokale, e kërkojmë alfabetin osman)
E ne me kë të lavdërohemi`?
PDSH-së duhet t’i jepet shansi për të qeverisur si dikur PPD-s dhe BDI-is
“Nëse do lexojmë deklaratat e dy liderëve të partive shqiptare z.Ali Ahmetit dhe z.Menduh Thaçi, mendoj se PDSH do të jetë pjesë e qeverisë, kjo fal marrëveshjeve dhe respektimit të rregullave të lojës. Deklarata e Ali Ahmetit se ka marrëveshje me Nikolla Gruevskin për Kryetarin e Kuvendit janë shenjat e para që BDI do jetë në opozitë”./
Nga Arben Llalla/
Kërcënimet e kohëve të fundit kundër çdo votuesi shqiptar që dilte për të votuar kandidatin për kryetar shteti z.Iljaz Halimin dhe kërcënimet hapët kundër gazetës Lajm, nxori në dukje qëllimet e BDI për të dobësuar të shprehurit e mendimit kundër. Çdo regjimi totalitar ka për qëllim kryesor dorëzimin e shumicës përmes mohimit të dijes dhe të shprehjes së fjalës së lirë. Rreth 40 mijë votuesit e PDSH që dolën në zgjedhjet më 13 Prill, u vulosën nga BDI si hebrenjtë nga nazistët gjerman në Luftën e Dytë Botërore, pra ata që votuan për Iljaz Halimin janë armiqtë më të mëdhenj të BDI, sipas mentalitetit marksist-leninistët të veshur me kostum të kaltër.
Që nga zgjedhjet e vitit 2008 nuk ka asnjë ndryshim në zhvillimin e komunave ku jetojnë me shumicë shqiptarët. Partia BDI që gëzon pushtetin absolut prej më se 6 viteve të fundit nuk ka sjellë asnjë risi në zhvillimin e ekonomisë dhe kulturës shqiptare. Familjet e dëshmorëve janë injoruar, gjaku i rënë në vitin 2001 po poshtërohet dhe nëpërkëmbet nga politikanët që thirren në emër të luftës. Këto familje të nderuara janë mashtruar për pensione dhe përkrahje nga kjo parti gjithnjë. Dikur një ministër deklaroj se janë ngritur komisione të punës për të krijuar bazën ligjore për tu dhënë pensione, por në të vërtet asgjë nuk u bë, çdo deklaratë e këtij ministri kishte qenë gënjeshtër si shumë gënjeshtra që thonë përditë përfaqësuesit e votës shqiptare në Maqedoni. Në qeverisjen e 2008-2011, z.Ali Ahmeti pati deklaruar se këtë mandat i ka lënë dorë të lirë z.Nikolla Gruevskit dhe mandatin tjetër do zyrtarizojë gjuhën shqipe, komplet Marrëveshjen e Ohrit. Por edhe mandati tjetër mbaroj (2011-2014) dhe asgjë nuk u realizua, premtimet këtë herë si gjithnjë Aliu i gëlltiti bashkë me një gotë verë.
Votuesit shqiptar janë kthyer në makineri e çorientuar ku votohet pa asnjë ndjenjë apo interesa kolektive, por votohet për vetëkënaqësi me fjalë boshe. Janë politikanët e BDI që kanë premtuar disa herë zbardhjen e rastit të Sopotit, për vrasjen dhe burgosjen e ish-ushtarëve të UÇK-së, për të burgosurit e Brodecit, por asgjë nuk është zbradhur.
Për vrasjen e Harun Aliut, Shaban Zenun, dhe rastin Mostra, askush nuk ka guxuar të bëj diçka për zbardhjen e së vërtetës. Fëmijët shqiptar në disa pjesë të Shkupit nuk guxojnë të shëtisin sepse bien pre e rrahjeve kolektive nga huliganët sllavë dhe askush deri më sot nuk ka kërkuar përgjegjësi për këto incidente etnike. Pa folur për dënimin e katër të rinjve të organizatës Ilirikum-Libertas të cilët janë dënuar përse vizatuan një hartë historike të Shqipnisë Etnike. Pa harruar çështjen e Lumit Radika në Dibër që përfundoj vetëm me disa blla, blla të ministrave shqiptar si në Tiranë ashtu edhe në Shkup.
Pyetja është nëse ka rrugëzgjidhje për të ndalur këto veprime të qeverisë së keqe? Zgjidhja mund të gjendet vetëm duke e dënuar mëkatarin politik që na ka çuar në rrënim totalitar me anë të votës demokratike nëse duhet të ecim përpara dhe ti themi Stop mashtrimeve me buzëqeshje ironike të tipit BOSS, tregimit me Gisht që është shenjë kërcënimit të tipi komunistë.
A duhet këtë herë të votohet PDSH? Unë them se Po, le ti jepet shansi kësaj partie, le të vihet në provë edhe kjo parti ashtu siç është vënë në për disa vite në qeveri PPD dhe BDI. Tek e fundit PDSH duhet faqësuar më pak për gjendjen e mjerë të shqiptarëve në Maqedoni sepse ajo ka qenë në pushtet më pak se PPD e dikurshme dhe BDI e sotme. Nga kjo pikëpamje duhen shikuar gjërat për t’ju dhënë hakun partive shqiptare që kanë qenë pjesë e qeverive në Maqedoninë e pas viteve 1990.
Pas gjithë kësaj fushate me ofendime, kërcënime e pastamja e 27 Prill çfarë do sjelli për shqiptarët në Maqedoni? Nëse do lexojmë deklaratat e dy liderëve të partive shqiptare z.Ali Ahmetit dhe z.Menduh Thaçi, mendoj se PDSH do të jetë pjesë e qeverisë, kjo fal marrëveshjeve dhe respektimit të rregullave të lojës. Deklarata e Ali Ahmetit se ka marrëveshje me Nikolla Gruevskin për Kryetarin e Kuvendit janë shenjat e para që BDI do jetë në opozitë, por kërkon alibi për votuesit e saj përse do jetë në opozitë dhe alibia është posti i kryetarit të kuvendit që tani për tani shqiptarët nuk mund ta marrin dot.
Eksperimenti për fitim e ndonjë deputeti në Diasporë si dhe me numrat e deputeteve mbaroj, si ti ketë 18 apo 25 deputet, BDI nuk ka forcë të zgjidhi statutin e familjeve të dëshmorëve, nuk mund t’ju japi rreth 30 mijë shqiptareve shtetësinë që ju takon, nuk mund ta ndryshojë emrin e Maqedonisë, nuk mund ta anëtarësoj në NATO dhe BE dhe nuk mund të bëj asgjë me fëmijët vasalëve të ish-UDB që janë sot në poste kyçe në qeverinë VMRO me BDI, por edhe në listat për deputet.
Teoria që PDSH do fitoj më pak deputet se BDI dhe duhet të jetë kjo e fundit në qeveri se ka më shumë vota nuk është e drejtë sepse nëse i analizojmë gjërat mirë PDSH njihet se është parti nacionaliste shqiptare, ndërsa BDI parti e qytetarëve, pra multietnike. Këtu janë dallimet e para juridike të këtyre dy partive. Është mirë që të thuhet e vërteta se sa të fshihet, nëse dikush ka dyshime për këtë unë jam gati të përballem me çdo ligj juridik. Por a është e drejtë që VMDRO-DPMNE duhet të marri në qeveri partinë shqiptare që ka më shumë deputet? Kushtetuta nuk e njeh këtë Ligj dhe Kusht, pra nga ana juridike qeverinë e bënë fituesi i zgjedhjeve dhe jo fituesi që ka më shumë vota të njërës etnie. Nëse do shikoni listat për deputet të dhjetë viteve të fundit BDI ka patur kandidat edhe të etnive të tjera si torbesh apo boshnjake, po kështu partitë maqedonase kanë kandidat për deputet nga etnitë serbe, rome, vllehe, torbeshe, turke dhe shqiptare.
Vërej: Do të ishte e ndershme që ata që shqetësohen ndaj opinioneve të mia të përgjigjen me replika në media dhe jo të dërgojnë kërcënime me sms dhe mesazhe në fshehtësi duke u fshehur pas gishtit. Unë nga ai vesh nuk dëgjoj, besoj kaq gjë e keni kuptuar.
RUSIA E RE SI RUSIA E VJETËR
Nga Frank Shkreli/
Ndërsa gjëndja në Ukrainë sa vjen e keqësohet dita ditës, Organizata e Kombeve të Bashkuara (OKB), në një raport që botoi të martën mbi gjëndjen e të drejtave të njeriut në Ukrainë dhe në Krime — e cila deri muajin e kaluar ishte një rajon autonom i Ukrainës — bëri thirrje për marrjen e masave për të kundërshtuar urgjentisht mbjelljen e urrejtjes dhe përhapjen e informacionit jo të saktë, e të cilat në situatën e tanishme në Ukrainë, sipas OKB-së përdoret si propagandë e njëanëshme për të shkaktuar rrëmujë e dhunë. “Është e doemosdoshme që të vendoset se cilat janë faktet e vërteta mbi ato që po ndodhin në Ukrainë, me qëllim që të mënjanohen interpretimet radikale të gjëndjes së krijuar e të cilat po përdoren për qëllime politike”, tha Komisionerja e lartë e OKB-së për të drejtat e njeriut, Navi Pillay. Ajo shtoi se, “njerëzit kanë nevojë për lajme dhe informacion të besueshëm për të kundërshtuar informacionet e rreme si dhe deklaratat plotë urrejtje të cilat nxisin armiqësitë në baza kombëtare, fetare dhe raciale.” Kësaj fushate informacioni të rremë, sipas gazetës New York Times, iu bashkua edhe Presidenti rus, Dmitry Medvedev, i cila dy ditë më parë ka shkruar në faqen e tij elektronike se, “Në Ukrainë, përsëri po derdhet gjaku” dhe paralajmëron se Ukraina po “kërcënohet me luftë civile.”
Për vërejtësit e politikës ruse, nuk është koincidencë njoftimi kohët e fundit nga regjimi i Kremlinit për të ndaluar transmetimet e lajmeve nga perëndimi, përfshirë edhe transmetimet e Zërit të Amerikës në gjuhën rusisht, vendim ky që e kam pasqyruar më heret në shkrimin me titull: “E vërteta është gjithmonë viktima e parë”. Dihej se diçka po vlon, se diçka po përgatitej aty. Kjo është një shenjë e keqe se nëqoftse agresioni i Putinit kundër Ukrianës del me sukses në planet e tija djallëzore në Ukrainë realizohen – me luftë ose me kërcënime — ai nuk do të ndalet me aq.
Ja tani, Kombet e Bashkuara me raportin e tyre të ditëve të fundit vërtetojnë fushatën e keq-informimit të ndërmarrë nga autoritetet e Moskës mbi ngjarjet që po ndodhin në Ukrainë dhe njëkohësisht i bëjnë thirrje Rusisë që të ndalojë propagandën e urrejtjes. Kështu pra, siç thotë edhe gazeta New York Times, për autoritetet ruse fillon edhe një ditë tjetër informacioni të rremë, ekzagjerimesh dhe teorishë konspirative, retorikash hiperbolike dhe shpesh përhapje të drejtë për drejta gënjeshtrash mbi krizën politike dhe gjëndjen në Ukrainë, fushatë kjo e drejtuar dhe e koordinuar nga nivelet më të larta qeveritare dhe shtetërore të Kremlinit, duke përdorur rrjetin televiziv shtetëror të Rusisë dhe media të tjera nën kontrollin e tyre, që orë pas ore, ditë pas dite dhe javë pas jave, t’ua mbushur mendjen rusëve me versionin e tyre të ngjarjeve se ata janë të kërcënuar.
Por, ndryshe nga ato që pretendon Moska, raporti i Kombeve të Bashkuara, i cili u botua të martën, thotë se korrupcioni, mungesa e pavarësisë së gjykatave dhe zgjedhjet jo të lira, janë arsyet kryesore që çuan në protestat popullore — që tani Kremlini po i përdor për qëllime të veta — e të cilat përfshinë Ukraininën nga Nëntori i vitit të kaluar e deri në Shkurt të këtij viti, dhe nuk u shkatuan trajtimi i keq i pakicës ruse nga autoritetet ukrainase. Në raport theksohet se gjatë atyre protestave mbetën të vrarë 121 veta, numër i cili, sipas raportit mund të shkojë deri në 150, shumica prej tyre protestues, ndërkohë që sipas raportit, ka patur edhe shumë raste ku protestuesit ukrainas janë torturuar dhe trajtuar shumë keq, ndërsa qindra të tjerë janë detyruar të shtroheshin në spital nga plagët që kanë marrë nga policia, disa prej të cilëve janë në gjëndje tepër serioze.
Raporti i OKB-së u njoftua gjatë një jave takimesh dhe kontaktesh diplomatike në përpjekje për të qetësuar gjëndjen dhe për të ulur tensionet në Ukrainë, duke filluar me takimin urgjent të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara të djelën që kaloi, ku Ndihmës Sekretari i Përtgjithëshëm i Kombeve të Bashkuara, Oscar Fernandez-Taranco paralajmëroi se Ukraina përballet me një përkeqësim serioz të situates, ndërsa grupe të armatosura ruse, të mirë organizuara dhe të koordinuara, tha ai, po marrin nën kontroll ndërtesat qeveritare në qytetet anë e mbanë Ukrainës lindore. Edhe Sekretari i Përgjithëshëm i Kombeve të Bashkuara, Ban Ki Moon, sipas një njoftimi për median të OKB-së, pati një bisedë me Vladimir Putinin gjatë së cilës ai i shprehu atij shqetësimet e tija të thella mbi gjëndjen e krijuar në Ukrainën lindore, duke i theksuar se çdo përkeqësim i krizës atje është i dëmshëm për të gjithë dhe se është detyrë e të gjithëve për të vepruar për uljen e tensionit I ka thënë Ban Ki Moon udhëheqsit rus. Edhe presidenti Obama, gjatë një bisede telefonike me Putinin të hënën, sipas Shtëpisë së Bardhë, i ka shprehur atij shqetësimin e thellë të Shteteve të Bashkuara mbi agresionin rus në Ukrainë, ndërkohë që është njoftuar se Nënpresidenti amerikan Joe Biden do të vizitojë kryeqytetin e Ukrainës më 22 prill. Ndërkohë që, gjatë ditëve të fundit në kryeqytete të ndryshme u zhvilluan përgatitjet për bisedime të ënjtën në Gjenevë, në të cilat pritej të merrnin pjesë Sekretari amerikan i Shtetit, John Kerry, Ministri i Jashtëm rus, Sergey Lavrov, Ministri i Jashtëm ukrainas, Andrii Deshchytsia dhe Kryediplomatja e Bashkimit Europian, Catherine Ashton. Vërejtsit diplomatikë dhe ushtarakë nuk presin ndonjë përparim në bisedimet e Gjenevës për uljen e tensioneve në Ukrainë, sepse sipas tyre, Putini tani e kontrollon situatën dhe e drejton si të dojë vetë. Madje gjenerali amerikan në pension Montgomery Meigs i tha rrjetit të televizionit amerikan NBC se megjithse Putini ka vendosur rreth 40.000 ushtarë në kufirin me Ukrainën, ai nuk do t’i përdor ato, pasi Kremlini, sipas tij, po realizon objektivat e veta duke shkaktuar frikë e kaos me forca speciale dhe militantë pro-rus që i ka futur në Ukrainë.
Mendohej se shekulli i kaluar i luftërave më të përgjakshme në historinë e njerëzimit u mbyllë me shpresën se po fillonte një shekull i ri me norma dhe standarde të reja në marrëdhënjet ndërkombëtare dhe në marrëdhënjet shtet me shtet, duke shpresuar se normat e vjetra dhe luftërat në Europë do i përkisnin një periudhe tjetër. Madje ish-presidenti amerikan George Bush me euforinë e tij, pas rënjes së komunizmit në kontinentin europian, paralajmëroi për një Europë të re, të tërë e të bashkuar, në paqë.
Por kujt do ia merrte mendja se pak më shumë se 20 vjet pas rënjes së komunizmit dhe pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, megjithë vuajtjet e shkaktuara nga regjimet totalitare të shekullit të kaluar, ja sot Europa dhe bota gjënden përballë një agresioni dhe një lufte tjetër të mundshme, drejtuar nga një pinjoll i atij regjimi komunist që robëroi kombet europiane për më shumë se një gjysëm shekulli. Paqa në Europë po kërcënohet edhe njëherë nga një diktator — pjellë dhe ish agjent i një sistemi komunist i cili me dekada skllavëroi popullin e vet dhe robëroi e nënshtroi edhe popujt e tjerë europianë — tani po kërkon të përsërisë historinë dhe të rivendosë famën dhe të lartësojë lavdinë e Rusisë së madhe, në kurriz të popujve të tjerë europianë. Për ata që e dinë historinë e Europës, në këtë mes nuk ka asgjë të re, sepse Rusia e re vetëm po sillet si Rusia e vjetër sovjetike.
Genocidi i poezisë shqipe
Poetëve dhe shkrimtarëve të vendit tim, viktima të pafajshme të terrorit komunist/
Nga Gezim Hajdari*/
Historia e poezisë shqipe është më tragjikja në Evropë. I ashtuquajturi “realizëm socialist”
(manifesti i artit partiak) si në asnjë vend tjetër të botës, ka shterpëzuar dhe vrarë gjysmë shekulli të kulturës sonë kombëtare. Kundër letrarëve shqiptarë është ushtruar një masakër e programuar dhe e padëgjuar ndonjëherë.
Në asnjë tjetër vend evropian nuk janë vrarë kaq poetë sa në diktaturën komuniste të Enver Hoxhës. Numri i intelektualëve shqiptarë të masakruar mizorisht e tejkalon atë të Rumanisë, Polonisë dhe ish-Çekosllovakisë të marra sëbashku. Për këtë “holokaust” s’është folur
kurrë deri sot përtej kufi jve të Shqipërisë, përkundrazi, është bërë ç’është e mundur për ta fshehur. Madje edhe gazetarë, shkrimtarë e politikanë perëndimorë u kanë servirur një realitet të rremë popujve të tyre. Artikujt dhe reportazhet që ata kanë shkruar e kanë fshehur të vërtetën e hidhur. Adhuruesit e Revolucionit Kulturor kinez nuk ishin vetëm të majtët evropianë, por edhe eksponentët politikë të moderuar e liberalë. Valéry Giscard d’Estaing, në atë kohë President i Republikës Franceze, e ka quajtur (marrëzinë e mësipërme) “një fener i mendimit njerëzor…”1
Mund të thuhet pa ngurrim se opozitarët e parë të kastës gjakësore të Enver Hoxhës ishin pikërisht poetët.
Ata u përleshën heroikisht, pa kursyer as jetën, kundër terrorit të kuq. Diktatori i frikësohej tejet zërit të poetëve, ndaj vendosi të përdorte grushtin e hekurt, duke ndërsyer kundër tyre Sigurimin e Shtetit. Shpesh, dënoheshin jo vetëm poetët dhe shkrimtarët, por edhe veprat e tyre, madje përdhoseshin edhe varret ku preheshin eshtrat e martirëve. Kush zinte në gojë emrat e “poetëve reaksionarë” kryente një herezi të madhe e mund të përfundonte në biruca, pa gjyq. Inkuizicioni shtetëror ishte i dhunshëm, i tmerrshëm dhe rrëqethës. Vendi u kthye në një qimiter të llahtarshëm. Lista e këngëtarëve të pushkatuar nga regjimi është e gjatë dhe i përngjan një gojëdhëne të pabesueshme, mjaft on të përmendim emrat: Mark Çuni, Ndre Zadeja, Trifon Xhagjika, Vilson Blloshmi e Genc Leka, Havzi Nela. Vdiqën në burgje Vinçenc Prennushi, Et’hem. Haxhiademi, Bernardin Palaj, Qemal Draçini.
Dënimi kapital shpesh i linte vendin vrasjes apo burgimit të përjetshëm. Në fund të fundit, ishte po e njëjta gjë. Mbyllur në qelitë e kobshme, Kudret Kokoshi, Kasem Trebeshina,
Frederik Reshpja, Musine Kokalari, Lazër Radi, Mark Ndoja, Petro Marko, Ylber Merdanì, lanë nëpër birucat e Spaçit e të Burrelit, vitet më të bukura të jetës, duke u kthyer në shtëpi me kockat e mplakjes dhe vragat e torturave mizore.
Shumë prej tyre s’arritën ta gëzonin as agimin e vonë të lirisë.
Me qindra studiues dhe artistë vdiqën në kampe internimi, të sëmurë, pa mundur të mjekoheshin.
Trupat e tyre u hodhën në hone si ushqim për derrat e egër dhe ujqërit. Kasaphana e inkuizicionit të Enver Hoxhës praktikonte mij ëra forma për të dërrmuar “armiqtë e kombit” e të komunizmit, duke detyruar shumë artistë dhe njerëz të kulturës t’i nënshtroheshin punës së krahut për “riedukim ideologjik” në kolkozet komuniste, si Faslli Haliti e Sadik Bejko. Mjaft poetë u dënuan me heshtje të detyruar për gjysmë shekulli, si Lasgush Poradeci, Sejfulla Malëshova, Lek Previzi, Primo Shllaku. Në harkun e këtyre viteve këta autorë nuk botuan kurrgjë. Por kalvari i armiqve të diktaturës nuk kishte fund. Poetët “tradhtarë të popullit”, sapo liroheshin nga qelitë e burgjeve, i detyronin të nënshkruanin si bashkëpunëtorë të Sigurimit. Pas kësaj, dërgoheshin në kampe internimi, të privuar nga të drejtat qytetare për gjithë jetën. Të njëjtin ndëshkim pësonin edhe bij të e “armiqve të kauzës”, këta të fundit duhej të lindnin dhe të vdisnin në lager, duke u mohuar edhe të drejtën e të shkruarit. Jozef Radi e Ferdinand Laholli mundën t’i botonin vëllimet e tyre vetëm pas rrëzimit të regjimit të kuq.
Përballë një terrori të tillë, nisin përpjekjet për ta braktisur tokën njerkë.
Të paktit poetë që mundën të arratiseshin, duke kaluar telat me gjemba të kufi rit, ishin: Arshi Pipa, Isuf Luzaj, Martin Camaj, Havzi Nela, Bilal Xhaferri e Gjek Marinaj. Persekutimi nuk kufi zohej vetëm në territorin shqiptar, por hij a e Sigurimit famëkeq i përndiqte kudo thjeshtrit, që kishin pranuar të bashkëpunonin me djallin e Perëndimit kapitalist. Në romanin “Mërgata e
Qyqeve”, Nasho Jorgaqi, i paraqet shkrimtarët e arratisur si qyqe të vetmuara e groteske, armiq dhe kriminelë.
Në krahasim me vendet e tjera totalitare të Lindjes, ku intelektualët edhe mundnin ta linin atdheun e tyre për t’u strehuar në Evropën Perëndimore apo në SHBA, kontrolli policor mbi poetët dhe shkrimtarët, nuk mund të shmangej aq lehtë në një komb të rrëgjuar si Shqipëria.
Izolimi i plotë nga bota, mungesa e kontakteve me përvojat historike të letërsisë moderne evropiane, bënë që marksizmi të ishte i vetmi parim estetik i artit dhe i poezisë. Kjo strategji ishte pjesë e politikës kulturore të teorizuar nga Lenini në Rusi, helmuar nga ideologjia, e
cila kishte si qëllim krij imin e një letërsie kombëtare të vendeve të Lindjes, në kundërshtim me idenë e Gëtes për një letërsi universale, ku imazhi i poetit duhet të rrijë përmbi ideologjitë dhe kornizat. Intelektuali, për Enver Hoxhën, ishte ndihmës i Partisë për edukimin e njerëzve,
krahu i djathtë i pushtetit të diktaturës së proletariatit, pra levë në duart e partisë komuniste. Ndoshta krimi më i tmerrshëm i regjimit ka qenë pikërisht shtypja e poetëve, vrasja e tyre. Përballë një tragjedie të tillë, bënte përshtypje heshtja e Evropës. Në të vërtetë, asnjë vend
perëndimor nuk e ngriti zërin kundër shfarosjes së poetëve e shkrimtarëve në Shqipëri.
Nën pretekstin e një bote të re – të diktaturës së proletariatit – synohej shkatërrimi i traditës së pasur kulturore të së kaluarës, nëpërmjet dënimit dhe zhdukjes fi zike të autorëve dhe veprave përkatëse.
Sigurimi projektoi gjahun e shtrigave. Gjithë poetët dhe intelektualët e viteve ‘30, që nuk e pranuan kursin e ri politik të Enver Hoxhës, u pushkatuan pa gjyq, nën akuzën: “kolaboracionistë të fashizmit”, “reaksionarë”, “borgjezë” o “kundërrevolucionarë”.
Qëllimi ishte asgjësimi i trashëgimisë letrare të së kaluarës dhe shkëputja e Shqipërisë nga Evropa. Madje, ai censuroi deri edhe babanë e romanticizmit shqiptar.
Vargjet mistike të Naim Frashërit (1846-1900), i cili i përkiste vëllazërisë së bektashinjve, s’e panë kurrë dritën e botimit.
“Realizmi socialist” njohu vetëm krij imtarinë patriotike të autorit. “Shpata e Demokleut” ra rrufeshëm edhe mbi trashëgiminë letrare “reaksionare” të mjaft prift ërinjve katolikë dhe myslimanë. Regjimi dekretoi mbylljen e dhjetëra revistave dhe gazetave, shoqatave kulturore,
shtëpive botuese e tipografi ve. Gjithë krij imtaria letrare e poetëve, që ktheheshin nga Evropa “borgjeze” e “reaksionare” u vunë nën kontrollin e rreptë të censures shtetërore. Tash e tutje, jo çdo njeri mund të shkruante e të botonte, për çfarëdolloj krij imi letrar vendoste kritika
proletare, e cila merrte urdhër nga Komiteti Qendror i Partisë.
Lista e librave të ndaluar zgjatej nga viti në vit. Ata që vinin nga familje të padëshiruara për partinë e komunistëve nuk duhej të guxonin t’i afroheshin të vetmes shtëpi botuese “Naim Frashëri”. Ndaj përmbledhja poetike e të riut Izet Shehu përfundoi në karton. Të njëjtin fat pësuan edhe ish të burgosurit.
Vëllimet e poetëve: Pano Taçi, Zef Zorba, Jorgo Bllaci,Visar Zhiti, Maks Velo e dhjetëra poetëve të tjerë mundën të shpërndaheshin nëpër libraritë vetëm pas rrëzimit të shtatores së diktatorit Hoxha.
Shqipëria, ashtu si Medea shqyente bij të e saj! Periudha e parë nis me brezin e viteve ’30.
Vitet ’30 do të mbesin në historinë e letërsisë e të kulturës shqiptare si vite madhore. Rrugëtimi për të ardhur deri këtu s’ka qenë aq i lehtë, por i tërthortë e tejet i mundimshëm. Siç dihet, gjatë pesë shekujsh pushtimi dhe obskurantizmi, vendi ynë njohu veçse rrënim e prapambetje; gjuha, kultura dhe spiritualiteti shqiptar ishin të ndaluara me ligj nga Porta Sublime e Sulltanëve
të Stambollit. Ndërsa kombi vuante nën mantelin shtypës të perandorisë osmane, memoria shqiptare ruhej e trashëgohej nga brezi në brez nga arbëreshët, shqiptarët e Italisë, të cilët, për t’i shpëtuar mizorisë turke, pas vdekjes të Skënderbeut, u vendosën në Siçili,Kalabri, Molise, Bazilikatë e në Marke. Në fakt, pionierët e poezisë kombëtare, si De Rada, Gavril Dara i Riu e Zef Serembe, nuk kursyen as jetën për t’u shërbyer gjuhës dhe kulturës së të parëve. Të vetmit letrarë, që thurnin vargje gjatë pushtimit turk ishin poetët popullorë, të cilët jetonin në Shqipërinë qendrore. Ndërkohë, jashtë kufi jve të vendit zhvillohej një veprimtari e dendur letrare e
patriotike, e cila kishte si synim parësor kundërshtimin e politikës antishqiptare të fuqive evropiane. Kajro, Sofj a, Bukureshti, Brukseli e qytetet Boston e Çikago në Shtetet e Bashkuara të Amerikës u bënë vatra të fl akta ku jetonin e shkruanin poetët e Rilindjes shqiptare.
Veprat e poetëve P. Vasa, N. Mjeda, N. Frashëri, Çajupi,Asdreni, Noli zgjuan në ndërgjegjen e popullit ndjenjën e identitetit dhe të pavarësisë kombëtare. Gazetat dhe shoqatat e intelektualëve shqiptarë në azil luajtën një rol mjaft të rëndësishëm në pasqyrimin e këtyre ngjarjeve.
Në fund të viteve ’20, dhe në fi llim të viteve ’30, kryeqyteti i kulturës shqiptare u bë Shkodra. Botimi i revistave nga kleri katolik dhe forcat laike i dhanë një shtytje të re jetës kulturore të vendit. Në faqet e revistave: “Hylli Dritës”, “Albania”, “Leka”, “Përpjekja”, “Minerva”, “A.B.C.”, “Arbëria”, Shtypi, Flaga shkruajnë intelektualë, poetë, shkrimtarë, fi lozofë dhe politikanë, si Gj. Fishta, L. Shantoja, V. Prennushi, G. Pali, E. Koliqi, L. Radi, E. Çabej, Dh. Shuteriqi, A. Varfi , N. Bulka, P. Marko, Migjeni, B. Merxhani, V. Koça, F. Konica, A. Kuçi.
Shembulli i Shkodrës zgjon adhurim në mbarë vendin, në Korçë shohin dritën e botimit “Gazeta e Korçës” e “Zëri i Korçës”, ndërsa në Elbasan, “Kopshti letrar”, “Shkumbini”, “Ura e Shkumbinit”. Në 1932, N. Bulka boton artikullin Horizonte të reja të letërsisë kombëtare dhe
Për një letërsi të re, që mund të quhen si pre-manifeste të “realizmit socialist” në Shqipëri. Në Shkodër nisin të qarkullojnë ide iluministe e përparimtare, mendimi filozofi k evropian dhe jehona e revolucionit Bolshevik mbërrij në deri në brigjet e Adriatikut. Ndërkohë, krij ohen
dy kahe: kultura dhe mendimi klerikalo-borgjez dhe nga ana tjetër mendimi i shkrimtarëve të rinj “demokratë”.
Polemikat mbi ideologjitë, historinë dhe kulturën, të pasqyruara në shtypin e kohës, ngjallën mjaft interes.
Lloji letrar, që spikat më shumë gjatë këtyre viteve është poezia, por nuk mungojnë edhe romani e dramaturgjia.
Tema kryesore që karakterizon prodhimtarinë letrare është sensi kritik kundrejt shoqërisë dhe regjimit feudal shqiptar. Tashmë në mbarë Shqipërinë qarkullonin ide revolucionare. Shtypi përparimtar boton romanin Nëna të Gorkit në fashikuj. Poeti Lazër Radi, në esenë
e tij të mrekullueshme Shqipëria në vitet ’30, shkruan se gjatë atyre viteve rinia studentore lexonte Dostojevskin, Tolstojin, Çehovin, Servantesin, Gëten, Shilerin, Shekspirin, Cvajgun, Balzakun, Bodlerin, Verlenin, Malarmenë, Barbysin, Zhidin. Revistat “Përpjekja
Shqiptare” dhe “Illyria” recensojnë Shopenhaurin,Platonin, Niçen, Sokratin, Frojdin, Dekartin.
Një klimë e tillë e përfl akur nuk zgjati shumë. Me ardhjen në pushtet, si kryeministër më 1924, Ahmet Zogu urdhëroi mbylljen e gjithë organizatave demokratike, ndërsa mbi shtypin mbretëron një censurë e rreptë. Në veprim tinzar hidhet edhe Partia e Legalitetit, e cila nis likuidimin e kundërshtarëve politikë. Ata, që mundin të shpëtojnë, arratisen jashtë, në Itali, Francë, Austri e në Amerikë, ku ndërmarrin sërish veprimtarinë politike e letrare të lënë përgjysmë. Por masat ndrydhëse të Zogut nuk ndalen me kaq, shkëlqesia e tij urdhëron mbylljen e të gjitha shoqatave dhe teatrove, që kishin shfaqur në skenat e tyre komeditë e Molierit, Goldonit dhe dramat
e Shilerit. Ngjarjet rendin në mënyrë marramendëse. Më 1 shator 1928, Shqipëria shpallet mbretëri dhe Ahmet Zogu vetëshpallet mbret i shqiptarëve.
Brezi i këtyre viteve përfaqësohet nga poetë të shquar, si Fishta, Migjeni, Shantoja, Prennushi, Palaj, Noli, Migjeni, Poradeci, Koliqi, Haxhiademi, Kokoshi, Pali, L. Radi e Pali. Pjesa më e madhe vinin nga Shkodra, e cila qe djep i kulturës kombëtare. Këta poetë përuruan një stinë të re për gjuhën dhe fj alën poetike shqipe, veç kësaj rivendosen kontaktet e lashta midis brigjeve.
Dikur Katuli e quante Durrësin taverna e Adriatikut ndërsa Horaci i këndonte kopshteve të bukura të Vlorës. Prift ërinjtë mendjendritur shkodranë dhe mistikët bektashi të traditës islamike u bënë mbartës të papërsëritshëm të kulturave evropiane më të begata në Shqipëri. Shumica kishin studiuar në universitetet më në zë të Evropës. Duhej të ishin themelet e kulturës
së kombit dhe shtetit demokratik shqiptar, ndërsa u varrosen të gjallë nga xhelatët injorantë dhe analfabetë të faraonit të kuq, të akuzuar si “armiq të popullit”.
1. Federico Rampini, Rivoluzione culturale, Mao, il mito di carta da Moravia
a Parise, La Repubblica 22 gennaio 2006.
Shënim: (Poeti, studusi, gazetari Gëzim Hajdari është nga antikomunistët që u ngritën me guxim kundër sistemit komunist në Shqipëri. Ai eshte nder krijuesit e deges se PR per Lushnjen dhe celjes se gazetes se pare antikomuniste ne kete qytet”Ora e Fjales”.Që prej vitit 1992 ai jeton në Itali dhe është nga poetët dhe studuesit më në zë. Shkruan në dy gjuhë, italisht dhe shqip. Përzgjodhëm këtë fragment nga libri i tij i ri, që ai pati mirësinë të na e dërgoje. Libri ka 313 faqe dhe eshte shkruar nga vitet 2002 deri në 2009. Ka dale nga shtypi në 2010. (Dielli-Arkiv)
- « Previous Page
- 1
- …
- 890
- 891
- 892
- 893
- 894
- …
- 970
- Next Page »