Ornela Radovicka. 

Qëndra Albanologjike mbi Kulturën Arbëreshe, themeluar nga A. Bellusci, 1980 

Bota arbëreshe sot ka krijuar një plejad autorësh kontemporan, një prej tyre është edhe Mario Bellizzi. 

Bellizzi, lindi në Shën Vasil në provincën e Kozencës \ Kalabri, ngulim arbëresh, i cili shtrihet ne nje lartesi 500 metra mbi nivelin e dietit ku prej andaj duket si ne pëllëmbë të dorës fusha e Sibarit si dhe deti Jonë nga ku zbarkuan arbëreshët. Jo shumë në distancë prej Shën Vasilit  gjenden ngulimet arbëreshe; Firmo, Acquaformosa, Ungra, por edhe Frascineto, Ejanina, e Civita. 

Në këtë qytezë lindën dhe vepruan  intelektualët arbërresh si: Kapitenin Paolo Bellizzi, Michele Bellizzi sacerdot, edukator pranë Kollegjit San Adriano, bashkëpunëtorë në periodikun“ Il Calabrese” themeluar në 1842, si dhe drejtor i gjimnazit te Castrovillarit. Angelo Bellizzi, sacerdoto i ritit grek. Rektor i Kavaliereve te Napolit. Njihte shume mire atinishten , greqishten, historian dhe filozof, dhe nje shkrimtar shumë i mirë i cili ku ka lënë  disa vepra  të pa botuar. Pietro Bellizzi autor i dy vepra te rralla ruajtur ne Biblioteken  Nacionale te Napolit:”Sacra eloquenza del sacerdote italo-greco”dhe “Riflessione e Annotazione Sopra la prima lettera pastorale del vescovo di Cariati”etje.  

Si do të shohim  në krijimtarinë e marjos  Dielli lindor si edhe puhisa e deti Jonë, do të jenë ai binom që do të spërkasin vargjet e Bellizzi-t. 

Strofat e tij do të mbërthehen nga ato gurë të mureve stoike të  gjitonisë si ajo e ‘Bilashata’ të 1748, ku arbëreshi i Shën Vasilit forcoi kallot duke  thyer gurin e ndërtuar banesa.

Dy fjalë mbi autorin 

Mario Bellizzi, studimet e larta i vazhdoi në degën Matematikë pranë Universitetit të Kozencës. 

Shkrimet e tij nisin rreth vieteve 80,ku dhe bënë botimet e para tek Antologia poetica.

Talenti i tij në fushë të poetikës dhe etnografisë marrin vrull dhe së shpejti kuptojmë bukurinë e vargjeve të tij, karakterin  përmbajtjes, strukturën gjuhësore  dhe stilistikën e veçantë. 

Kur shfleton veprën e Mario Bellizzit përfytyron një Dea sa sovrane aq edhe Universale.  

Dionisi do të ngjyej vargun  në mushtin e pllajave të cilat u thurën si tantellë të gjelbërta e të arta, mbushur me vreshtat e agrume nga duart e arbëreshëve. 

Dallandyshet e De Radës do të përcjellin në volezat e emigrimeve 

Shumë zanore të vargjeve të Marios  do të hapin flatrat, do të kapërcejnë Jonin, dhe do risjellin nga Mesdheu një diafragmë gjigande, një konglomeratë etnish identitetesh.

Në vargjet e tij mbërthen zhurmat e dallgëve që kthehen në solfezh zanor, 

në veprën e tij sodit skena teatrale të cilat i pikuron me fjalë,  

në grimcat e tingujve të tij ndjen tik takun e shiut që kthehet në poezi, 

dhe strofa që shëndërrohen në simetri bohemeiane.

Pathosi i tij, është ofshama stërgjyshor që del nga poret e gurve shekullore të gjitonisë arbërore, 

vatra  që mbartin  myshkun ku pikon koha  ngarkuar me hirin e braktisjes. 

Hemoragjia e trishtimit të tij, është  arbërishtja  që po asimilohet, 

Agonia e tij, është  Mapa gjeopolitike me ematomat e shpopullimit  

Metastazat e tij janë pastrimet  etnike. 

I rrethuar nga Kalabria e tij kapriçoze, mbështetur në  kolonën e Herës, spërkatur me kodet purpureus, Mario me falangjet Peleponese prek “ O të bukura More”, futet në  Arkipelagun i artë të Kostandinopolit, lundron në “Mesdheun-Hieroglif-mitologjik”, diakronik i kulturave të popujve, 

dhe asgjë nuk është amorfe e dhe asgjë nuk është neutrale.   

Mario,në udhën e tij nuk plagjohet nga magjia e Circeve cosmolpolite që të magjepsin me atë ashtuquajtur hapsira Metropolitane, me hijet Heaideggariane lidh anijen e tij “Jo Global”, mbath ethet e Kierkegaard dhe vozit në  Mesdhe. Ndal në kanalin “Ypsilon” për të marrë busullën Jang, hidhet në ishullin “kimera- eterotopika” sfidon regatën mes labirinteve të ajsbergjeve duke u besuar kryesisht logjikës, aksiomave të dilemave, reflektimit, ndjenjës, perceptimt, ndjesisë të  botës njerëzore mediterrane.     

Mario,udhëton i dokumentuar historikisht, etnografisht, antropologjikisht. 

Heton autorë si të etnisë së tij ashtu edhe të huaj, 

Ngjyen vargjet në kulturën filozofike të tij.

Shënon, diskuton me një dëshirë të një natyre racionale si dhe emocionale. 

Në labirintet e tij Herë mbart vështrim të zhgënjyer,por herë pas here fikson horizontin me ngarkesën e “autoritetit” e të mistereve të pazgjidhura. 

Mario në hulumtimet e tij studjon atë që reziston dhe jeton ende në  botën arbëreshe përmes temave të ndryshme: vdekja, lindja, mendimi lozonjar, bekimi-mallkimet, fyerjet, mjedisi, kafshët totem, sëmundjet, kromatizmi terapeutik. 

Në filozofinë e tij heterotopiko asgjë nuk ngelet  as pezull dhe as  Utopi, ajo  shëndërrohet në haspirë, në refleksione, ku elementin e kthen në sintezë  dhe sintezën e thërmon në elemente. Bellizzi, është poeti i termave  të hapsirës, ku eklipson vatra, qoshe, sokakqe, shtëpi, nina nana, lutje etni, shoqëri, popull, pjesë e atij boshti numerikë,  të cilat i japin shtigje të ashtuquajtur “ infinito\ pafundësia”       

Madhështia e tij qëndron tek tematika e tij “hapsinor- kulturor” që unë e pagëzoj si një stil “Big bang”

Disa nga Vepra të tjera të Mario Bellizzi  

Shën Vasili i Madh, 1995; Who are we now?, 1997; Vallja e Zaravet, 2000; Last exit to Bukura Morea, 2005; Jan di lula monosaqa, 2004; Anemoni i kuq dhe zogjtë e De Radas, 2006; Me Dionisin drejt Konstandinopojës, 2006; Good bye Shin Vasil, 2008; Kisha e refugjatëve, 2014; Gjeometrat e mbretit, 2018. Poezitë e tij janë të përfshira në antologji të ndryshme në Itali dhe jashtë saj, etje 

Është fitues i çmimit “Qiriu i Naimit”.

Ornela Radovicka. 

Qëndra albanologjike mbi kulturën arbëreshe, themeluar nga A. Bellusci, 1980 

Nga Skifter Këlliçi, Boston, SHBA/

           Meditime 

Në mbrëmjen e 17 janarit të vitit 2008, më ndodhi një e papritur e këndshme. Në restorantin shqiptar “Alba” në North Kuinci, (North Quincy), qytet  pranë Bostonit, ku jetoj prej 20 vjetësh, po  kremtoja 70-vjetorin e lindjes së bashku  më gruan time, Natashën, edhe ajo si unë ish-gazetare në RTVSH, dhe djalin Maldi, që pas disa muajsh do të përfundonte studimet në Kolegjin “Berkli”, në Boston, një nga shkollat e larta më të njohura  muzikore të botës.

     Ndër më të afërmit e mi ishte Xhoni Athanasi, që u shua këto ditë në moshn 94-vjeçar, së bashku me të shoqen, Sekinen, ish-kërcimtare e njohur në Teatrine Operas dhe Baletit.

    Së bashku me të kisha ftuar edhe  Anxhelo Xhaçkës, edhe ai i njohur në vitet ‘80-’90 si gazetar dhe poet. Pasi u përshëndetëm Anxheloja më zgjati një libër mbulesën e të cilit lexuesit mund ta kundrojnë në mes të këtij shkrimi, me titull ”Xhoni Athanas, njeriu dhe artisti”, të shkruar prej tij.  

   E vërtëta është se, ashtu si çdo shikues shfaqjesh artistike dhe dëgjues i Radio Tiranës, Xhonin e kisha njohur që më 1950 kur isha jo më shumë se 12 vjeç dhe ku  ai kishte ardhur nga Korça pranë Ansamblit të Ushtrisë Popullore. Pastaj, me kalimin e viteve, kisha pasur rastin të takohesha dhe të  njihesha me të si gazetar. Por miqësia jonë bë shumë  gjatë takimeve në mbrëmjet  shqiptare në restorantin “Pjer For” të atdhetarit të njohur shqiptaro-amerikan, Antoni Athanas, në Boston. Që atëherë, në biseda të këndshme, ku Xhoni, veç ngjarjeve nga jeta e tij e vrullshme artistike,  rrëfente edhe barceleta që të shkulin së qeshuri.

 Pasioni i gazetarit dhe shkrimtarit  më kishte ngacmuar që të skicoja një libër jëtëshkrimor që do t’a kushtoja Xhonit dhe gruas së tij, Sekines. Por  ja që Anxheloja tashmë ma kishte djegur këtë dëshirë.

   Kaluam  kështu herë duke iu kthyer Xhonit dhe herë Anxhelos dhe, natyrisht edhe miqve të ftuar, një mbrëmje shumë të bukur, ku Xhoni nuk mungoi që të më rikujtonte episode të tjera nga jeta e tij, që nis që nga  Broktoni, qytet pranë Bostonit, në Masaçjusets, ku lindi më 1925,  ku babai i tij kishte shkuar si mërgimtar, rikthimin në në Korçë, vitet e fëmijërisë, duke bredhur lëndinave të fshatit e duke kënduar këngët “Te plepi i Bilishtit”, ”Tatëpjetë bregut vinje”, ”O moj korçare..” e plot këngë të tjera. Pastaj, kur babai vinte gramafonin, nga disqet  e të cilit si me magji për këtë vogëlush shpërthenin tingujt e këngëve amerikane, por edhe të pjesëve operistike “La donna e’ mobile” e Verdit, nga Turandot e Puçinit që më pas zuri t’i këndonte dhe Xhoni, sa e motra i përsëriste “Ti, vëlla, do të bëhesh këngëtar…”.

   Të nesërmen, më t’u kthyer nga puna, lashë mënjanë çdo gjë dhe zura të lexoja librin ”Xhoni Athanas, njeriu, artisti”. Në përvojën time 50-vjeçare në fushën e letrave kam lexuar jo pak libra të natyrës muzikore që më kanë ndimhuar për të përgatitur emisionin  radiofonik “Novela muzikore”, një pjesë të të cilave i kam ripunuar dhe i kam botuar më 1970  vëllimin me tregime “Zërat e jetës” dhe dy vjet më pas “Mbi mjegullat e kohëve”. Por e them çiltërisht se libri jetëshkrimor “Xhoni Athanas”, shkruar nga Anxhelo Xhaçka, qëndron denjësisht midis librave të tillë.

     Në verë të viti 2005 Anxhelo Xhacka më kishte bërë  një të papritur tjetër, kur më kishte dërguar një vëllimth poetik me titull “Sinqerisht”, shkruar prej tij.

   Po me këtë shpirt poetik është shkruar ky libër, në të cilin mpleksen faqe  proze poetike, romani, me nota dramatike dhe në të njejtën kohë dhe  humoristike, sepse edhe me copëza të tilla është e mbushur jeta e Xhonit, kur mendon se për më shumë se gjysmë shekulli ai ka qënë pranë këngëtarëve të tillë si Avni Mula dhe Ibrahim Tukiçi, një trio vokale që bënte për vete tërë ata që ndiqnin këngët e tyre kudo që i këndonin.

       Dhe me gërshetime të tilla është ndërtuar i tërë libri i Anxhelo Xhaçkës, ku natyrisht fokusi i tij pëqëndrohet në rrugën artistike  që ndoqi Xhoni për t’u bërë këngëtar dhe bashkë me të  edhe me Avniu dhe Ibrahimin e të tjerë, që u bënë  të njohur edhe në Bashkimin Sovjetik e pastaj në vende të tjera të botës.

   “Pa nisur ende afshi i nxehtë i verës së vitit 1955,- shkruan autori,- dy studentët e konservatorit “#ajkovski”, Xhoni Athanas dhe Avni Mula,u lajmëruan të paraqiten në ambasadën shqiptare të Moskës:”Jeni të ftuar të merrni pjesë në Ansambilin e Ushtisë Popullore, i cili nën drejtimin e Gaqo Avrazit  do të zhvillojë një turne të gjatë në Kinë, Mongoli, Vietnam, Kore …”.

   Kështu, siç përshkruhet  në libër,  zë fill rrugëtimi i Xhonit në sa e sa grupe artistike, që do ta shpien  atë nga Azia në vende të tjera të Evropës, në  vendet balltike, Rumani, deri në republikat më të largëta të ish-Bashkimit Sovjetik, Kirgizi, Uzbekistan, Taxhikistan dhe Turkmeni, përsëri Kinë, për më shumë se 30 vjet, me një repërtor të pasur, që nga këngët popullore, nga të cilat popullore kudo u bë “Lule borë” e Simon Gjonit, deri te ariet nga opera të famshme klasike dhe të autorëve tanë.

Megjithatë, viti 1955 do të shënonte për Xhonin një vit të paharruar: njohjen me kërcimtaren Sekine Sharofi, e cila, si bashkëshorte e ardhshme e tij, u bë dhe një personazh i rëndësishën edhe në jetën  artistike.  

   Gatë takimeve me Xhonin dhe Sekinen, më ka rastisur të bisedoj edhe për ngjarje që lënë gjurrmë, në  një nga të cilat ndalet edhe Anxhelo Xhacka.

    “ -…Në se dëshiron ,mund të vish edhe me ne në Amerikë.

    -Oh, falemnerit ,kjo është e tepërt,- ia ktheu Xhoni.

    -Jo, djalosh. Asgje nuk është e tepërt ne këtë botë. Me zërin tënd ti mund të kesh një karrierë të shkëlqyer..Mos e humb këtë shans. Ne këtu jemi këto ditë”,(faqe 56).

   #’kishte ndodhur? Ishte viti  1956 dhe Xhoni  pati rast të bisedonte me një nga pjesëtarët e një grupi të famshëm artistik amerikam që shfaqi  në Moskë operan e kompozitorit të njohur,   Xhorxh Gershuin “Porgi dhe Besi”. Një nga pjesëtarët e këtij grupi, që me  disa shokë kishte dëgjuar Xhonin gjatë  një koncerti, i bëri propozimin e mësipërm. Por Xhoni nuk pranoi.”Ai mezi po priste të kthehej në  Shqipëri. Tenorin dramatik e kishte këputur malli për vendin e vogël buzë Adriatikut.(Po aty).

  Xhoni  solli në Shqipëri edhe jehonën  e një suksesi të madh, të arritur në konkursin e kantos, organizuar në Festivalin Ndërkombëtar të Rinisë në Moskë,më 1957, ku morën pjesë 130 këngëtarë të rinj, solistë të skenave operistike nga shumë vende të botës. Atje  ai zuri vendin e dytë, i vlerësuar me entuziaëm nga Tito Skipa, tenori i madh  italian, me origjinë arbëreshe, që, duke e përqafuar, i dhuroi medaljen e argjendtë.

       Xhoni u  shqua në këtë këtë konkurs, veç të tjerash, edhe  me interpretimin e aries së Otellos, nga opera me të njejtin titull e Xhuzepe Verdit, (faqe 58 e librit).

Por që nga viti 1957, kur ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik dhe deri më 1969, ashtu siç përshkruhet në librin e Anxhelo Xhaçkës, Xhoni e  kishte pasuruar repertorin e tij edhe me pjesë  nga opera të njohura klasike dhe shqiptare. Po përmend disa prej tyre: Doda, nga opera “Mrika”, e kompozitorit Preng Jakova, Sazani, nga opera “Pranvera”, e kompozitorit Tish Daija, për të kaluar në role nga opera klasike ”Principali, (“Nusja e shitur e Smetanës)”, Turidu , (opera “Kavaleria Rustikana” e Maskanjit), Kanio, (opera “Paliacot e Leon Kavalos). Pastaj kthehet në një rol të rëndësishëm ne operan “Lulja e kujtimit” e kompozitorit Kristo Kono, të Lenskit, në operën “Evgjeni Onjegin” të #ajkovskit, si dhe role të tjera të rëndësishme në operat  “Karmen”, të Bizesë, “Rigoleto” ,”Trovatore”m të Verdit…

    Dhe  midis  këtyre vepravë të njohura, operistike, pa pritur si  larmi flladitëse vjen opereta “Princesha e  #ardashit” e kompozitorit hungarez Kalman. Në këtë operetë Xhoni dhe shoku i tij,  Avni Mula, plotësojnë njeri-tjetrin, por këtë radhë, jo në jetë  me hedhje-pritjet  e tyre që na bënin  të shkriheshim gazit, por në skenë, ku siç më kujtohet  edhe mua, patën sukses të plotë edhe me mizanskenat  e krijuara prej tyre dhe regjisori i njohur, Mihal Luarasi, si dhe me dialogët, të ndërthrur  mjeshtërisht me partet muzikore.

     Xhoni u shqua pastaj edhe në rolin e Azizit  në operetën “Brigada e grave”, të kompozitorit Llazar Morcka, të Viktorit në operetën tjetër të Agim Prodanit…dhe në role nga opera të tjera, si “Borana”, të Avni Mulës, ”Zgjimi” të  Tonin Arapit. 

  “…Ishte koha, –  shkruan autori i librit,- kur në mbarë vendin kishin filluar përgatitjet për kremtimin e 500- vjetorit të  vdekjes së  heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti. Dhe Xhoni  i kushtoi shumë rëndësi  rolit të Skëndërbeut, nga më të realizuarit në historinë e TOB-it. Ai përmbushte disa cilësi të rralla me zërin dramatik që kërkonte kjo opër e vështirë e Preng Jakovës, si dhe interpretimin teatror që ia kërkonte regjizori Pirro Mani dhe  paraqitjen  e jashtme fizike”. 

…Në 1984  unë me një grup shokësh bëmë  një vizitë në Krujë dhe u  ndalëm edhe më në Muzeun Historik. U takuam atje me kruetanë të moshave të ndryshme.”Kemi lexuar  Skëndërbeun, por përshtypja që na ka lënë Xhoni  Athanas në rolin e Skënderbeut në këtë oper, ishte për ne e jashtëzakonëshme. Por jo vetëm për ne, por edhe për fshatarë që kishin ardhur ta parë atë natë që  u dha në muret këtij muzeu”.  Këto ishin vlerësimet e këtyre njerëve të thjeshtë për Xhonin dhe operën “Skënderbeu”. 

Intelektualë rusë që kanë mërguar këtu në Boston më janë shprehur me  për zërin e Xhonit me fjalët.:”Ai do të kishte qenë edhe në vendin tonë një nga tenorët më të njohur dramatikë”.

Eshtë e vështirë që në faqet një shkrimi të përbledhësh tërë jetën artistike të Xhonit, që pastaj u bë pegagog në Institutin e Lartë të Arteve dhe vite më pas, u detyrua   të  linte atdheun dhe të vendosej  Boston,  atje ku shumë dekada më parë qënë vendosur edhe prindërit e tij.

Por të kthehemi te libri i Anxhelo Xhaçkës, kushtur Xhoni Athanasit, për mua një nga librat me të vërtetë dinjitozë dhe më të mirë të zhandrit jetëshkrimor, trajtuar  jo vetëm me vërtetësi historike, profesionale, por edhe me stil tërheqës.Vlerat e këtij libri shtohen dhe më shumë, kur lexuesi njihet edhe  njëhërë me vlerësime  personalitevesh  të artit muzikor shqiptar  dhe të huaj, të cilët vënë dukje meritat e Xhonit si  tenor  dramatik që ka dhënë aq shumë  për njohjen  muzikës sonë edhe përtej  kufijve të Shqipërisë.

Nga Frak Shkreli/

Më në fund një lajm i mirë: Aleluja! Sot me 21 tetor, 2023, nga oxhaku i Vatikanit doli tymi i bardhë, duke njoftuar se,

“Sot, datë 21 tetor 2023, Ambasadorja Majlinda Frangaj prezantoi Letrat Kredencaile Atit të Shenjtë Papa Françeskut. Ishte një takim i ngrohtë e miqësor, ku Ati i Shenjtë u interesua për Shqiperinë në shumë aspekte. Pas Takimit me Atin e Shenjtë, edhe takimi me Sekretarin e Shtetit të Vatikanit (=Kryeminister) Hiresinë e Tij Kardinalin Pieter Parolin”, thuhet në njoftimin e Ambasadës së Shqipërisë pranë Vatikanit.Ambasada e Shqipërisë në Vatikan/Ambasciata di Albania presso la Santa Sede, 3h  

Ka disa vite që e kam ndjekur sagën e marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Vatikanit – e sidomos mos-emrimin e një Ambasadori Fuqiplotë nga Tirana zyrytare në Vatikan për më shumë se 10-vjetë tani.  Frank Shkreli: Në 30-vjetorin e mardhënieve Shqipëri-Vatikan, karrigia e ambasadorit fuqiplot të Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë është ende bosh, që prej 8 vitesh | Gazeta Telegraf

Në të vërtetë, gjatë gjithë kësaj periudhe të mungesës së një ambasadori Fuqiplotë  të Shqipërisë në Vatikan, autoritetet shqiptare nuk kanë dhënë asnjëhër ndonjë shpjegim se pse ky boshllëk në marrëdhëniet e Shqipërisë me Vatikanin, megjithë marrëdhëniet e mira që pretendohej se ekzistonin midis tyre.

Madje, me sa dijë unë, as Kisha Katolike Shqiptare nuk ëshë prononcuar zyrtarisht në lidhje me këtë mungesë në marrëdhëniet dypalëshme Shqipëri-Vatikan, me përjashtim të Imzot Gjergj Meta i cili ka komentuar, me rastin e 30-vjetorit të marrëdhënieve midis Tiranës dhe Vatikanit, mungesën e një ambasadori të Shqipërisë në Vatikan, qysh prej vitit 2013, “…si diçka që nuk na bën fort nder ne si shtet, duke qenë se Vatikani, vazhdimisht, ka sjellë ambasadorë në Shqipëri dhe ne pra, prej disa vitesh nuk kemi ambassador në Vatikan”, është shprehur Imzot Gjergj Meta, Ipeshkëv i Rrëshenit.

Është gjithashtu interesant fakti se, të pakën deri tani, në këtë kohë që po shkruja akëta rreshta, nuk shoh asnjë njoftim për këtë emrim nga Ministria për Evropën dhe Punët e Jashtme e Shqipërisë dhe as ndonjë burim tjetër nga Shqipëria. Unë nuk e di se ku qendron arsyeja dhe pse kjo heshtje, jo vetëm tani, por për një dekadë tani në lidhje me emrimin e ambasadorir Fuqiplotë të Shqipërisë në Vatikan. Njoftimin për emrimin e Ambasadores së re të Shqipërisë pranë Vatikanit, Majlinda Frangaj e lexova tek portali Ambasadës së Shqipërisë pranë Vatikanit dhe në faqen e lajmeve të Radio Vatikanit, sipas të cilës, “Papa Françesku priti në audiencë, sot paradite, në Pallatin Apostolik, në Vatikan, Zonjën Majlinda Frangaj, Ambasadore e Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë, me rastin e dorëzimit të Letrave Kredenciale.”

Me këtë rast, Ambasadorja e re e Republikës së Sipërisë pranë Vatikanit u shpreh për programin shqip të radio Vatikanit duke thenë se: “Jam shumë e nderuar që jam emruar ambasadorja e re e Republikës së Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë. Për mua, kjo detyrë nuk është vetëm fillimi, pore dhe vazhdimësi e një angazhimi që kam përsipër si e ngarkuar me punë e Republikës së Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë. Gjataë mandatit si e ngarkuar me punë, jam angazhuar nepërmjet konferencave të bëjë të njohur vendin tim, historinë, kulturën, vlerat edhe ao të lashta, si dhe vëllazërinë fetare që është baza e bashkjetesës vëllazërore në Shqipëri. Në këtë angazhim kam gjetur bashkpunimin maksimal nga autoritetet më të larta të Selisë së Shenjtë dhe gjithashtu edhe nga ambasadorët e vendeve të tjera të akredituar në Vatikan. Në këtë rol, kam orgnaizuar vizita të shumta të personaliteteve të vendit tim në prani të Shënjtërisë së Tij Papa Prançeskut dhe kam pasur privilegjin që të sjellë në praninë e Papës, përfaqësues të popullit tim dhe besimeve të ndryshme fetare të Shqipërisë. Detyra e re që pata nderin të merrja nga qeveria shqiptare, përfaqëson për mua një angazhim të ripërtërir ndaj vendit tim dhe të Selisë së Shënjtë, duke u përpjekur për të zhvilluar marrëdhënie gjithnjë e më frytëdhënse në nivelin kulturor, social dhe fetar. Për mua është një rast emocioni i madh pasi kjo detyrë u njoh nga vet Papa Françesku, i cili ka treguar agjithmonë simpati dhe  dashuri të madhe ndaj vendit tim, por gjithashtu edhe ndaj meje si person. Gjithashtu jam mirënjohëse qeverisë shqiptare që konfirmoi besimin që ndërkohë më kishte dhenë si e ngarkuar me punë”, është shprehur Ambasadorja e re e Shqipërisë pranë Vatikanit, Majlinda Frangaj, e cila sot ditën e shtunë, me 21 tetor i dorëzoi letrat kredenciale Papa Françeskut në Vatikan.

Kush është Ambasadorja e re e Shqipërisë në Vatikan: Majlinda Frangaj është e diplomuar në Shkenca Politike, me specializim në Marrëdhënie Ndërkombëtare (Università degli Studi di Perugia). Më vonë mori një diplomë Master në Mbrojtjen Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut (Università La Sapienza, në Romë) dhe një diplomë Master në Çështjet e Komunitare dhe Politikat e Inovacionit, me specializim në Bashkëpunim Ndërkombëtar (Istituto Europeo per la Formazione e l’Orientamento, Romë).  Eksperte në të drejtën krahasuese të feve si dhe në të drejtën islame dhe afrikane, në Universitetin e Perugias, Fakulteti i Shkencave Politike, deri tani ka kryer detyra të ndryshme: gazetare dhe producente në departamentin e programacionit; Sekretare e Parë dhe Konsulle (2010 – 2012), Ministre Këshilltare dhe Konsulle (2012 – 2014), Ministre Fuqiplotë dhe e Ngarkuar me Punë ad interim (2014 – 2015), Ministre Fuqiplotë (2015 – 2017) Ministre Fuqiplotë dhe e Ngarkuar me Punë ad interim (2017 – 2023) në Ambasadën e Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë. (Sipas Radio Vatikanit në gjuhën shqipe)

Kujtojmë se vendosja e marrëdhënieve diplomatike ndërmjet Selisë së Shenjtë dhe Republikës së Shqipërisë, në rang Nunciature apostolike për Vatikanin dhe Ambasade për Shqipërinë, daton më 7 shtator 1991.  Nunci i parë Apostolik (Ambasador) i Selisë së Shenjtë në Shqipëri u emërua më 22 tetor të vitit 1991: ishte prelati indian, imzot Ivan Dias, i cili më 18 dhjetor 1991 i paraqiti Letrat Kredenciale Presidentit të Republikës së Shqipërisë në Tiranë. Ndërsa Ambasadori i parë i Shqipërisë pranë Selisë së Shenjtë, i emëruar më 1993, ishte prof. Willy Kamsi, që i paraqiti Letrat Kredenciale Papës Gjon Pali II më 22 prill 1993, tri ditë para vizitës historike të Atit të Shenjtë Karol Wojtila në Shqipëri. Ambasadori i fundit i Republikës së Shqipërisë pranë Selisë së Shenjë ka qenë Sh. T. Rrok Logu, i cili shërbeu nga shtatori i vitit 2006, deri më 28 tetor 2013. (Burimi: Radio Vatikani shqip)

Ambasadorja e re e Republikës së Shqipërisë, Majlinda Frangaj duke paraqitur Letrat Kredenciale Atit të Shenjtë Papa Françeskut në Vatikan, 21 tetor, 2023

Me këtë rast, Ambasadorja e re e Shqipërisë në takim me Sekretarin e Shtetit të Vatikanit (=Kryeminister), Hirësinë e Tij Kardinalin Pieter Parolin.

Ornela Radovicka – Qëndra Albanologjike pranë Bibliotekës A. Bellusci, Frascineto\Cosenza

I nderuar President i Republikës së Shqipërisë Z. Bajram Begaj! 

Lexova axhendën tuaj mbi vizitat tek arbëreshët dhe ndjeva atë kënaqësinë  ato emozione  që përcjell ky   popull i  mbrekullueshëm, por që i lën disi në në mëshirë të fatit,  prej asaj toke që dikur ata e quanin “Mëmë”.  Nuk po zgjatem tek  çështje, nuk po shkruaj as tek tematika mbi rrezikun e zhdukjes së gjuhës tek Arbëreshët shpallur nga Unesko një problem i vështirë ku akoma akademikët nga ngelur se cilën gjuhë do përdorët për arbërshët, por ajo që më vjen spontaneo është  pyetja:  

A e dini Ju z. President se në  Piemonte janë 10 mijë arbëreshë të cilët për faji të politikës si Italiane edhe asaj shqiptare  janë kthyer të padukshëm? 

Më tepër se 10 mijë vetë të komunitetit arbëreshë në Piemonte, lanë “Katundet” e tyre në krahina të ndryshme të Arbërisë  dhe u trasferuan në Piemonte, shumica për motive ekonomike, ndërsa disa të tjerë për të përmisuar jetesën.  Ky komunitet arbëresh që prej 24 vjetësh nuk gëzon të drejta të barabarta me shtatë krahinat e tyre si; Abruzzo, Molise, Campania, Basilicata, Puglia, Calabria e Sicili  të cilët mbrohen me ligjin 482\99 Si popullsi me pakicë histroike territoriale

Nëse Europa ka reduktuar kufijtë ku qytetarët të qarkullojnë të lirë, apo bota kibernetike ka hequr kufijtë në shtetin Italin në  Piemonte  gjejmë një komunitet arbëresh, prej rreth 10 mijë arbëresh, që  ligji  për t’i mbrojtur iu kërkohen kufijtë territorial.

Me pak fjalë,  arbëreshët në Piemonte, nuk përfshihen në ligjin 482\99 , ligj në të cilën përfshihen arbëreshet e shtrirë në shtatë krahinat italiane: Abruzzo, Molise, Campania, Basilicata, Puglia, Calabria e Sicili,  për arsye se komuniteti piemontez konsiderohet prej shtetit Italian si“Popullsi me Pakicë Historike Gjuhësore jo territoriale ”

Le të kujtojmë se kush quhen arbëreshë të Italisë.

Arbëreshët e Italisë, janë një popull shqipfolës, ardhur nga Ballkani shqipfolës gjatë periudhës së pushtimit otomane në Ballkan, e jo vetëm, por disa prej tyre erdhën edhe për motive ushatarake, ekonomike, gjatë shekujt 14-15-16 -17( villa Badessa). Kjo popullsi që u vendos në shumë krahina të Italisë  themeluan dhe ripopulluan fshatra. Numëroheshin  rreth 100 koloni.

Në shekuj shumë prej tyre u asimiluan, dhe sot numërohen rreth 52 ngulime prej tyre, të cilat janë vendosur në territoret e shtatë krahinave Abruzzo, Molise, Campania, Basilicata, Puglia, Calabria e Sicili. Kjo popullsi sot quhet arbëresh dhe ngulimet ku ata janë vendosur quhet Krahina me pakcë historike territoriale. 

• Arbërershin e karakterizon gjuha e tij më e lashtë në Europë, një gjuhë që flitet më tepër se 6000 mijë vjet.
• Arbëreshi paraqitet me kishën e tij arbëreshe në ritin bizantin, nën juridiksionin e Papës, e cila për formacionin e saj religjios konsiderohet rasti unik në botë, pra në “ diversitetin e saj” bashkon dhe për këtë arsye Papas Giovani Paolo i dytë e ka cilësuar si harmonia e bashkimit dhe paqes midis Lindjes dhe Perëndimit.

Roli i madh i arbërshëve në bashkimin e  Italisë.

Arbëreshët nuk kanë qenë një pakicë minoritare parasite apo pasive në territoret italiane. Kjo popullsi gjatë këtyre 600 vjetëve kanë dhanë shembullin e tyre në ruajtjen e gjuhës, ritit, kostumit, folklorin të cilin e trasmetuan brez pas brezi, Morën pjesë në ndërtimin e gjitonive duke dhënë kontributin etyre në arkitekturën e këtyre ngulimeve, dhe dhanë shembull heroik në Bashkimin e Italisë. Kujtojmë fjalët e Garibaldit drejtuar gjeneral Damis: “Arbëreshët e tu janë Luanë të pa parë”.

Arbëreshët treguan se ishin edhe njerëz të penës.

1. Në Qeverinë e Garibaldit nga pesë përfaqësues, tre prej tyre, ishin arbëresh.
2. Figurat e ndritura me origjinë arbëreshe që bënë emër:  Francesco Krispi, Kryetari i Këshillit të Ministrave,ministri i jashtëm e Ministër i Brendshëm i Mbretërisë së Italisë  Antonio Gramshi, deputet, Filozof, politolog, gazetar, gjuhëtar dhe kritik letrar italian, Luigi Giura Luigi Giura, inxhinier dhe arkitekt. Inspektor i Korpusit të Urave dhe Rrugëve të Mbretërisë së Dy Siçilive, ai njihet për projektimin dhe ndërtimin e urës Real Ferdinando, urës së dytë të varur në Evropë, si dhe urës së parë të varur në Evropën kontinentale. Vicenco Torelli gazetar, libretist, shkrimtar, botues, si dhe impresario i oprës,  Pasquale Scura këshilltari gjykatës së lart,  Stefano Rodota juristi  Europeo, Costandino Mortati një nga themeluesit e kushtetutës italiane, Pasquale Baffi, studiues, papirolog dhe diplomat grek me vlera të mëdha; nën republikën napolitane të vitit 1799 dhe ishte president i Komitetit të Administratës së Brendshme. 
3. Por edhe figurat si  De Rada,Vicenzo Dorsa, Santori etje, që kanë shoqëruar Italinë në rrugën e saj deri më sot .
4. Gjatë Luftës së dytë botërore Arbërshët  humbën një të tretën e popullsisë. Arbëria me arbërshët e saj  ka lenë gjurmë të vlefshme në territorin italian, ndërsa moti i saj i madh nënshkroi lavdinë.

Vitet 60 dhe mosbalancimet rajonale

Pas bashkimit të Italisë, dhe boom ekonomik i viteve 60 krijoji dyndjen e popullsisë së Jugut drejt veriut. Shumë komunitete arbërshe u shpërngulën drejt Verriut seps eduheshin krah punë për industrinë, dhe sidomos në piemonte ku ishte industria e rëndë e makinave. Kjo shpërngulje drejt vendeve industrializuar krijoi  mosbalancimet rajonale midis jugut dhe Veriut.

Më vonë me projktet drejt një Europe të bashkuar rreth vitet 1990, situata nuk ndryshoi, por edhe e thelloi akoma, si rrjedhojë  u bë më i dukshme  disniveli ekonomik midis Jugut dhe Veriut.  Italia me një pozitë shtrirëse gjegrafike, favorizon më tepër pjesën Veriore të saj me tregjet e mëdha evropiane, kështu që Jugu, gjeografikisht periferik, u bë edhe ekonomikisht”.Me pak fjalë, një vend i varfër me dallime  rajonale. Kjo bëri që edhe një pjesë e madhe të arbëreshëve të spostoheshin nga krahinat e tyre që kishin themeluar apo populluar. Kështu që u krijuan modele të reja, antropologjike, sociale, si psh komuniteti Arbëresh në Piemonte.

Shpopullimi në erën e globalizimit

Kur je i ri, qytezë e vogël ku je lindur,rritur, ku ke qarë e qeshur, ku ke hedhur hapat e para, nuk të ofron më ëndrra dhe mundësi për një jetë më të mirë, prandaj me çdo kusht kërkon të dalësh prej atij ambjenti dhe të shkosh drejt dritave verbuese të qyteteve kosmopolitane të cilat me kthetrat e tyre të tërheqin në grackën e homologimit dhe magjinë e ashtuquajtur “Mirëqënie”.

Pikërisht për shkak të  këtyre rrethanave edhe arbëreshët krijuan një arqipelag në Veri të Italisë, ku shumica e arbëreshëve  të Basilikatës apo Kalabrisë, krijuan ishuj të rinjë me popullsi  Arbëreshe në Piemonte, të cilët bashkohen mes tyre në emër të një origjine të përbashkët si dhe nga veçoria e njëjtë gjuhësore. Këto ishuj krijuan një “territor virtual rajonale”brënda një “territori fizik rajonal”ku ata ishin ngulitur.

Kush janë arbëreshët e Piemontes ?

Këta arbëresh, të cilët jetojnë në Piemonte,  nuk janë gjë  tjetër veçse nipat dhe stërnipat e atyre arbëreshëve të ardhur 600 vjet më parë, të cilët me djersën e tyre pastruan ferrat, kthyen tokat italiane në fusha pjellore, rritën fëmijë që u bënë Juristë, ministra, kryetar qeverie, apo përpilues të kushtetutës italiane, dhe nuk harruan gjuhën dhe rrënjët e tyre. 

Arbëreshët që janë vendosur në Piemonte  lanë ato shtëpi të bëra me kallot e duarve të gjyshërve të tyre  të atyre ngulimeve 500 vjeçare që sot  shumica e tyre kanë ngelur të shpopulluara  apo fshatra fantazma, me oborre të rethuara nga krisjet e ligëta, ku  guri i zvedhur i strehve mbledh në poret e tij  mallëngjimin, e myshku u jep “butësinë” vatrave të zeza.  Në atë heshtje mallëngjyese, vrasin ajrin tingujt shekullor, e shtegu i jehonës së psherëtimave të tërthortë nyjëzuar në gjerdanin e valëve thur rrokje, frymë, zëra, ninulla,këngë, e rapsodi, të cilat  depërtojnë edhe atje ku kanë ngelur murrizat, gjineshtra, e pikon aroma e shpirtit  të atyre arbëreshëve, të cilët në shuplakat dhe falngjet e tyre fabrikonin kallot. Ata fshatra  600 vjeçare janë plot histori, art, njerëz, kulturë, folklor. Janë një epope humane!

Ligji mbi arbëreshët e komunitetit në Piemonte 

Kushtetuta e Republikës Italiane në Art. 6 parashikon;Republika mbron pakicat me rregulla specifike

gjuhësi”;Ligji 15 dhjetor 1999, nr.482;Rregulloret për mbrojtjen e pakicave historike gjuhësore; parashikon ndaj artit. 3 paragrafi 3″Kur pakicat gjuhësore të përmendura në nenin 2 shpërndahen nëpër territore të ndryshme krahinore ose rajonale, ato mund të ngrenë organe koordinimi dhe propozimi, të cilat autoritetet vendore të interesuara kanë të drejtë të krijojnë njoh”.

Kur u themelua Vatra Arbéreshe 

Reth 50 familje arbëreshe të Chierit u mblodhëm dhe formuam “VATRA ARBËRESHE”, e cila u themeluar në maj 2000 si një shoqatë Kulturore e Pakicave Historike Gjuhësore të Italia, në të cilën gjejmë italianë me origjinë shqiptare që historikisht kanë qenë të pranishëm në Itali që nga ajo kohë gjysma e dytë e shekullit të 14-të, pra e njohur dhe e mbrojtur nga Ligji Kombëtar nr. 482/1999.

Fillimet e saj shoqata i kishte në qytetin e Chieri, në bazë të dy vendime të këshillit Bashkiak nr. 61, datë 17.7.2003 dhe nr. 67, datë 26.09.2003,  e cila ka i njohur Shoqatës statusin e: «… organ koordinues dhe propozim për veprimtaritë kulturore të komunitetit të pakicës gjuhësore italo-arbëreshe të Chierit dhe  zonës së Chierit, pasi është një territor i kufizuar…”

Vendimi i Provincës të Potencës  

Provinca e Potenzës, në zbatim të ligjit të sipërpërmendur, me vendim të Këshillit Krahinor nr.45, datë 29 maj.2008, i njeh Shoqatës “Vatra Arbëreshe” rolin e mëposhtëm:

“…në bazë të nenit. 3 – pika 3 – të ligjit nr. 482 datë 15.12.1999 Shoqatës Arbëreshe Vatra, me qendër në

Chieri (TO) njeh rolin e koordinimit dhe propozimit për Arbëreshët e Bazilikatës banorë në Piemonte”

– Këshilli Krahinor i Torinos ka njohur njohjen e Provincës së Potenzës me vet zgjidhjen Prot.n. 50180/2008 datë 18.11.2008 (dërguar me dokument Prot.n.871538 Struktura AA7000115 dt 16/12/2008) duke vijuar ne integrimin e shtate territoriale të provincës së Torinos.

Prandaj Shoqata Arbëreshe Vatra e Chierit është ndoshta e vetmja shoqatë e pakicë historike gjuhësore e Italisë e njohur jashtë territoreve të  origjinës, siç kërkohet me L.482/99.

Kontesti juridik i arbëreshëve në tutelën e shtetit italian

Arbërshët( shqiptarët e lashtë) të shtatë rajoneve Sicilia, Calabria, Basilicata, Puglia, Campagna,Molise, Abbruzzo, mbrohen nga shteti italian nëpërmjet ligjit 482\99.

I nderuar president, Lind Pyetja: Si mund të konsiderohet e pa dukshme, e  mos të shkoni e të takoni një popullsi me një numër të konsiderueshëm, prej 10 mijë arbëresh,  gjeneratë e parë dhe e dytë, zhvendosur në Piemonte,  të cilët për përbërjen e tyre tejkalon edhe numrin e arbëreshëve të krahinës së Molizes, Puglies, apo Campagnës dhe kanë dhënë një kontributë pune  e mbajtur gjallë çështjen arbërore më tepër se istitucionet? Mos harroni: Ku është një arbëresh aty është një Arbëri! 

Punë të mbarë në misionin tuaj!

Shënim: një Mini Dosier, mbi çështjen e komunitetit arbëresh në krahinën e Piemontes

Ornela Radovicka Qëndra albanologjike pranë Bibliotekës A. Bellusci, Frascineto\Cosenza