Arben Iliazi/

Para pak kohësh kam lexuar një intervistë të shkrimtarit Dashnor Kokonozi për ObserverKult, mbi krijimtarinë dhe procesin krijues ku, mes të tjerash, thuhet: Te romani “Portret vrasësish në grup”, mjaft më parë se të përvijoja subjektin, realiteti shqiptar dhe i ndonjë vendi tjetër me kishte shtyrë drejt idesë se procesi i shndërrimit të diktaturave në demokraci nuk mund të funksiononte normalisht si më parë me demokracitë e mëdha, se ai ishte mbyllur tashmë, sikurse ishte mbyllur procesi magjik i evolucionit të shndërrimit të majmunit në njeri. Duheshin gjetur rrugë të tjera, të cilat edhe parashtrohen në roman në mënyrë gati provokuese, nisur nga “përvoja” politike e primatëve”.

Intrigohem menjëherë kur dëgjoj fjalën “provokim” nga një shkrimtar, ndaj u interesova për ta gjetur librin.

Ja një fragment nga romani:

“ – Atëherë a mund të thuhet se edhe veprimtaria, të themi politike e majmunëve është provë tjetër e prejardhjes sonë prej tyre? – pyeti Kloteska duke qeshur.

– Ne nuk rrjedhim nga majmunët, – tha prof. Waal, duke e kërkuar me sy nëpër sallë, – ne jemi majmunë. Bashkë me ta, majmunët, njerëzit bëjnë pjesë në klasën e hominidëve. Më thjesht nuk bëhet.

Në sallë shpërthyen të qeshura, që u shoqëruan nga duartrokitje të gjata”.

***

Kisha lexuar vetëm romanin e parë të Dashnor Kokonozit, “Shtrati i Prokustit” (1989), ku sfidohet infantilizmi i diktaturës. 

Një njohës i mirë i regjimit totalitar, autori edhe në këtë roman, ravijëzon një këndvështrim të tijin, duke shenjuar një realitet historik, ku neurozat ndjekin njëra-tjetrën. Në parantezë mund të them se Kokonozi nuk është nga ata shkrimtarë që bien pre e nostalgjisë.

“Portret vrasësish në grup”, është një roman modern, me një intrigë turbulluese, duke artikuluar disa universe semantike, ku tregohet se çfarë ndodh me njeriun demokratik në procesin e shndërrimit antropologjik të shoqërive moderne. Antropologjia ka ndikuar mbi shkrimtarin në integrimin mes dimensionit sintaksor dhe dimensionit semantik.

Në qendër të romanit është historia e një grupi studentësh, të cilët duke zgjedhur të mos largohen nga vendi vihen në kërkim të një të ardhmeje tjetër, këtë herë nisur nga zbulimet më të fundit të antropologëve. Ishin këta që duke vëzhguar primatët kishin zbuluar se edhe paraardhësit, kur punët nuk shkonin mirë, ndodheshin para mëdyshjes nëse duhej të braktisnin koloninë, apo t’i zgjidhnin problemet duke vënë në jetë protokollet e ritualeve të tyre, mjaft të lashtë.

Shoqëritë njerëzore, ashtu si individët, në lojërat e tyre, ëndërrat dhe deliret e tyre, nuk krijojnë asnjëherë modele në mënyrë absolute, porse e kufizojnë veten duke zgjedhur kombinime të caktuara të një repertori ideal.

Romani flet për një filozofi tjetër të historisë, ku demokracia nuk ka skema të gatshme, por duket pikërisht në gjestet e thjeshta të jetës së përditshme, ku gjithë kombet e rruzullit kanë mënyrën e tyre për të qenë të pashembullt dhe të papërsëritshëm. I armatosur me imperativat e antropologjisë sociale, autori ka meritën se i fut bëmat njerëzore brenda kontekstit dhe i gjykon të pashkëputura nga konteksti ku janë përftuar, në bazë të kritereve jashtëkohore. Asgjë nuk zhvillohet ashtu siç mendojnë njerëzit. As rendi shoqëror dhe liria nuk mund të jenë “deus absconditus” (Perëndia i fshehur). Vetëm njeriu i iluminuar mund të quhet i lirë. Në vend t’ua nënshtrojë faktet normave ideale, autori vë në dukje se vetë normat kanë një gjenezë e një kontekst të tyren. Nuk ka asgjë absolute, por vetëm ndodhi rajonale dhe parime rrethanore. Në këtë roman thjesht jemi përpara historisë së shpagimit, si përshembull vetëvrasjes së një vajze, dashuria e së cilës vdes në zyrat e policisë dhe kjo mbetet për t’u vërtetuar, sikundër mbetet për t’u vërtetuar edhe ideja apo ambicia e dikujt, që kërkon të mbrojë doktoraturën e tij duke u ofruar vendeve të dështuara për eksperimentim një alternativë të demokracisë athinase. Është e vërtetë që retë e mendimit të turbullt u përhapën nga dielli i Athinës, pasi miti ia dorëzoi armët arsyes, dhe kjo ngjarje do të shënonte fillimin e historisë së mirëfilltë. Por për autorin, kjo mënyrë të menduari të veçantë dhe të përkohshëm, në mungesë të sensit historik, të bën të dalësh nga vetja. Nuk mund t’i qasesh një epoke të re të historisë njerëzore, duke prekur kafkat e antikitetit. Epoka e re mund të ketë rrënjë filozofike në shekujt e kaluar, por progresi moral i njerëzimit duhet lidhur me progresin e tij intelektual, duke u vendosur njëkohësisht në truallin politik të mbrojtjes së lirive dhe në atë kulturor të formimit të individëve.

Pra nuk mund t’ia nënshtrosh epshmërinë e pafundme njerëzore një vetie kinse identike për të gjithë, apo një mase të njëtrajtshme. Sokrati duhet të krahasohet më njerëzit e kohës së tij dhe të merret si model për atë kohë, jo për kohët moderne.

Platoni dhe Aristoteli, pas Sokratit, ditën të vënë re se njeriu është thelbësisht një qënie shoqërore. Ajo që bënë pasardhësit e tyre është parashtrimi si i lartë i idealit të njeriut të urtë të shkëputur nga jeta shoqërore. Por lidhja e ideve nuk mund të jetë gjithmonë e tillë, ndaj ndryshimet e gjera politike ndodhin jashtë skemave tradicionale. 

Njeriu nuk është produkt i të gjitha kohëve, ndaj çdo periudhe historike dhe çdo kombi të rruzullit tokësor i përgjigjet një tip specifik i antinomisë së lirisë, që është në origjinë të ekzistencës, në transhendencën e tij.

Shkrimtari ynë është i sigurtë në kuptimësinë e kohës, se njeriu është i pandarë nga situata, ndryshe nga disa autorë “modernë”, që nisen ta pushtojnë botën e historisë duke u armatosur me norma universale. Opusi krijues i Dashnor Kokonozit është mjaft i pasur, me vepra si: Shtrati i Prokustit, Habia, Trans, Transaksioni, Familja e Shenjtë, Martesa e palumtur e Stanishit, e të tjera.

Aleksandër Çipa/

Krejt perandorët e Romës së lashtë ishin sundonjës dhe gjakatarë. Ata bënë dhe lanë historinë që trashëgohet në mijëra e qindra vjet si qytetërim.

Italianët e sotëm, si pasardhës të tyre, e kanë materializuar këtë trashëgimi në çdo hapësirë të atdheut të tyre. Kanë ngritur statuja e kanë gdhendur fjalët e tyre. Kanë ditur si të përcjellin skriptualisht imazhin e një antikiteti aq shterrues për nga mendimtaria. Qytetërimi romak është aureoluar si qytetërim mendimi dhe jo gjakimi….A ka diçka nga më themeloret që nuk e kemi sulmuar, përçmuar, nënvlerësuar, vënë nën kritika, lehtësisht edhe mohuar, ne shqiptarët?

E shajmë dhe përdhosim emrin dhe lavdinë e Skënderbeut. E bëjmë aq të atakueshëm edhe urbanistikisht,(!) monumentin e tij në qendër të Tiranës….! E nëpërflasim Nënë Terezën- Gonxhen Shqiptare, të shenjtëruar dhe nuk kemi as din e as iman për të dëshmuar kulturë dhe sjellje respekti për rastin unik të saj si imazh dhe reklamim kombëtar…!

Mohuam dhe injorojmë kontributin tonë në disa luftra dhe sherrnohemi për Pavarësinë kombëtare…! Baltosim aktin lavdiplotë të luftës çlironjëse të UÇK-së për Kosovë e shqiptari dhe së fundi, po flemë dhe përçmojmë aftësitë vetiake kombëtare për administrim të lirisë dhe të shtetbërjes, si njerëz të përkohshëm të një atdheu që dëshmohemi sikur na i kanë dhënë me qira apo në përdorim.!!

A ka diçka nga më themelore që nuk e kemi sulmuar?

Ditëzisht kemi sulmuar dhe vazhdojmë të urrejmë edhe gjuhën kombëtare! Shpesh e bëjmë këtë si hileqarë provincialë. Shajmë e satanizojmë gjuhën tonë shqipe sikur na kanë dhënë misionin të rivendikojmë mbi të e matanë saj, dialektet..!

Nuk dhamë një provë përkujdestarie për trupin duke mbitreguar fanatizëm gjasme mbrojtës, për gjymtyrët e gjuhës sonë të dlirë! Ne i kemi arritur të gjitha trofetë e mohimit dhe urrejtjes së themelores dhe trashëgimisë autoktonike tonën…Jemi shoqëri që “po ha dhe mpak” Atdheun. Në një kohë mallkimi kemi mbërritur, por bëjmë kolektivisht të pavëmendshmin.

Në këtë vend, raporti mes vdekjes, ikjes, plakjes, fatkeqësisht dhe ogurkeqësisht është shumë herë më dominant, në raport me dasmat dhe lindjet. !!! Në Atdheun që “po haet nga të vetët dhe banorët” dhe përçmohet si nga kjo shoqëri e sotme, nuk mbillet dhe nuk shtohet ekzistenca e mëtejshme, por shenjohet shuarja dhe zëvendësimi i afërt. Një atdhe, sidomos të vogël si ky i yni, e rilind mendimi dhe bashkimi, jo urrejtja dhe përçmimi.

Dhe meqenëse e nisëm nga romakët e lashtë le ta mbyllim me Ciceronin: “Patria est communis omnium parens.”. (Atdheu është nëna e përbashkët e të gjithëve). Të tillë, nuk mjafton vetëm ta trashëgosh, por më së shumti ta trajtosh dhe për ta arritur apo materializosh si ideal të mishërueshëm, problem i madh është qeverisja, por dalëzotëse e vetme mbetet shoqëria. A jemi dhe a po sillemi ne si shoqëri?!?!

Mes nesh ka dhe shumëshfaqet shpesh: Parashoqëria. Kjo është arsyeja që ndër ne është përherë e më pak i dukur mendimi dhe aq shpesh e më shpesh sheshzënëse: urrejtja dhe mohimi!

Artan Nati/

Disa vite më parë, Umberto Eco, në një leksion në Universitetin e Bolonjës, foli për artin e vjetër të shpikjes së armiqve, edhe kur ata nuk ekzistojnë. Sipas tij, kjo nevojë nuk lind nga fantazia, por nga instinkti për t’u rreshtuar pranë “tanëve” dhe për t’u përballur me “ata të tjerët”.

Eco e nisi me një episod në një taksi në Nju Jork. Shoferi pakistanez, pasi mori vesh se pasagjeri ishte italian, i bëri pyetjet e zakonshme: popullsia, gjuha, dhe më pas – pyetja që nuk priste përgjigje të zbrazët – “Po armiqtë tuaj, kush janë? Me kë jeni në luftë?”

Kur Eco i tha se Italia nuk ka armiq dhe luftën e fundit e kishte bërë gjysmë shekulli më parë, shoferi u habit: “Si mund të ekzistojë një vend pa armiq?”

Ky dyshim e bëri shkrimtarin të reflektojë: italianët nuk kanë një armik të jashtëm, por përbrenda janë gjithnjë në betejë. Dhe ndoshta, thotë Eco me ironi, pikërisht kjo mungesë e një armiku të përbashkët është ajo që e lë Italinë paksa të zbrazët.

Për ne shqiptarët, jeta duket e pashije pa një “armik” në horizont. Është si të na heqësh kripën nga buka, thjesht nuk shkon. Që nga koha e Skënderbeut e deri te komenti më i fundit në Facebook, kemi pasur gjithmonë nevojë për një të keqe, një forcë të errët ndaj së cilës të shfryjmë energjinë patriotike. Por, pyetja është: a është kjo paranojë jonë e trashëguar nga histori të hidhura, apo thjesht një varësi kronike ndaj adrenalinës së katastrofës që po troket te dera?

Kur nuk kemi ndonjë rrezik real që të na mbajë zgjuar natën, ne e shpikim atë. E gjejmë te komshiu që sheh pak gjatë në oborrin tonë, te krahinat “e tjera” që flasin pak ndryshe, te përplasja klasike Veri-Jug, apo tek mënyra si dikush guxon të vishet ndryshe nga zakoni. Madje, edhe privatësia e tjetrit bëhet një fushëbetejë e re, sepse, siç dihet, ne nuk mund të qëndrojmë të qetë pa një dramë për t’u konsumuar me pasion.

Kjo nuk është rastësi. Shekuj me radhë kemi jetuar mes pushtimesh, komplotesh dhe betejash ku armiku ishte gjithmonë pas qoshes. Në këtë terren, mosbesimi u bë refleksi ynë i parë, një mekanizëm mbijetese. Por, teksa rreziku i jashtëm u zhduk, mekanizmi mbeti, si një alarm që bie edhe kur s’ka zjarr. Dhe kështu, ne nuk dimë të rrijmë bashkë pa e ndarë veten në kampe, sikur përballë kemi gjithmonë një rrethim imagjinar. Në fund të fundit, për ne, pa një armik, historia duket si një teatër bosh ku nuk ka kush të luajë rolin e të keqit.

Sikur të mos mjaftonin plagët e hapura me fqinjët, Kosova ende përballë kërcënimeve të Serbisë, çështja çame e lënë pezull në marrëdhëniet me Greqinë, ne i kthejmë shpatat drejt vetes. Në vend të solidaritetit, zgjedhim të ndërtojmë mure mosbesimi. “Njashtu si i don hasmi”, thoshte Fishta, dhe duket sikur e kemi kthyer në moto kombëtare.

Në Shqipëri, nuk të duhet shumë për të mbyllur një debat. Mjafton të thuash: “Jo se e them unë, por kjo është e vërteta.” Dhe aty mbaron gjithçka. Është fjalia e artë që përdoret nga të gjithë – nga debati në kafene, te politikani në podium. Të gjithë kanë “të vërtetën” e tyre, të pakundërshtueshme, të palëkundur, si një send i shenjtë që nuk vihet në dyshim.

Shpesh, për ta bërë këtë të vërtetë edhe më të rëndë në peshore, i japim vetes ose atyre që adhurojmë veti hyjnore. Kur thuhet “e tha filani”, atëherë debati ka mbaruar. Argumentet e palës tjetër nuk kanë vend, sepse të vërtetat tona nuk janë për t’u provuar, por për t’u besuar.

Në Shqipëri, nuk kemi nevojë për argumente të gjata, statistika apo prova shkencore. Mjafton një frazë e vogël dhe gjithçka mbaron. Thuaj “për atë Zot”, dhe biseda merr fund, sikur Zoti vetë të ketë zbritur e të ketë firmosur konkluzionin. Ose, edhe më mirë, thuaj: “Kështu e ka thënë vetë Kryetari i partisë”,  dhe ja ku jemi: dera e diskutimeve mbyllet, sikur po mbyllim kasafortën e së vërtetës absolute.

Sepse tek ne, fjala e dikujt që e konsiderojmë “hyjnor” nuk është thjesht opinion, është ligj. Mund të jetë politikani që na mban me premtime si buka e përditshme, mund të jetë i pari i fisit, ose edhe “i urti” i fshatit që rrëfen legjenda urbane në kafene. Në momentin që ai flet, çdo ide tjetër shuhet, jo se është e gabuar, por sepse nuk guxon të ekzistojë.

Kështu funksionon demokracia jonë e improvizuar: nuk debatojmë për të kuptuar, debatojmë derisa dikush të hedhë mbi tryezë “kartën hyjnore”. Pastaj heshtje. Dhe jo ajo heshtja e mirëkuptimit, por ajo e nënshtrimit. Në vend që të mbyllet biseda me fjalën “më binde”, tek ne mbyllet me “këtu e tha ai që di gjithçka”.

Në këtë mënyrë, kemi ndërtuar një kulturë ku idetë nuk maten me peshën e argumentit, por me titullin e autorit. Dhe ndërsa dera e diskutimeve mbyllet, dera e fanatizmit hapet ngadalë, 

Ndërkohë, ne mburremi se jemi komb paqësor, se nuk kemi sulmuar kurrë fqinjët tanë. Dhe kjo është e vërtetë. Por nëse nuk i kemi sulmuar ata, e kemi kompensuar mirë me luftën që bëjmë mes nesh. Luftë mes individëve për inate personale, luftë mes fiseve për një kufi toke, luftë mes partive politike për pushtet, luftë mes krahinave për krenari boshe. Nga përçarjet e Rilindjes Kombëtare, tek bllokimet e sotme politike që lënë peng reforma të rëndësishme, historia jonë e brendshme është më e mbushur me beteja se çdo kufi i jashtëm.

Edhe kur kemi interesa të përbashkëta, ne arrijmë t’i harrojmë. Edhe kur kemi armiq të përbashkët, shpesh përfundojmë duke u rreshtuar në krah të tyre, vetëm e vetëm për të mposhtur kundërshtarin brenda shtëpisë. Është si të djegësh hambarin tënd për t’i bërë dëm komshiut, pa menduar se ke mbetur pa bukë.

Kështu që, para se të mburremi se nuk kemi luftuar kurrë me fqinjët, ndoshta duhet të pyesim veten: a kemi mësuar ndonjëherë të bëjmë paqe me njëri-tjetrin? Sepse ndryshe, “paqja shqiptare” është thjesht një mit, një flamur që e valëvisim jashtë, ndërsa brenda shtëpisë vazhdojmë të luftojmë.

Kështu, duke e reduktuar Tjetrin në armik, ne nuk e ndërtojmë shoqërinë, e rrënojmë atë. Në vend të parajsës së bashkëjetesës, krijojmë ferrin tonë me duart tona, këtu, në këtë copë toke që e quajmë Shqipëri.

Të kesh një armik na ofron një pengesë me të cilën mund të masim vlerat tona. Kur bashkohemi dhe përpiqemi ta kapërcejmë atë pengesë, kjo na lidh në një kauzë të përbashkët dhe na lejon të përcaktojmë identitetet tona. Ne identifikohemi me grupe që nuk janë vetëm “pro” diçkaje, por edhe “kundër” diçkaje tjetër.

Kjo ndodh sepse, në thelb, nuk kemi ndërtuar një vetëdije kolektive që e bazon unitetin mbi vlera të përbashkëta dhe jo mbi kërcënime të përbashkëta. Ne nuk kemi ende një projekt qytetar që të na bashkojë në kohë paqeje. Prandaj krijojmë armiq të rinj për të ndier veten “patriotë”. Por kjo është si të ndërtosh një shtëpi në rërë: çdo herë që fryn era e paqes, themelet bien.

Në vend që ta përjetojmë paqen si europianët, si një kohë për të ndërtuar ura, për të bashkëpunuar dhe për të çuar vendin përpara, ne e kthejmë në një periudhë ankthi kolektiv: kush është në listë për t’u shpallur “armik” këtë javë? Gruaja që ngre zërin për të drejtat e saj? I riu që largohet për të kërkuar një të ardhme më të mirë? Deputeti që voton ndryshe nga “linja e partisë”? Apo profesori që guxon të kritikojë publikisht?Nëse duam vërtet të europianizohemi, duhet të rimendojmë rrënjësisht nocionin tonë të atdhedashurise. Atdhedashuria nuk është vetëm të vdesësh për atdheun në një moment krize; është edhe më i vështirë dhe më i vlefshëm të jetosh me të tjerët për atdheun çdo ditë. Të ndërtojmë, jo të copëtojmë. Të debatojmë si qytetarë, jo të përjashtojmë si prokurorë. Të pranojmë dallimet si pasuri, jo t’i vendosim ato si mina në sheshin e përbashkët.Sepse, nëse vazhdojmë kështu, nuk po mbrojmë Shqipërinë nga armiqtë, po e shndërrojmë Shqipërinë vetë në një armik të brendshëm. Dhe ky nuk është europianizim; kjo është vetëshkatërrim i stilit ballkanik, por me flamurin në dorë dhe me një fjalim “patriotik” në buzë.

Gëzim Mekuli/

Në debatet mbi etikën në gazetari, opinioni publik luan një rol të veçantë. Përderisa publiku konsumon dhe thith vazhdimisht prodhimin medial, i takon pranuesit, pra opinionit publik, të këndellet dhe të analizojë se kush dhe si po e keqpërdor, kush po e instrumentalizon atë. Pra, publiku do të duhej të merrte mbi vete përgjegjësinë etike që i takon.

Mediat, d.m.th. gazetarët, ofrojnë me pompozitet “mallin” e tyre, por është shikuesi, dëgjuesi dhe lexuesi është ai që vendos nëse i pëlqen apo jo ky “mall”. Po të ballafaqoheshin mediat me një opinion të tillë të vetëdijshëm, me siguri se do t’u duhej të luftonin për cilësi, oferta të shëndosha dhe objektive.

Pra, nëpërmjet pjesëmarrjes aktive të opinionit publik në procesin e komunikimit përcaktohet shumë se çfarë cilësie dhe në çfarë shkalle do të bëhet ndërmjetësimi i etikës gazetareske dhe si rrjedhojë e kësaj edhe informimi i vetë opinionit në përgjithësi.

Në lidhje me këtë, deri vonë kishte shumë shkencëtarë që shihnin publikun krejt pasiv, si të pambrojtur dhe të pa ndihmë. Por, së voni shkencat e komunikimit zbuluan pranuesin aktiv, i cili i shfrytëzon mediat nga nevoja, ndaj dhe duhet ta ketë mundësinë që ai vetë të kryejë analizën dhe përzgjedhjen e tyre. Në këtë mënyrë pedagogjia e komunikimit synon dhe dëshiron që pranuesin “ta detyrojë” të emancipohet dhe “të mbushet mend”, sepse në mesin e tij qëndrojnë edhe shumë rrugaçë dhe analfabetë të quajtur gazetarë. Është kjo një ndër arsyet e shumta që duhet ta detyrojë pranuesin që të orientohet dhe të vetëdijesohet mirë në (mos)përdorimin dhe (mos)shfrytëzimin e mediave me përmbajtje ”të këqija”.

Si do të përfytyrohej dhe si do të dukej një publik i tillë me përgjegjësi të vetëdijshme etike? Për këtë profesori i shkencave të komunikimit, amerikani Kliford Christians, shkruan: “Sikurse që mbijetesa njerëzore varet nga mbrojtja dhe kujdesi për natyrën, në të njëjtën shkallë kërkohet një ‘ekologji e kulturës’ (ku e dhe mediat bëjnë pjesë), një përkujdesje dhe një mbrojtje e saj”. Christians guximshëm fajëson dhe gjykon opinionin publik për përgjegjësi kolektive. Me përgjegjësinë kolektive nënkuptohet detyrimi moral që ka publiku ndaj proceseve sociale në përgjithësi dhe ndaj mediave në veçanti, për të nxitur informimin sa më objektiv e profesional të shoqërisë nëpërmjet një përcjelljeje të tillë, objektive dhe të vetëdijshme.

Nëse publiku do të ishte përgjegjës dhe bashkëfajtor për rrënimin dhe për zhbërjen e gazetarisë etike, atëherë do të duhej që këtij t’i bëhet e qartë se si do të duhej të zhvillohej procesi i konsumimit të mediave. Konsumimi me përgjegjësi i mediave masive nga pranuesi duhet të ndodhë jo vetëm për të nxitur cilësinë e mallit gazetaresk, por në radhë të parë për veten e tij dhe për të mirën e brezave që vijnë.

Struktura topografike e mediave shqipe nuk është aq e thjeshtë, përkundrazi, është shumëkomplekse, “plot male e kodra të larta, gropa e humnera të thella”. Gara për t’u ngjitur në këto male e kodra, nganjëherë, për ndokënd, është e lodhshme, e mundimshme dhe madje e paarritshme. Shumëkush në këtë ngjitje humb fuqinë, energjinë dhe përqendrimin, stërlodhet dhe s’e gjen më rrugën. Por, kjo ngjitje në këto “male e kodra të etikës” nuk duhet të ndërpritet, pavarësisht sa lodhje dhe sa sakrifica kërkon ajo.

Mediat do të ishin shtyllë e fortë dhe pozitive për opinionin dhe për shoqërinë, nëse do të kishin ”burrërinë” për të ”gërmuar dhe zbuluar” pasojat dhe shkakun e errësirës dhe të çrregullimit tonë kombëtarë e shoqëror.

Foto: https://emi-mil.al

Mehmet Elezi/

– I vetmi poet i varur e me kryet e prerë për së vdekuri, qysh para kohëve homerike. U var 37 vjet më parë, me 10 gusht 1988 –

1.

Pa Havzi Nelën disidenca e letrave shqipe do të ndihej pa kurorë. Një disidencë kaq e shpaluar dhe e ndershme, kaq e pakompromistë, si e Havzi Nelës? Do t’i bënte nder cilësdo letërsi në një atdhe me liri të mbytur.

Është i vetmuar, “i fundmi i mohikanëve”. Disidenca e hershme qe kalbur në tokë ose në burg. Po kush mbijetoi? Lazër Radi ka katër vargje, dendësia tragjike e tyre ta çon kripin përpjetë. “Kur më futën në burg/ Lashë gruan me gjithë vajzë/ Kur dola nga burgu/ Gjeta gruan në burg dhe vajzën të vdekur!”.

Shumë herë është thënë se Havzi Nela është poeti i mbramë i vrarë në Europën ish-komuniste. Por, me sa dimë:

– është i vetmi poet i varur në krejt botën, qysh nga mesjeta;

– është i vetmi poet me kryet e prerë për së vdekuri, qysh para kohëve homerike.

Atë Zef Pllumi shkruan për një të denuar në burgun e Ballshit, ia sharruan këmbët kur ndërroi jetë, pasi arkivoli zyrtar, një arkë e sajuar, ishte me dërrasa të shkurta, sa për një foshnjë. A thua koka e Havzi Nelës doli tepër lart mbi dhé, gropa e një shtylle ku e rrasën kambas nuk qe mjaftueshëm e thellë, dhe për këtë arsye e prenë, kushedi ku e degdisën për të mos u gjetur kurrë? Ishte shfryrje mllefi, sepse në të gjallë kryet e tij çohej nalt mbi pushtetin, mençurisht dhe trimërisht?

Qe tri mijë vjet ndërgjegja e njerëzmit e qorton Akilin, që përdhosi shtatin e Hektorit të vrarë jo aq me trimërinë e vet, se sa me ndihmën e zotave. Në të drejtën dokesore shqiptare, e lashtë sa bota, trajtimi me nderim i kufomës së armikut është detyrim, vetëm detyrim, pa kurrfarë shtegu tjetër. Kadareja shkruan se shqiptarët “përbuznin malazezët për zakonin e prerjes së kokave, që sllavët e kishin sjellë, me sa duket, nga stepat e largëta”.

2.

Edhe fizikisht poezitë e Havzi Nelës patën të njëjtin fat epik.

E shkuan rininë në burg, bashkë me autorin.

U arratisën nga burgu dhe u muruan si Rozafa. Dhe njësoj si Rozafa, lanë një gji jashtë, me e ushqye njeriun. Lanë jehonën e tyre.

U nxorën prej murit dhe u futën në varr të mirëfilltë, në kopsht. Në një gropë të thellë, nën rrënjët e mollës. Çelën aty, bashkë me lulet e mollës.

3.

Havzi Nela është gjithnjë ai, i njëjti, i patjetërsuar. Në mbledhjet e popullit, në hetuesi, në krejt veprën letrare. Kurrkund nuk shfaqet sa grima i penduar. Me lypë falje a mëshirë ai? S’mund të çohet nëpër mend.

Vetëm dhjetë ditë pasi kish kapërcyer tinëz kufirin, serbët e kthyen në duart e Sigurimit të Shtetit. Shpejt, shpejt, bërzhi! Ç’qe ky ngut i pazakontë i tyre? Serbët kthenin mbrapsht vetëm ata, që s’i kishin të vetët dhe s’mund t’i bënin të vetët. Havzi Nela tërësisht Shqiptar, nuk u hynte në punë, përkundrazi. Tërësisht njeri i Lirisë, nuk u hynte në punë, përkundrazi.

Thonë fjala mort s’ba, domethënë nuk sjell. Për Havzi Nelën ndodhi ndryshe. Në mbledhje tha se fshati është i këputur, s’ka kushte me u kolektivizue. Tha se gjindja duhet me qenë të lirë me besue në Zot, unë besoj. Tha duhet me qenë të lirë me i veshë teshat kombëtare të ruajtura qindra e mbase mija vjet. Tha rinia le t’i krehë flokët si t’i duket më bukur asaj. Tha në Amerikë e në Europë jetohet më mirë, atje ka liri me u mbledhë, me folë, me protestue, me udhëtue. Tha “Unë kam disa mendime të miat, që i kultivoj e i ruaj”.

E para qe Fjala.

Fjala ia hangri kryet.

4.

Shtatë fletoret poetike të Havzi Nelës (Havzi Nela, Shtatë Fletore, vepra e plotë poetike, Klubi i Poezisë, Tiranë, 2018) brafullojnë. Shpalohen si shtatë qiej, duke dalë nga shtatë rrathë të skëterrës. Havzi Nela mbërrin te ne, duke u ushqyer me mishin e vet. Njësoj si djali i përrallës që ngjitet prej botës së poshtme në shpinë të shkabës, duke e ushqyer me mishin e vet.

Gjashtë fletore janë fëmijë të lindur nëpër qeli. E shtata në internim.

Shumica e poezive fillimisht janë shkruar në mbamendje. S’ka laps, s’ka letër. S’ka kushte me e lëmue artin. S’ka nge.

S’ka asnjë mundësi me e ndjekë poezinë bashkëkohore, me lexue një përmbledhje, një cikël poetik. I njeh thellë poetët shqiptarë të traditës dhe poezinë e popullit. Shkruan në vazhdën e tyre.

U përgjigjet ngjarjeve aty për aty. Në luftë gjithçka shndërrohet në armë. Edhe arti.

Për kah forma, është krejt tradicional.

Për kah kumtet, është më moderni. I kthjellët, i hapur. Drejtpërdrejt perëndimor.

Paska pasur edhe një fletore të tetë. Një qiell të tetë. Hapim sytë, ku është? Terr, vetëm terr. Në burg, në Burrel, paska shkruar një roman, Bota e bardhë. Ku gjeti fuqi me ia vu këtë titull, kur për të bota qe e zezë, vetëm e zezë? Ka mbërri vetëm titulli. A thua qe një vendim hyjnor, që vepra e Havzi Nelëz të sillej te numri biblik shtatë dhe të mbetet aty?

5.

Në qiellin e parë kumbon një zë si i Pashko Vasës. Ndihet paralelja historike.

“Eni ju motra, eni ju o gra

Eni ju vasha, që dini me qa!».

(“Kjani ju o vasha, kjani ju o gra

Me ato lotë të bukura që dini me kja”).

Thërret me u ngritë kundër «demonit me brirë». Që «njerëzoren e bani shkrumb e hi». Që «barbaren e ngriti në piedestal». Si u bë kështu kjo Shqipëri e dashur? «Luftë klasash, diktaturë/ Midis njerëzish s’mbeti urë/ U mbush vendi me spiunë!». Sytë nga bota demokratike, se “Europa asht e jona”. Konferenca e Helsinkit vezullon si shpresë. Ani pse, në Helsinki “Nji vend bosh po rri për serit/ Vendi i Judës, i Enverit!”.

Në qiellin e dytë therin dhimbjet e burgut. Midis tyre, vargje dashurie, si lulet në borë. I ther në zemër: e ndanë, gruaja s’u bë dot nënë! Duke u kalbur nën thundrën e njeriut, kujtohet me shkrue poezi për kafshët. Nxit me i dashtë ato (o njerëz, paçi fisnikërinë e kafshëve, thotë Niçja!).

Nga qielli i tretë pyet: trimnia “ku asht strukë”?

Sepse “shtatë pashë nën dhé u varros Liria!”.

Dhe po “zhduken djem pa nam, nishan”.

Dhe jeta është bërë “Puno fatkeq e ha barkdreq”.

Trimnia megjithatë rron. “N’Spaç iu hap nji shteg Lirisë”. Spaçi asht vorr me të gjallë, por ata “nuk vdesin kurrë/ Dhe në u bëfshin dhé e gurë”.

Kapton qiejtë përmbi krahina e qytete, ua prek nervin atdhetar, ua kujton kodin e nderit. Vende-vende mjaft kritik.

Fletorja e katërt, poemë për qëndresën e 7 prillit 1939. Ndihet ndikimi i Lahutës së Fishtës.

Tek e pesta dhe e gjashta: Kosova. “Kosova, gjaku që nuk falet” (Ali Podrimja). Sa ka Havzi Nela vargje për Kosovën, s’ka tërë letërsia e Shqipërisë në pesëdhjetë vjet. Gjëmojnë nëpër to demostratat e studentëve. Rithirren poetikisht heronjtë e mëdhenj: Hasan Prishtina, Isë Boletini… Naltësohen “djemtë luanë, çikat drenusha”, që sfidojnë tanket serbe. Në mes të zezonës veton besimi. Madje profecia: “piramidat rrëzohen!”.

Fletorja e shtatë, ditar artistik i internimit. Vetëm katër vjersha. Ndoshta më të ngjeshurat. Ndoshta pjesë e një testament poetik të papërfunduar. Në tri është “Arrni me arrna”. Shqipëria me arrna. Mjerimi hollësisht, gati si në një kronikë.

Në fletoren e shtatë mëdyshet me i dhanë fund jetës. E gjen veten në rrugë të drejtë. “Si jeta dhe vdekja duhen meritue/… Liria më thërret…”.

Në këngët e moçme epike trimat i thërrasin mikut, shpirtit të vet binjak: «A po vjen me dekë me mue».

Liria i thirri Hafzi Nelës «A po vjen me dekë për mue».

Ai iu përgjigj, si burrë e si poet.

Vdiq për të.

(Nga libri “Shkrimtar pa leje”, botimet ALSAR, 2019)