Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Vargje nën diktaturë

by

-Përcjellje e marrë nga libri me poema “Honet”-

Shpend Sollaku Noé/

Është e rrezikshme të jesh poet në kohë diktature. Për nga na­tyra poetët janë lindur të lirë dhe li­ria, në një farë mënyre, është vlera më e rëndësishme që ata bartin përmes vargut. Por të qe­nit të lirë shpesh bëhet edhe kryqi që ata duhet të mbajnë mbi shpinë, sidomos kur, në kushte të caktuara historike, mendimi vetiak imponohet nëpërmjet parimesh të vendosura “nga lart”. Dëshira për të shkruar vargje sipas zemrës e jo sipas parimeve të diktaturës ka qenë fatale për shumë poetë. Ajo është paguar edhe me vdekjen e dyshimtë në qeli dhe zhdukjen e eshtrave si tek Ethem Haxhiademi, edhe me dënime kapitale – siç ka ndodhur me Trifon Xhagjikën, Vilson Blloshmin, Genc Lekën e Havzi Nelën, – me një jetë të tërë burgim dhe internim si Lazër Radi, apo me vdekjen në vetmi e përçmim pas dekadash në qeli dhe degdisje si në rastin e Musine Kokalarit.

   Letërsia shqiptare dhe ajo botërore kanë njohur edhe shembuj të panumurt të poetëve të oborrit, që iu nënvunë pushtetit dikta­torial sepse të bindur në idealet komuniste (rasti i shqiptarit të dëgjuar Dritëro Agolli) apo në ato fashiste (siç ka qenë italiani i shquar Gabriele DʼAnnun­zio). Po ashtu edhe të tjerë që i shërbyen regjimit të kuq për konveniencë (shqiptari Ismail Kadare). Këto emra i servir vetëm sa për të përmendur ndonjë përfaqësues, pasi lista e këmbëlëpirësve, edhe pse rallëherë poetë apo shkrimtarë të mëdhenj, bëhet e gjatë.

Ai që merr penën e vendos të hedhë në vargje lirinë apo sklla­vërinë e tij e ka të domosdoshme të ballafaqohet me lexuesin e tij. Dhe për të arritur tek lexuesi ka nevojë të domosdoshme të bo­tojë. Por nën diktaturë kjo nuk është e thjeshtë, duhet tʼi përulesh ose të bëhesh pjesë e saj. Diçka e papranueshme për poetin e lirisë, por tundimit për tʼu përballur me njerëzit nuk mund tʼi rezistosh. Atëherë kërkohen mënyra të tërthorta për të thënë të vërtetën e për të tribluar çensurën. Njëra nga armët më të efektshme për tʼia arritur këtij qëllimi është pa dyshim alego­ria. Shembujt e përdorimit të alegorisë në poezinë botëro­re janë të panumurt, nga letërsia antike greke tek Dante Ali­ghieri e deri në kohët moderne. Nga letërsia shqiptare më tipikët alegorikë kanë qenë Mjeda, Asdre­ni, Çajupi, Naimi e Noli – të gjithë një shkollë e vërtetë për tʼiu sh­mangur ndali­meve. Në kohët mo­derne kjo mënyrë e të shkruarit u pasurua sidomos nga Kadareja me dykuptimësinë e vargut, që nuk është një alegori e mirëfilltë, por që pak i mungon: ajo është më mo­derne, por, si alegoria, të jep mundë­sinë e shpreh­jes së mendi­mit edhe pa rrezikuar shumë zyrtarisht.

Vini re ndryshimet e faqes 5. Majtas është poezia qe kam shkruajtur unë, djathtas vargjet e futur nga redaksi/

   Alegoritë dhe dykuptimësitë u përpoq tʼi shfrytëzonte edhe brezi i poetëve me të cilin edhe unë nisa përpjekjet e mia në të thënën e të vërtetave. Një pjesë e mirë e atij brezi përqafoi dik­taturën, e shfrytëzoi atë për të bërë karrierë, shpesh në kurriz të të tjerëve poetë, duke spiunuar apo sabo­tuar poezinë e konkurrencës. Një pjesë tjetër, në të cilën mendoj se përfshihem, u për­poq të mbijetonte.

Faqja e mësiperme 6 është imja, ajo poshtë siç e ka shkruajtur redaksia/

Dhe për tʼi dalë mbanë dëshirës që të matej me lexuesin, zgjodhi mënyrën e tërthortë për tʼu shprehur, atë të alegorisë apo të dykuptimësisë. Por tashmë edhe çensorët nuk ishin më ata të pagdhendurit e dikur­shëm: ata ishin specializuar në­për universitetet e nëpër zyrat e diktaturës edhe për të zbërthyer ale­goritë e dykuptimësitë. Dhe as unë as ndonjë tjetër nuk ki­shim kredencialet e Kadaresë. Më fatkeqët prej këtij tipi të di­zidencës përfunduan pas hekurave. Emri më i spikatshëm i asaj kategorie ishte pa dyshim Visar Zhiti.  Unë dhe ndonjë tjetër qëlluam me fat, patëm shokë besnikë dhe i shpëtuam burgut, pasi nuk flisnim kur ishim më tepër se dy vetë (zyrtarisht, për të të dënuar du­heshin të paktën dy dëshmitarë). Sidoqoftë hakmmarrja e diktaturës mbi mua u shpreh ndryshe: me mënjanimin shoqëror, me mosdhë­nien e të drejtës për të studjuar, me dërgimin në Sazan për tre vjet, në kohën kur kisha mbaruar me rezultate shumë të mira të dymbëdhjetë vitet shkollore apo kisha filluar të botoja, edhe pse me pikatore, që në moshën katërmbëdhjetë vjeç. E sidomos ajo hakmarrje u shfaq me mohimin e të drejtës për të botuar. Gazeta «Drita», në të cilën kisha filluar të kisha cikle poetikë që herët, ra në dorë të poetëve të qeverisë, të sjellë aty nga rrethet apo Tirana për të pasur gjithçka nën kontroll. Në «Zërin e rinisë» vunë një tjetër, njeri i Sigurimit të Shtetit. Arritja e tij në atë gazetë, – më parë ai tip rrëshqitës kish botuar vetëm disa poeziçka mediokre, – shënoi edhe fundin e bashkëpunimeve të mia me atë redaksi. Për të marrë mendime rreth pastërtisë morale e talentin e atyre që vinin nga Lushnja, ishte dikush tjetër, i lindur në qytetin tonë, që, për të thënë pak, hante e pinte me ata të Tiranës dhe shtrembëronte biografitë dhe të dhënat për sjelljen e poetëve të shkujdesur lushnjarë sipas këndvështrimit të Ministrisë së Brendshme.

   I armatosur me alegorinë apo me dykuptimësinë, unë arrita të kem vetëm një fitore: të vetmin libër poetik të botuar në Shqi­përi: “Mëzat e kaltër”. Në fillim ky libër titullohej “Sfinksi”. Në vitin 1976, për  “Sfinksi”- n, sovrani  i atëhershmëm i letrave tona Ismail Kadare, pasi e kish lexuar në shtëpi, më dërgoi me një pusullë tek shefi i poezisë: «I dashur I.N., autori i këtyre vargjeve është një djalë … Ju kër­koj, nëse është e mundur, të bëj reçensionin e këtij libri». Kërkesa e  Kadaresë u hodh poshtë. “Sfinksi”-t iu mohua botimi dhe mua mʼu bë presion të kthehesha në klishenë e paraservivur të realiz­mit socialist. Në shkurt 1987, pas njëmbëdhjetë vitesh çensure, arrij ta botoj me titullin “Mëzat e kaltër”. Por, ndërsa po shkoja në Lidhjen e Shkrimtarëve që tʼi gëzohesha suksesit, në Klubin e Lidhjes pëshpë­ritej fati i tij: Në karton! I lajmëruar nën zë nga një tjerër autor i ri (T. K.), mësova se, pasi e kishte botuar, çensori kishte vendosur menjëherë ta zh­dukte librin tim për nxirje të realitetit nëpërmjet alegorirash të rrezikshme. Çʼtë bëja? Bashkë me të fejuarën, që më priste në koridor, renda në Kombinatin Poligrafik e, duke iu lutur tipogra­fëve, të trembur prej “urdhërave nga lart” (Ky libër  nuk  duhet  absolutisht  të qarkullojë!), arrita “të vjedh” një kopje të vetme. Kur drejtori i “Naim Frashëri”-t, (G. B.) i vendosur, ngulte këmbë që libri nuk duhej të qarkullonte, unë nxora kopjen e “vjedhur” prej palltos. Ai, i befasuar, pas orësh polemike, më detyroi të pranoj  një “kompromis”: të lejohej të qarkullonte libri, por pa varg­jet e kriminalizuara! Unë nuk shkova më të interesohesha për fatin e atij vëllimi. Por nuk më kish shkuar kurrë në mendje ajo që do të ndodhte vërtetë: Në variantin e dytë të “Mëzat e kaltër” ishin grisur poezi të tëra, të tjera ishin sakatuar dhe shumë vargje ishin shkruar nga njëri prej redaktorëve! Aq banale ishte bërë grisja, saqë duken qartë edhe faqet “e reja” të ngjitura mbi “të vjetrat”. (Shih fotot shoqëruese: majtas në faqen e atëhershme numër 5 – titulli me kryq sipër – ka qenë poezia ime “Popujt si deti” dhe është zëvendësuar me vargje të shkruara nga redaksia tek faqja 5 djathtas, ashtu siç ka qarkulluar libri. (Kryqi është i G.B.-së). Po ashtu në faqen e atëhershme 6 ka qenë poezia “Revolta e maleve”, grisur e zëvendësuar me vargje të shkruara nga redaksia si vazhdim i poezisë së hequr “Popujt si deti” e kështu me radhë gjatë vazhdimit të librit.). E vetmja kopje e plotë e këtij vëllimi gjendet në arkivin tim. Sidoqoftë, nuk mund të harroj mbrojtjen që më bënë, edhe pa më njohur, shkrimtarët Nasho Jor­gaqi e Fatos Arapi, që u shprehën kështu në mbledhjen e Këshillit Botues: «Të dërgosh këtë autor të ri në karton do të thotë inkuizicion mesjetar!»

Disa prej poezive të grisura i kam edhe botuar më vonë në Itali e SHBA, disa akoma jo. Kam futur në një antologji të sot­me me poema – “Honet”, ende e pabotuar – edhe disa të panjohura, ashtu siç kanë qenë, pa ndry­shuar as edhe një presje, më tepër për tʼu treguar poetëve të rinj sesi ishim detyruar të shkruanim nën diktaturë, sesi përdorn­im alegoritë apo dykuptimësitë për tʼiu shmangur çen­surës, edhe pse shpesh pa suksesin e dëshiruar. Ndoshta këto shënime kanë vlerë edhe për tʼu thënë poetëve të sotëm sesa e çmuar është li­ria e të shkruarit në demokraci, që imponon vetëm një rregull të paluaj­tshëm: vetëçensurimin në emër të cilësisë artisti­ke.                                                                               

                                                            Shpend Sollaku Noé

Silvana BEGAJ:Mirupafshim Shqipëri!

by

– Rekomandim nga Dielli:Të mos e lexojë kryeministri me qeveritarët e tij që ç‘qeverisin Shqipërinë-/*

Faik Konica: “Në qoftë se Shqipëria do të vdiste ndonjëherë, atëherë në epitafin e saj do të duhej të shkruhej: Shqipëria lindi nga Zoti, shpëtoi nga rastësia, vdiq nga politikanët”.
Mirupafshim Shqipëri! Unë po iki!

Po lë familjen, po lë shokët e shoqet, po lë diellin, po lë kafen time të preferuar, po lë kujtimet dhe me to po lë dhe gjysmën time! Po e lë se do vi prapë ose se ndoshta do ta marr se s’dua të vi më!

Mirupafshim Shqipëria ime! Po lë çdo gjë në duart e të paepurve, krimit, drogës, injorancës. Unë nuk mund ta bëj shpirtin pis në emër të dashurisë për këtë vend!

Mirupafshim Shqipëri! Unë do të mendoj e do më marrë malli! Vras mendjen a do të marrë dhe ty për mua? E nëse do të merrte, pse më le të iki!

Mirupafshim Shqipëri! Vërja flakës veten se unë nuk dua të digjem! Le të digjen ata që duan ty në zjarr.

Mirupafshim Shqipëri e  Gjergj Kastriot Skënderbeut! Luftuam kaq vite për ty dhe në fund të shesim me politikë. Turqia që të deshi aq shumë të ka marrë ka kohë me xhamitë e saj dhe telenovelat turke, e Serbia të mori me marrëveshje zotërinjsh.

Mirupafshim Shqipëri se dhe po të rri nuk kam me kë. Vendi po boshatiset çdo ditë dhe ata që janë aty janë thjesht fizikisht se me mendje janë larg nga ti!

Mirupafshim Shqipëri! Po të lë me vendet e tua të bukura që Naim Frashëri shkruante ditë e natë! Po të lë me dy detet më të bukura të rruzullit, me malet më të thepisura, po të lë me ajrin më të ëmbël dhe me diellin që ndriçon më shumë! Tani që e mendoj, po të lë dhe me hënën që të qan hallet çdo natë.

Shqipëri, ti ndoshta nuk e di, por në asnjë vend nuk ngroh dielli si aty dhe nuk ndriçon hëna si aty!

Mirupafshim Shqipëri! Do iki dhe do gjej një vend për qetësinë e shpirtit tim. Një vend që mos të ketë aq vrasje çdo ditë. Kam nevojë të di që jam e sigurt se jam shumë e re të vdes nga rastësia.

Mirupafshim Shqipëri!

Mirupafshim o Shqipëri e pasur për 0.001 përqind të popullsisë dhe mjerim për pjesën tjetër.

Hap sytë Shqipëri!

Lufta nuk sjell fitore!

Tradhëtarët sjellin fitore të pisët!

Eh, do të më mungosh e marrtë dreqi!

Do të më mungosh aq shumë sa do pres vetëm një shenjë nga ti dhe unë do të vi përsëri.

Silvana BEGAJ-Pedagoge ne Suedi

MJESHTËR I KUJTIMEVE DHE I HOLLËSIVE ARTISTIKE

by

– Ese kushtuar shkrimtarit Ylli Demneri –

Nga Thanas L. Gjika/



Ylli Demneri tërhoqi vëmendjen e drejtuesve dhe krijuesve të Kinostudios me dokumentarin “Kur flasim për poezi“ (1984) me të cilin mbrojti dipllomën dhe u kërkua të punësohej atje si ndihmëregjisor. Ky krijues ka një jetë dhe një krijimtari të ndryshme nga kineastët dhe shkrimtarët shqiptarë.
          Ai u lind nga bashkimi i një nëne të bukur skraparlie me një baba të urtë tiranas në një ditë të bukur fundshkurti 1961 kur kishin çelur mimozat. “Bukuria më ka ndjekur gjithnjë”, do të shprehet ai. Në maternitet e priti mamia e bukur Lili Toptani (sipas rrëfimeve të nënës së tij); në klasën e parë ia mësoi alfabetin mësuesja më e bukur e shkollës; në gjimnaz puthi së pari shoqen më të bukur të klasës. Gjatë viteve studentore në Institutin e lartë të arteve do të marrë pjesë si aktor në filmin “Në çdo stinë”, ku subjektin e mban pezull bukuroshja shqiptaro-armene Anisa Markarian. Më 1988 u dërgua për studime pasuniversitare në kryeqytetin më të bukur të Europës, në Paris, ku u specializua për kinematografi dhe që prej njëzet vitesh punon si drejtor artistik në revistën parisiane “Le journal des Acteurs Sociaux”. Intelekti i tij ndikoi që këto llastime të jetës të mos e bënin atë një nostalgjik të regjimit socialist, por një kritik i tij.
Për çudinë e të gjithëve, ky djalosh që filloi të shkruante poezi e ditar që në bankat e gjimnazit, botoi së pari pasi arriti pjekurinë e tij, pas të pesëdhjetave. Për vonesën e daljes si shkrimtar, ai të kujton disi italianin Giacomo Casanova (Xhakomo Kazanova), i cili filloi të shkruante e botonte romane pasi mbushi të gjashtëdhjetat. Mirëpo ardhja e këtyre dy krijuesve në letërsi ka ndryshime thelbësore në motivet shtytëse, në përmbajtjet ideo-artistike që trajtojnë dhe në gjininë letrare që lëvrojnë. Casanova, nga fundi i shekullit XVIII, rrëmbeu penën e romancierit për t’u hakmarrë ndaj shoqërisë së lartë e cila e pati braktisur dhe mënjanuar si të pavlerë. Kurse Demneri, pasi mbushi të pesëdhjetat, në fillim të dhjetëvjeçarit të dytë të shekullit XXI, iu fut krijimtarisë letrare jo për hakmarrje, por për të shprehur mendimet e tij të pjekura për emancipimin e shoqërisë sonë, shoqëri e cila në shumicën e saj ende vuan nga nostalgjia ndaj sistemit komunist. Kur kritikon dukuri të së kaluarës komuniste, Ylli përdor fjalë e shprehje kritike me emocionalitet të butë, aspak hakmarrës.
          Duke qenë kineast i mirëformuar, Ylli krijon me lehtësi imazhe e tablo jetësore. Ai ka tre pasione: të shkruajë, të pikturojë dhe të fotografojë. Një ditë do të kemi prej tij edhe albume me vepra vizuale, por sot për sot prej tij kemi në qarkullim nga shtëpia botuese ODEON pesë botime të librit të parë “Më kujtohet” (Tiranë, 2011, 260 f). në format xhepi; një vëllim me korrespondenca “E dashur A.” (botuar dy herë, 2015 dhe 2016, 219 f).; librin “Bloc-notes”, (2016, 280 f). në format të zakonshëm me vëzhgime, skica portrete dhe tregime; përmbledhjen poetike “Njëqind e njëmbëdhjetë haiku”, (2017, 120 f). dhe volumin e dytë të librit “Më kujtohet” 2018, (266 f).
          * * *
 
          Mbi të gjitha Tirona e dashur, gjyshja dhe Kadareja
 
          Ylli Demneri erdhi në letrat shqipe me një gjini të re të palëvruar më parë në letërsinë tonë: me fragmentin memuaristik. I sinqertë, si është ai, e tha hapur se nuk e shpiku këtë lloj të ri letrar, por e gjeti te libri “Je me souviens” (Më kujtohet) të shkrimtarit francez Georges Peres. Pas leximit të këtij libri, ai sqaron: “fjalët u shpenguan, imazhet morën krahë”. Kështu Demneri rrëfimtar u çlirua duke na dhuruar copëza kujtimesh ku nuk ndiqet një vijimësi kohore, as një ose disa linja subjekti, dhe as ndonjë tematikë e caktuar. Në këto copëza kujtimesh ka shumë jetë edhe pse ato nuk përbëjnë një autobiografi, një grup tregimesh a novelash dhe as ndonjë roman. Këto fragmente memuaristike, ose copëza kujtimesh, në vetvete janë vepra letrare të mirëfillta edhe pse janë të shkurta, pa subjekte dhe pa personazhë. Ato janë një lloj vepre letrare, sepse aty jepet një copë jetë, përmes një ndjeshmërie komplekse nga ana pamore, dëgjimore, ndjeshmëria dhe kryesorja është se në shumicën e tyre jepet vlerësimi ideo-emocional i autorit. Po sjell një prej tyre:
          “Më kujtohet podiumi i rrumbullakët me viza të zeza anash vendosur në mes të Sheshit Skënderbej, mbi të cilin qëndronte polici i veshur me kapele, xhaketë e doreza të bardha. Siç shkruanin zakonisht edhe ata pak gazetarë të huaj që hynin në Shqipëri: ‘Në Tiranë, kryeqytetin e Shqipërisë, qarkullojnë vetëm makinat e zyrtarëve të lartë. Megjithatë në mesin e sheshit qendror ka një polic që drejton një trafik imagjina.’” Këtu si dhe në rastet e tjera fjalët “Më kujtohet” shërbejnë si hyrje, më tej jepet përmbajtja e shkrimit që përbëhet nga përshkrimi i podiumit në mes të Sheshit Skënderbej mbi të cilin rrinte polici i veshur me xhaketë, kapele dhe doreza të bardha për t’u dhënë drejtimin makinave. Mbas përmbajtjes jepet mbyllja, ku zbërthehet sarkazma ndaj këtij realiteti, përmes thënies së gazetarëve të huaj se polici drejtonte një trafik aq të rrallë sa që ata e quajtën ‘trafik imagjinar’. Kjo mbyllje shpalos dhe qëndrimin tallës të autorit.    
          Dy librat “Më kujtohet” (vol. I, me 590 copëza dhe vol. II, me 359 copëza) janë një kolanë e hapur, e cila mund të vijohet prej po këtij autori, por dhe prej krijuesish të tjerë. Këto sprova mund të na japin kurajë të gjithëve të nxjerrim nga thellësitë e kujtesës sonë copëza kujtimesh nga jeta familjare e shoqerore në çdo kënd të Shqipërisë ku kemi jetuar.
          Unë, si korçar i vajtur në Tiranë, ku jetova 34 vjet në vitet 1962 – 1996, pata rastin të jetoja dhe punoja nga afër me banorë origjinalë tironas dhe kam vënë re karakterin mikpritës, qëndrimin e butë dhe larg sherreve, ndershmërinë dhe karakterin punëtor e qefli të tyre. Ylli Demneri, si djalë vendali dhe i talentuar di të driçojë këto tipare dhe dukuri, si dhe tipare të tjera të kryeqytetit tonë dhe të banorëve të tij.
          Mërrëdhëniet kryesore të autorit me bashkëfamiljarët e tij përqendrohen te marrëdhëniet e tij me gjyshen, njeriun që ishte gjithë kohës prezente në shtëpinë Demneri. Babai e mamaja punonin jashtë shtëpisë, iknin herët e vinin vonë, por Ylli nuk u rrit me çelësin e shtëpisë në qafë, sepse gjyshja e përcillte për në shkollë dhe po ajo e priste kur ai kthehej nga shkolla me gjellën e ngrohtë te soba. Të djelave për mengjes i bënte përshesh bukë të thata duke i përzier me ujë të valë dhe ca gjalpë e djathë të bardhë, që gjyshja e quante “valë” (apo «papare» siç i thoshte gjyshja tjetër toske nga Skrapari).
          Nëpërmjet skenave të vizatuara me shumë ekonomi e shohim atë tek fshin oborrin, mbledh e pastron hurmat e rëna natën. Për të bërë muhabet me të, vinte ndonjë komshie që pinte kafe te kuzhina. Sjelljet dhe gjuha e gjyshes plot përkëdhelje e bënë djaloshin të ëmbël. Në kontrast me ëmbëlsinë e gjyshes jepet ashpërsia e babait, të cilin autori guxon të thotë se e merrte inat në ato momente kur i thoshte: “Mos të dëgjoj të qash!”, pasi i kishte dhënë një shuplakë djegëse.
          Në librat e tij ndjejmë Tiranën dhe Tironën. Jetën e Tiranës gjatë viteve të diktaturës dhe Tironën e shtëpive prej qerpiçi ku ai ka lindur e është rritur. Jeta e djaloshit tironas ndjehet edhe në kalimet nga njëra kinema te tjetra, blerja e biletave me shtyrje të forta, shikimi i filmave edhe më këmbë, ndonjë puthje në errësirë gjatë shfaqjes, etj. Ai rikujton radhët e popullit nëpër dyqane për të blerë prodhimet e pakta, bërtitjet: “Ka dalë ullinj!”, pritjet në radhë për një pllakë bukë të shumë aktorëve, këngëtarëve, shkrimtarëve, muzikantëve:
          “Më kujtohet dyqani i bukës në rrugën Asim Vokshi. Rreth drekës aty mund të shikoje: Fitnete Rexhën, Skënder Sallakun, Odise Paskalin, Gaqo Çakon, Kadri Roshin, Sulejman Pitarkën, Llazar Siliqin, Ramadan Sokolin, Fatmir Gjatën, Dhimitër Xhuvanin, Kel Kodhelin, Mentor Xhemalin, Gjon Athanasin, Pirro Milkanin ose Margarita Kristidhin, Violeta Manushin, Xhanfize Kekon, Drita Pelinkun (më shpesh Hysen Pelinkun), Vera Zhejin, Besa Imamin, Nasho Jorgaqin, Alfred Uçin, Margarita Xhepën, Safo Markon, Spiro Çomorën, Aleks Budën, Rifat Teqen, Kristo Themelkon – duke mbajtur radhën për të blerë bukë.”
          Kur lexova emrat e gjithë këtyre intelektualëve, ndjeva një keqardhje për mjaft prej tyre. Ndjeva keqardhje për mjaft prej tyre sepse mbas ndërrimit të regjimit mbetën nostalgjikë të sistemit komunist, sepse mendonin si skllevër se partia i bëri të ishin dikushi, dhe nuk e kuptonin se ishin aftësitë e tyre individuale, që ua shfrytëzoi partia për t’i bërë ushtarë të propagandës së saj.
          Një kontrast të këndshëm me sjelljen socialiste të shveshur nga mirësjellja krijojnë kujtimet për gjuhën që përdorte kushëriri i autorit, shitësi i bulmetit Demneri te Rruga e Durrësit, i cili vijonte të thoshte «zotni, zonjë, të lutem dhe faleminderit», si në kohën kur e kishte pasur dyqanin e vet.
          Puna dhe jeta e regjisorit Viktor Gjika e ka frymëzuar regjisorin e ri, të shkruajë një portret për këtë krijues të talentuar, për të cilin thekson: “Megjithë epokën dhe rrethanat ku punoi, si kineast krijoi vlera kinematografike, si artist vuri në shërbim të këtij arti gjithë talentin dhe pasionin e tij. Profesionist i vërtetë, ai hodhi bazat e kinemasë moderne shqiptare në kuadrin e realizmit socialist.” (“Bloc – notes” f. 42). Këtu nuk mund të mos them se këtij karakterizimi të regjisorit Gjika i duhej shtuar fakti se ai krahas filmave të realizmit socialist krijoi dhe filma realistë si “Gjeneral Gramafoni” dhe “Nëntori i Dytë”, që përbëjnë një kapital të çmuar regjisorial për të gjitha kohët.
          Mes shkrimeve te libri “Bloc-notes” vemë re dhe mrënjohjen ndaj Petraq Kolevicës, për librin “Lasgushi më ka thënë” ku ai përmblodhi thënie e kujtime të Lasgushit, për të zbuluar papajtueshmërinë e poetit kombëtar ndaj regjimit komunist. Vepra e Kolevicës, thekson Ylli, zëvendësoi mungesën e një autobiografie të këtij poeti të shquar që u largua nga krijimtaria origjinale mbas nëntorit 1944.
          Mes kujtimeve të tjera përmenden dhe ndjekja e disa koncerteve të Vitit të Ri të Orkestrës Simfonike të Vjenës, shikimi i varieteteve Canzonissima të këngëtarëve italianë të shtunave mbrëma, emisionet e drekës së Radio Rait, etj.
          I shqetësuar prej atmosferës armiqësore që u krijua ndaj Ismail Kadaresë pas botimit të romanit “Nëpunësi i Pallatit të Endrrave”, Ylli vetë pa ëndërr sikur Kadareja po binte nga shkallët (që përkon me titullin e librit të George Orwell), një natë para se Dritëro Agolli ta kritikonte në Plenumin e KQ të PPSH të vitit 1984 (“Më kujtohet”, 2, f. 63). Dyshja Kadare – Agolli, si dyshe kryesore e krijuesve të letësisë sonë të viteve 1960-1990 është bërë objekt pasqyrimi edhe në copa të tjera për të shprehur mendimin se midis tyre kishte ndryshime të mëdha jo vetëm në krijimtari, por edhe në karakter dhe në mendësi. Ata jetonin të dy te i njëjti pallat te Rruga e Dibrës, karshi MAPO-s, Kadareja te kati i dytë, kurse Dritëroi te kati i tretë. Në katin e parë ishte një restorant ku pianikët bënin zhurmë dhe Kadareja ankohej për shqetësimin që ata i shkaktonin, kurse Dritëroi nuk ankohej. Autori sqaron: “Dritëroi nuk ankohej, jo pse banonte më lart, por ishte vetë gjithmonë tapë.” (“Më kujtohet” 1, f. 178). Ndryshimet midis këtyre krijuesve, Demneri gjen rast t’i vërë re që në rininë e tyre duke riprodhuar dhe interpretuar dy foto të tyre ku kanë dalë si zboristë ushtarakë të kohës studentore. Këto dy foto ai i kishte gjetur rastësisht në internet dhe si kineast që di t’i lexojë, zbërthen domethëniet e tyre duke krijuar një vëzhgim kritiko-letrar të spikatur.

Duke parë portretin e Dritëro Agollit, autori sqaron:
          “Dritëroi pozon. Ndjehet mirë i ulur mbi stolin përpara bezes së zezë. Eshtë përgatitur për këtë pozë. Krehur me shumë, shumë kujdes. Asnjë fije floku nuk lëviz. Qaforja e bardhë qepur po ashtu me kudes rreth jakës; vetullat e ngrysura, shikim i ngrysur duke pozuar (sipas idesë naivo-romantike) mendimtarin. Njërën shpatull më të ulët se tjetra për të formuar diagonalen që krijon dinamizëm, sipas modës së viteve 40-50. Shikon nga aparati (nga ne), por nuk vështron plotësisht drejt e në sy. Një pjesë e vështrimit është kthyer nga imazhi i tij. I përqendruar në kurorën e flokëve. Asnjë lëvizje të shkujdesur, që të mundë të prishë krehjen, maskën (atë që dëshiron të tregojë).”
          Kurse duke parë portretin e Ismail Kadaresë, vëren:
          “Ndërsa Kadare ngjan sikur e kanë ulur me forcë përpara aparatit fotografik. Qëndron, por nuk pozon. Asnjë kënaqësi në të pozuarit. Eshtë i kthyer në objekt. Një imazh i vjedhur. Flokët e pakrehura, xhaketa e kopsitur minutën e fundit (me urdhër), pa qafore dhe, mbi të gjitha, vështrimi: një përzierje revolte, indinjimi e frike njëkohësisht. Ngjan më tepër si fotogarafi e një robi lufte apo e një të burgosuri. Kadare shikon nga aparati duke ia ngulur sytë. Një vështrim që të gozhdon për nga intensiteti duke të kujtuar shprehjen e R. Barthes-it se ‘Kushdo që vështron drejt e në sy është i çmendur.”
          Për të mbyllur vëzhgimin e tij, autori ia vendos dy fotot përpara vajzës së vet, një adoleshente, pa i dhënë asnjë sqarim se kur, ku dhe pse janë bërë ato. Ajo jep shpjegimin e saj: “Së pari kemi të bëjmë me dy epoka të ndryshme”, i përgjigjet ajo. “Si të ndryshme?” e pyet babai i befasuar nga komenti i saj. “Ai majtas (Dritëroi) i përket një periudhe më të herdshme, ndërsa ky djathtas (Kadareja) një periudhe më moderne”. Dhe autori shton se vajza e tij “i ka thënë të gjitha. Ka thënë atë që thuhej për stilin e tyre. Për t’i rënë shkurt, njëri me një stil të vjetëruar, tjetri modren.” (“Bloc – notes” f. 128-129).
          Formimi letrar solid dhe leximi i vëmendshëm i veprave të Kadaresë, vetvetiu e ka çuar Demnerin te disa vlerësime personale me vlerë: “Gjatë viteve të diktaturës, dalja e romaneve të Kadaresë (vini re, jo i poemave, – Th. Gj.), ishte ngjarja më e madhe artistike. Çudia ishte se në atë jetë pa ngjyra e monotone, ku në të gjitha fushat e artit mbizotëronte një mediokritet i larë, i filtruar mirë nga sita e ideologjisë komuniste dhe i ekspozuar me një lloj kujdesi muzeal, arti i Kadaresë shfaqej si një mbrekulli e rënë nga qielli (qielli ishte e vetmja mundësi për të futur diçka në Shqipëri). Pra në atë art të sterilizuar çdo ditë e më shumë nga ‘mësimet’ e Enver Hoxhës, shkrimet e tij qenë e vetmja gjë që na bënte të ndiheshim bashkëkohës me botën e qytetëruar. Më tepër se aq ato ishin një mbijetesë morale… Ai solli një letërsi moderne. Dhe si thotë Deleuse ‘Çka është e re ( e paparë) është e paharrueshme’.” (“Bloc – notes”, f. 48-49).
          Gjatë vizitës që bëra unë me Julian në Paris në nëntor-dhjetor 2019, pata rast tv takohesha me Yllin. Duke ditur se ai dhe Kadareja mbas tetorit 1990 jetojnë në Paris, si dy krijues shqiptarë që kanë fituar azil politik, e pyeta për marrëdhëniet e tij me Kadarenë, shkrimtarin që ai e ka simpatizuar dhe e simpatizon më shumë se krijuesit e tjerë shqiptarë.
          “Kadarenë e kam xhiruar dy herë, tregoi Demneri, një herë në shtëpinë e tij në Tiranë më 1984, kur po krijonim me Diana Gjiknurin dokumentarin ‘Kur flasim për poezinë’ dhe një herë në Paris kur kërkoi azilin politik. Kësaj radhe isha me një regjisor francez. Shtëpia ku ai banon është jo larg nga vendi ku punoj unë. Por nuk kam kërkuar ta takoj për kafe a biseda private. Lidhjet e mia me veprën e tij janë shumë ‘të ngushta’, kurse me vetë autorin, jo.”
          “Po, a keni rezerva ndaj Kadaresë si njeri dhe krijues?”, e çpova, për të mësuar opinionin e tij të mëtejshëm.
          “Për krijuesit e talentuar, tha Ylli, lexuesit nuk duan të dijnë për karakterin dhe dobësitë e tyre. Askush nuk do të dijë sot për karakterin e Homerit. Kurse për lëkundjet ideore të veprës, unë, si e kam thënë dhe në librat e mij, Kadaresë duhet t’ia falim lëkundjet, sepse e tillë ishte koha e diktaturës, ku askush nuk mund të shkruante e botonte pa paguar haraçin ndaj sistemit. Kryesore është se letërsia jonë dhe ajo botërore përfitoi shumë prej veprës së tij.”
          Mendësia e lirë e krijuesve shqiptarë të Jugosllavisë, si ajo e poetes Edi Shukriu, e studiuesit Rexhep Qosja dhe e disa krijuesve brenda Shqipërisë si e përkthyesit Pashko Gjeçi, piktorit Sadik Kaceli, Maks Velo, shkrimtarit Petro Marko, etj. e ka tërhequr Demnerin, prandaj ai e ndjen për detyrë qytetare të riprodhojë kujtimet që i kanë lënë leximi ose shikimi i veprave të tyre, ose lënia në anonimat e P. Gjeçit, mbajtja në Bibliotekën Kombëtare “në rezervat” e librave të krijuesve shqiptarë të Jugosllavisë, etj. Mes “fotografive” të ndaluara gjatë periudhës komuniste, por të regjistruara në kujtesën e tij, gjejmë dhe atë të votimeve qesharake me 99.99 % pa kaluar te dhoma e izoluar, mbledhjet e shumta nëpër ndërmarrje e lagje, që autori i quan “Kohë burgu” (“Më Kujtohet” 1, f. 166).
          Leximi i këtyre copave e njeh lexuesin me aspekte të shumtë të jetës reale të kryeqytetit tonë dhe të banorëve të tij, ia shton nostalgjinë ndaj jetës së dlirë të popullit tiranas, natyrisht larg nostalgjisë ndaj diktaturës dhe diktatorit. Konkretisht e bën lexuesin të ndjehet më tiranas, se sa djehej para leximit të këtyre copave. Kështu, autori e ka kryer misionin e tij si bir i denjë i kryeqytetit.
          Që në parathënien e librit të parë «Më kujtohet» 2011, autori jep sqarimin e vet: “Në tekstet e mëposhtme flitet për ngjarje, situata, dialogë, imazhe, fjalë, shprehje, gjeste, sende, persona, etj., që, në një mënyrë apo një tjetër, ishin pjesë e jetës sonë të përditshme. Në disa prej tyre ndihet një lloj nostalgjie, por kjo s’ka të bëjë aspak me kohën e diktaturës. Aspak. Është nostalgjia që ndjen gjithkush për kohën e fëmijërisë dhe rinisë së tij, në çfarëdolloj sistemi politik qoftë, e që është e lidhur më shumë me shqisat e të parit, të dëgjuarit, të prekurit, të nuhaturit e të shijuarit.”
* **

   Letra së dashurës A. të shkruara nga “kafazi i artë


Veprat e Ylli Demnerit …

Gjendjen e të gjithë shqiptarëve, që ikën nga atdheu drejt Perëndimit pas vitit 1990, të shtyrë nga mungesa e lirisë dhe varfëria, ky autor e karakterizon si një kalim nga një burg në një tjetër. Këtë lloj të ri burgu ai e quan “kafazi i artë” që krijohet nga malli për vendlindjen. Të shpërngulurit jetojnë midis dy vendeve, dy gjuhëve, dy kohëve. Dhe këtë dyzim ai përpiqet t’ia transmetojë së dashurës “A” përmes letrash të mbushura me aspekte të ndryshme jete. Momentet dashurore janë përshkruar me ndjeshmëri të lartë, por ato janë dhënë me masë pa teprime. Synimi kryesor i autorit janë transmetimi i mendimeve, meditimeve, përvojës së jetës, pasuritë mendore dhe shpirtërore të autorit, i cili ia rrëfen së dashurës për ta pasuruar dhe botën e saj. Ai tregon si i kalon ditët, ç’ libra lexon, ç’ filma, ç’ ekspozita ka parë, ç’mësime ka nxjerrë nga jeta e pastakimeve të para lakuriqe nën kuvertë te pullazi i shtëpisë, apo në mbrëmjet dehëse nëpër rrugët e Tiranës. Pas disa deklaratash e përshkrimesh dashurie, autori ngutet të deklarojë: “Sonte të mbaj në kujtesë, ashtu siç mbaj zemrën” (f. 14).

          I rrëmbyer prej librit me kujtime “Vivre avec Picasso” shkruar prej gruas së këtij piktori, Demneri ndalet te përshkrimet e laboratorit krijues të Pablo Picasso-s. Ai riprodhon prej librit të asaj që do bëhet më vonë gruaja e piktorit pjesë nga ato kujtime ku tregohet puna me përqendrim të lartë, zbërthimi i imazheve të Picasso-s që punonte pa model, dhe së fundi riprodhon dhe dy vizatime, modele të një gruaje që mban botën, si të ishte një lodër, etj.

          Duke qenë njohës i historisë së kinemasë, autori ka dëshirë t’ia tregojë së dashurës, pra dhe lexuesit, idilin që lindi pas këmbim letrash dhe këmbënguljes për lidhje telefonike, midis aktores amerikana Ingrid Bergman me regjisorin italian Roberto Roselini. U kuptuan aq shumë midis tyre, sa që gjatë xhirimeve të filmit pati një lidhje dashurie edhe pse të dy ishin të martuar e me fëmijë. Një aventurë që përfundoi me skandal, të cilin Ingridi e vuajti gjatë pa kuptuar se kishte gabuar…

          Dashuritë e krijuesve të mëdhenj si Pushkini e Çehovi janë subjekte letrash të tjera, të cilat nuk po ndalem t’i tregoj.

          Në një letër tjetër, Demneri tregon me kënaqësi emocionet që përjetoi gjatë një vizite turistke në brigjet turke të detit Egje. Çfarë gërmadhash dhe monumentesh pa në Efes, ç’ përshtypje i la afërsia fizionomike midis popullit turk dhe atij shqiptar, afërsi të cilën ai nuk e di se buron nga fakti që fiset mongole selxhukide (të parët e popullit turk) u përzienë së pari me popullsinë trake të Azisë së Vogël, pra me një popull vëlla me ilirët. Populli turk pasi u përzie me trakët i humbi tiparet mongoloide, sytë me bisht dhe ngjyrën e verdhë, mori shumë fjalë prej trakishtes dhe u bë i ngjashëm me banorët e gadishillit Ballkanik me të cilët vijoi të përzihej edhe më tej pas formimit të Perandorisë.

          Jeta plot mundime e mëdyshje e emigrantit e mundon edhe Demnerin. Edhe ai jeton midis atdheut dhe vendit të ri. Dashuria që i kishte falur e dashura A, e mban lidhur me atdheun. Flirtet që ajo i pati dhuruar me trup e shpirt, janë kthyer në mendjen e tij në shtëpi, atdhe, gjuhë, pra në ato gjëra të çmuara që e mbajnë në këmbë në dheun e huaj. Më tepër se një letër ky shkrim është një skicë kushtuar emigranitit në përgjithësi. Për ta përforcuar idenë e vet, autori përdor si ilustrim artistik pikturën «Emigranti» të piktorit shqiptar Agim Sulaj, ku shihet një burrë i fortë që ecën i vendosur drejt së ardhmes duke mbajtur në dorë një valicë, së cilës i ka rënë fundi dhe nuk mban asgjë brenda saj. Në fund, kur emigranti arrin pas shumë vuajtjesh të blerë një shtëpi të madhe për familjen e tij, shikon se fëmijët nuk i flasin shqip, se ai ka mundësi të shkojë me pushime në atdhe, por atje çdo gjë ka ndryshuar, nuk është më atdheu që ai sheh në ëndrrat e tij, madje dhe njerëzit janë tjetërsuar…

          Pasi lexoi kujtimet e vajzës së Stalinit, Svetlana Alliluyeva (Svjetllana Alilujeva), Demneri i shkruan së dashurës: “Kam qenë i emocionuar nga sinqeriteti dhe nga forca e saj për t’u ngritur mbi lidhjet e gjakut dhe i befasuar nga qartësia në gjykimet e të atit” (f. 160). Autorin e kap dëshpërimi sepse midis fëmijëve të diktatorit shqiptar Hoxha nuk ka asnjë që të jetë ngritur e t’i afrohet sado pak nivelit qytetar të vajzës së diktatorit Stalin. Ajo pati deklaruar me shumë sinqeritet: “Kur të vijnë sytë është e pamundur të kalosh si e verbër” (f. 160). Svjetlana, pasi analizon veprën e Stalinit, arrin në konkluzionin e vet: “Krijimi i një bote gjysëm-birrucë, gjysëm-kazermë, ja thelbi i “meritave të mëdha historike të babait tim” (f.173). Për çudi në Shqipëri vijojnë të jetojnë si të verbër jo vetëm familjarët e diktatorit Hoxha, por edhe shumë ish-komunistë e ish-funksionarë të regjimit diktatorial. Ata janë sot deputetë në Kuvendin e Shqipërisë, mburren me bëmat e tyre të dikurshme dhe kërcënojnë për marrje të jetës ndaj të gjithë atyre si Agron Tufa, Kastriot Dervishi, Uran Butka, Çelo Hoxha, që zbulojnë e denoncojnë krimet e diktatorit dhe të shërbëtorëve të tij.

* * *

          Krijimtari e mirëfilltë letrare artistike

          Për një regjisor që është marrë me krijim filmash artistikë, skenarë filmash, etj nuk është e vështirë të krijojë dhe vepra letrare të mirëfillta si poezi, skica, tregime, novela, romane, drama, etj. Një shembull të suksesshëm e dha regjisori Dhmitër Anagnosti me hartimin dhe botimin e romanit “Koburja nga Europa” 2014 dhe të përmbledhjes me skica, tregime e novela “Ulliri, pema e dhimbjes” 2019. Kështu ndodhi dhe me Ylli Demnerin. Pasi e sprovoi veten si memuarist i dy librave “Më kujtohet” dhe autor letrash “E dashur A.”, ai është edhe autor poezish të llojit Haiku japonez te libri “Njëqind e njëmbëdhjetë haiku”.  Në librin me skica, ese, portrete dhe tregime “Bloc – notes”, arritja më e spikatur është tregimi “Fotografia” (f. 207 – 212), ku subjekti, i cili përbëhet nga një ngjarje e krijuar prej autorit dhe jo i mbështetur mbi kujtimet e tij, shtjellohet me përthyerje dhe digresione të herëpasherëshme. Tregimi ka një ndërtim kompozicional shumë premtues që dëshmon se së shpejti prej këtij autori do të kemi dhe krijime të tjerë të suksesshëm. Fillohet me zhurmën që bën telefoni pasi kishte marrë një sms: “Ke mundësi të takohemi sot rreth orës 11:00 në kafenenë ‘Tre shokët’? Do jem dhe dy ditë në Tiranë, Ana.” Më tej vijon rrëfimi në vetën e parë. Tregohet se Ana ishte e dashura e autorit 29 vjet më parë. Ishin nxënës gjimnazi në Tiranë. Përshkruhet nata e fundit e ndarjes së tyre, plot lot e ngashërime. Pastaj portretizohet Ana Drishti, vajzë e bukur e padrojtje, e cila iu afrua e para. Ajo kishte dy buzë të plota që dukej sikur donte ta kafshonte jetën, ishte bijë e një funksionari të diktaturës. Jepen më tej disa marrëdhënie shoqërore në klasë e shtëpi të Anës, dhurimi i një stilolapsi Blic nga ana e saj, disa shikime të Hit Parade në kohë dreke në TV te shtëpia e saj, etj.

          Pa vijuar më tej tregimin, autori e ndërpret rrëfimin e linjës së dashurisë dhe kalon te pika kulminante, te ndërhyrja e një oficeri të Sigurimit, i cili e thëret djaloshin një ditë të hënë te zyra e sekretares së partisë së shkollës. Nga kërcënimet e oficerit të Sigurimit marrim vesh se djaloshi quhej Arben Dajti, dhe se ky kishte ardhur prej Shkodre në Tiranë për të marrë maturën. Për shkak të biografisë ai kishte ndërruar mbiemrin dhe kishte marrë mbiemrin e dajës së tij. Arbenit iu kërkua që të ndërpriste lidhjet me Anën dhe të ndërronte klasën, përndryshe do ta plasnin dhe atë në burg ku do të piqej me të atin. Djaloshi e ndjeu veten të trembur dhe të poshtëruar…

          Më tej tregohet se dashuria midis tyre kishte lindur me një të parë dhe pa treguar se në çfarë rrethanash lindi kjo dashuri e parë e tyre, autori përmend shkurt një takim nga Liqeni Artificial dhe kthimin nga një ekskursion me autobuz nga Saranda në Tiranë. Ata kishin qëndruar në rreshtin e fundit, Ana ia kishte marrë kokën mbi gjunjët e saj dhe ia krihte një cullufe të pabindur flokësh. Dashuria e tyre ishte zhvilluar në fshehtësi, por ja Sigurimi e nxori nën dritën e prozhektorëve për ta asgjësuar…

          Kalohet te takimi pas 29 vjetësh te kafe ‘Tre shokët’. Arbeni kishte vite që punonte si fotograf. Rrëfimi vijon në vetën e parë: “Kur hyra në kafenenë ‘Tre shokët’, për disa çaste nuk e njoha. Ndryshimi, shndërrimi, ishte i madh. I paimagjinueshëm. Ai theu brutalisht imazhin që kisha ruajtur përgjatë atyre njëzet e nëntë viteve; atë të një gjimnazisteje me belin e hollë (që arrija t’ia mbërtheja me dy duart), ovalen e bukur të fytyrës, atë refleks të bukur mbi flokët ngjyrë gështenjë, që tani ishin lyer për të fshehur thinjat. Sytë, vetëm sytë ishin po ato, i njëjti shkëlqim, sidomos kur buzëqeshi. Edhe pse u mundova që të mos e jap veten, m’u duk se arriti ta lexonte atë mbi fytyrën time…”

          Ana kërkoi që Arbeni ta uronte, sepse ishte bërë gjyshe, por ai nuk nxjerr dot asnjë fjalë. Më tej, kur ajo e pyeti: “Më trego, çfarë ke bërë gjatë kësaj kohe?” Ai iu përgjigj: “Asgjë.” dhe shtoi me vete: “Në fakt, asgjë nuk kisha bërë gjatë atyre viteve. Kisha jetuar me kujtimin e saj. Mes mallit dhe urrejtjes. Çdo gjë tjetër kishte qenë vetëm arrati. Arratisje nga kujtimet. Tek të gjitha vajzat që kisha njohur më pas, kisha kërkuar atë…”

          Tregimi mbyllet me kërkesën e Anës për t’i bërë një foto sepse donte ta kishte gati për gurin e varrit. Kjo kërkesë Agronit i kujtoi rrobat e vdekjes që gjyshja e tij kishte bërë gati dhe i ruante te sëndyqi, shumë vjet para se të vdiste.

          Thjesht e qartë transmetohet ideja, se të dy kishin shtyrë vitet si viktima të diktaturës komuniste…

M A R E N O S T R U M

by

SHPEND SOLLAKU NOE’/

                                      Katër ekstrakte x  katër sezone/

                             Poema e eshtërnajës/

                Fragment/                                                            

                                  «Vargje thellësisht njerëzore,  të ngjeshura me dhimbje, /

                                 ankth,  rebelim».  Paolo Chiozzi, Universiteti i Firences /

[…]/

Ekstrakti i dytë/

Ky det ndihet mirë në prehër të Vlorës/

– Mare Nostrum i pranverës,/

që s’është sozia e vëllait dimëror,/

që gërnjitet me binjakun e verës,/

që denoncon thjeshtrin e vjeshtës për plaçkitje/

të thesareve prej përbarkieve,/

që bën hile në Bursën e xhixhivalleve./

Është deti pranveror, lagjin që i lan këmbët/

Kepit të Gjuhëzës, të malluar pas mjegullash/

për kryeneçësinë e fortesës së Kaninës./

Është deti i natës groteske i të të parakohshmit Halloween

që shtyn të gjithë në tubim: të shkrumbëzuarit e Mobi Princit,

të rishfaqurit e Ustikës,

të mbeturit pezull të përjetshëm të Bolonjës,

të masakruarit në përçartje të Drenicës.

Është deti i Otrantos, angështi – enigmë e Katerit të Radës

– lëvozhgëz arre, arkëmort britmash shpresëprera

mbi valët lunatike që bishëzohen me hope,

të ngarkuara me shkrepje mbi kreshtat e pranverës së mardhët,

të ngarkuara me plumbin e tradhëtimit të pritjes së kotë,

det i të të nxituarit Halloween.

Është deti zemërndrydhur i dhimbjes së pakuptuar,

i të qarave të heshtura fëmijërore që prehen nën këmbët e ujit,

pa asnjë pyetje, deti i nënave tronditëse

që shtrëngojnë krijesëzat e tyre

në të rralluarën kujtesë të agonisë,

gjer në përputhjen me kumin e pasy

të gjirit gangrenë të Otrantos.

Është deti i kreshpëruar i dosjeve euforike gjyqësore

që bymejnë llogaritë rrjedhëse të të emëruarve

prej parlamenteve – zëdhënëse të mizorëve;

deti pranveror i kurorave hipokrite të heronjve

të dyshimtë, deti i të vërtetave të kredhura

nën duna të rreme të Premtesh të Shenjta, i përfaljeve

të përlyera që zënë ngushtë ikonastasët; deti i pranverës,

i ngashërimit të Zotit, të nemitur

akoma edhe një herë prej plogështisë së pandreqshme

të krijesave të tij të mangëta;

deti i të të përshpejtuarit Halloween,

i lotit pa dobi të etërve me lemzë tragjike.

Është deti i pranverës, i provokuesve avance

të admiralëve që ç’tendosen të qetë

pasi kryen detyrën ndaj shtetit vrastar, që kridhen

në kërkim dhuratash për kurtizanet, shtojcë

diamantesh, pas portave të blinduara,

të padepërtueshme nga pëshpërimat

e të vdekurve të mohuar.

Intermezo e parë

Çfarë ndien deti ventrilok në bunacë,

i dallgëve belbacake të pacipa, i varreve anonimë

të mbjella brigjeve, shënuar nga një vulë e thatë

e një date të vetme, atë të bastisjes,

të linçimit të shpresës; hunj të rëndomtë

pykëzuar rastësisht aty-këtu, sipas përtesës

së atij që, ndërsa gllabëron një hamburger,

kall nën rërë të refuzuarit prej ujërave të mugëta?

Çfarë ndien pak më poshtë ish-kërkushi

eshtërthyer prej të akulltit, të kobshmit përqafim të gropës:

Askush nuk është kthyer më të na e tregojë

nëse gjëma e të të jetuarit të boshit pas zhgjëndrrës,

i të të qenit i shformuar nën rulin e pamëshirë të Ngjarjes,

i të të lënit pas të të vetmes siguri: lotit,

është më çjerrëse se zbrazëtia që mbush trupin,

se ndjenjat që mërgojnë, se të fundmet, të zbehtat

reflekse të fanarëve që shuhen në hiç;

Askush më s’është bërë i gjallë t’i heqë velin

se çfarë ndien ai që shket ngadalë në squlljen

e nënujit, gjersa nemitet përgjithmonë zëri

i pakuptueshëm i valëve të mbetura në siprinë;

çfarë provon ai që shijon dhëmbin e peshkaqenit

ndërsa mishrat ende të ndjeshme ndaj sëmbimit

shndërrohen në kafshata të tmerrit;

Askush më nuk është paraqitur të na e përvijojë

se ajo lëngatë e fundit është më e gëlltitshme

se kafshimi i beftë i një mine nën këmbë

që ngre në fluturim bumerangë njerëzorë e ç’mbjell shpirtin

– dhe ai i gjuajtur prej plumbash lapurekë,

i përndjekur nga bomba skifterësh në fluturim të ligjëruar

prej kujt pretendon të kalërojë, të vërë në vijë, të përmirësojë

botën e tjetrit;

Askush s’është ridukur më në mbifaqje që të na e mërmërisë

nëse përmbytja e gojës prej ujnajës së njelmët

që rend e marrosur të mbushë mushkëritë;

nëse shpërthimi i gjakut prej flegrave, tensioni i lartë

që karbonizon të dendurin, të fundit mendim

është më shkatërrues nga plumbi zhuritës

që i bën vrimë kafkës në paganen colpo di grazia;

nëse çngjyrimi i shikimit në horizontin mjeran

të vorbullave grigjelbërta është më fashitës sesa doza

e të të autorizuarit, e të të ligjëruarit injektim vrastar;

nëse jastëku i rërërave të përgjumura të rriponjave

nënujëse është më mikpritës se çarçafët e ndotur

në mjegullat ndjellavdekje të dhomës me gaz;

Askush më nuk është përshenjur të na predikojë

nëse brenga e trupit nën gurët që shtazët mbi ty

ngrejnë lapidar

është më përçmuese e më dërmuese se mijërat tonelata

të ujit të shëllirtë mbi brinjët

e thërrmuara në miliona grimca prej kristali

që shqyejnë verbërinë e grronave;

nëse moria e yjeve që shpërthejnë prej syve të dalë

është më inkandeshente se sa shoku vertebral

i litarit të varjes,

askush më s’është ringjallur për të na e rrëfyer.

[…]

 VITAE

Shpend Sollaku Noé u lind më 3 prill të vitit 1957 në Lushnje nga një familje beratase, transferuar në Myzeqe për arësye politike. Është diplomuar në gjuhë e letërsi. Ka punuar si arsimtar në Çermë dhe në gjimnazet e Lushnjes dhe më pas si themelues, drejtues e gazetar i Ora e fjalës dhe Republika, organe të atëhershme të  opozitës.

Ai ka qenë ndër pionierët e lëvizjes demokratike në Shqipëri, ndër th­meleuesit e Partisë Demokratike e asaj Republikane. Që nga viti 1992 je­ton si azilant politik në Itali, ku ka punuar për gazeta e televizione të ndryshme italiane e amerikane. Ka shtetësi të dyfishtë shqiptaro-italiane.

Shpend Sollaku Noé ka qenë aktiv edhe si përkthyes, veçanërisht nga shqip­ja, italishtja dhe rusishtja. Mban gjithashtu lidhje bashkëpu­nimi me shumë revista letrare ndërkombëtare. Veprat e tij deri tani janë përkthyer në 27 gjuhë kryesore dhe janë shitur në mbi njëqind vende të botës. Për t’u shënuar veprimtaria në mbrojtje të të drejtave të njeriut, sidomos të emigrantëve dhe në veçanti të të burgosurve dhe të azilantëve politikë. Li­brat e tij: Abysses-Voragini dhe Barcodes-Codici a Barre, të dy në italisht e anglisht, si dhe Antologitë në shqip, italisht, frëng­jisht, spanjisht e anglisht, të botuar në SHBA, kanë arritur të kenë një sukses ndërkombëtar.                     
  Ka botuar në Itali (Romë) romanet e suksesshëm Il confine della nebbia (Kufiri i mjegullës) dhe Il pero fiorì a dicembre (Dardha lulëzoi në dhjetor), që është ambientuar sidomos në Beratin e viteve ’60 -’90.

Shpend Sollaku Noé ka nisur të shkruajë që në fëmijëri e të botojë në organet kombëtare që në moshën 14 vjeçare.

       Midis librave të tij kryesorë përmenden:


Mëzat e kaltër – poezi, Shtëpia botuese Naim Frashëri, Tiranë  1987;                                                                      

  Il regno del proibito – poezi, italisht e shqip,

Itali 1995;

Applaudire Caligola – poemë deherioke, italisht,

Firence, Itali 1997;

Un posto a piedi per Galilea – poemë, italisht,

Raguza, Itali 1999-2000;

   La Colombia dei Balcani – prozë hetimore, italisht,

Itali 1994;

   Il secolo breve – prozë hetimore, italisht,

Itali 1994;

   Abysses-Voragini – poemë, italisht e anglisht,

SHBA 2009;

   Barcodes-Codici a Barre – poemë, italisht e anglisht,            

SHBA 2010;

   Piramidi in frantumi – antologji, italisht,

SHBA 2011;

  Es hora de andar Sócrates – antologji, spanji­sht,

 SHBA 2011;

   Se réveiller au fond du précipice – antologji, frëgjisht,                                         

SHBA 2011;

   Atdheu i tjetrit –antologji, shqip, 

SHBA 2011;

   Pantheon in Blackout– antologji, anglisht,

SHBA 2012;

   Il confine della nebbia – roman, italisht,

Romë, Itali 2012.

   Eros murmuridhesh në gjendje të virgjër – poemë, shqip, libër i përbashkët me Skënder Rusin, shqip,

Itali, 2014.

   Il pero fiorì a dicembre – roman, italisht,

Romë, Itali 2018.

Ka bashkëpunuar ndër të tjera me këto organe shqiptare e të huaja:

“Loog”, “Das Boot”, “Journal of Contemporary Anglo-Scandinavian poetry”, “Rustic Rub”, “Parnasus of World Poets”, “Dismisura testi”, “Poeteka”, “Haemus”, “Drita”,  “Bashkimi”, “Republika”, “Ora e fjalës”, “Rilindja Demokratike”, “News Letter”, “Alto Adige”,  “Milosao”,  “Cio­ciaria Oggi”, “Il messaggero”, “La nazione”, “Gazetta di Parma”, “Il tem­po”, “RAI”, “RTTR”, “Italia Uno”, “Gazeta shqiptare”, “Tirana Obser­ver”, “Dielli – The Sun”, “Fenix”,  “Elite”, “Zëri i Amerikës”, “Standart”, “Shqiptarja.com”,  “Espresso”etj.

                     Citime rreth veprës së autorit:


Vepra e Sh.S. Noè-së mund të përfshihet e gjitha në fillin e zi të traditës europiane që shkon nga Marionettetheater i Kleistit tek Teatro della crudeltà të Artaudit e më tej.

Kjo vepër mund të radhitet, madje në më­nyrë të ndryshme, me krijimtarinë e një brezi të tërë poetësh si Brodskij, Milosz, Herbert, Kancev të cilët, ashtu si Noè, u shtërnguan të braktisin atdhetë që nuk mund të shuanin etjen e tyre për liri.

C. Cottardi, C. Diddi, Presi­dentë Kombëtarë të Amnesty International, Romë, prill 1995.


Një pëzierje eksplozive akuzash, sarkazmash e sulmesh ndaj atij që ai, Noè, e quan komunizëm i maskuar. Mund të duket subjekti i një roma­ni të Kunderas o Grossmanit; ashtu ankthi i realitetit kthehet në dramë nje­rëzore në fjalët e këtij autori…

Gazzeta di Parma, qershor 1992.

Një intelektual i huaj i trasplantuar me sukses në Itali.

Il Messaggero, janar 1996.

Një penë therëse që shkruan në një italishte të përsosur.

Alto Adige”, shkurt 1996.


I aftë të shkrijë formulat e ndërtuara nga tradita, i aftë të revizio­nojë bo­tën e domethënieve.

Firenze Libri, 1997.


Një shkrimtar që ka brenda vullkanin; një art për të cilin do të flitet gja­të.

Attilio Bertolucci, poet, 1999.


Shpend Sollaku Noé është një intelektual i madh poliedrik.

Floriana Gavazzi, gazetare RAI, Radio Due, 2002.


     Floriana Gavazzi /


Shpend Sollaku Noé është një poet i madh që ka pasur si qëllim daljen e poezisë nga akademitë, nga aristokracitë letrare, nga ambien­tet mondane. Poet nga nevoja, gazetar për domosdoshmëri historike, profesor e njeri i le­trave rritur në underground, politikan i lindur, martir i lirisë të shtypur. I mbrujtur me një përgatitje solide kultu­rale, letrare, filologjike e muzikale, po aq sa edhe shkencore në kuptimin enciklopedik, poliglot, karaktert i guxim­shëm, kurioz nga instikti, inte­ligjenzë akute, mendje shumë të kujdesshme për të ardhmen qoftë le­trare, filosofike apo politiko-sociale, Shpend Sollaku Noé është personalitet shumë kompleks dhe është i paisur me një ngarkesë të ngjeshur humane. Lirika e tij është aktuale, therëse, mallëngjyese, e vuajtur, gërvishtëse, magjepsëse.

Stelvio Mestrovich, shkrimtar e poet, nga parathënia e librit Abys­ses-Voragini, 2010;

Nuk rrodhi kurrë gjak i mirë midis meje e sovranëve… Autori i këtyre vargjeve, Shpend Sollaku Noé, shkruan një poesi civile, me retrospektiva në histori e mitologji, por për tʼu kthyer gjithmonë në bashkëkohoren dhe problemet e sotme të një bote të populluar nga ti­ranë, xhelatë, banka të kthyera në perëndi. Në qendër të veprës së tij është raporti midis fuqiplo­tëve dhe individit, midis fuqiplotëve e intelektualit.
Marco Rizza, Alto Adige, Tetor 2010.


Kurrë sʼkam lexuar një poemë kaq të bukur, por ngjethëse; kaq të ngje­shur me lirizëm, por të hidhur dhe plot helm; kaq të vërtetë, saqë të vjen të rilexosh, menjëherë pas kësaj, Shkrimet e Shenjta; kaq të përditshme, saqë të vjen të kesh nostalgji për të kaluarën; kaq shpue­se e sëmbuese saqë të vjen të veshësh dorashka para se tʼa shfletosh.                                                                                                                                                       

Stelvio Mestrovich Wotninsky, nga parathënia e librit Barkodë, 2010.


Romani i ri Kufiri i mjegullës i Shpend Sollaku Noé-së, shkrimtar, poet e përkthyes shqiptar, ndërthur momente të ashpra e ironikë. Një tension i fortë udhëheq lexuesin nëpërmjet historisë së beratasve Oresti që gërshe­tohet mjeshtërisht me ngjarjet e mëdha historike…

Franz Giordano, RAI, qershor 2012. Vepra e Shpend Sollaku Noé-së renditet për­krah le­tërsisë evropiane që në dhjetë vjetët e fundit ka përmbledhur dëshmi me vlera absolute tek autorë si Marai, Pahor, Bettizza, Brodskij e Herta Myler. Në faqet e shqetësuara e të rrjedhshme të prozës së tij Shpend Sollaku Noé prek, me një stil të magjishëm, arësyet më të thella të humanizmit e të shpirtit dhe këtu romani i tij arrin një frymëmarrje të jashtëzakonsh­me.

Giuseppe Marchetti, kritik letrar, Gazetta di Parma,2013. 

Mare Nostrum: një poemë thellësisht njerëzore, e regjur në dhimbje, ankth, rebelim.

Paolo Chiozzi, prof. në Universitetin i Firences, Fenix 2013


Romani Il pero fiorì a dicembre, i shkrimtarit dhe mikut Shpend Sollaku Noé, na dha ngazëllimin për një arritjeje dhe një suksesi tjetër shqiptar në fushën e letrave, në një vend të rëndësishëm të kultures europiane e botërore, (romani është shkruar drejtpërsëdrejti në italisht, forcë e talentit të autorit), na solli dhe emocionet e forta të dramës gjysmëshekullore shqiptare, një afresk vuajtjesh dhe qëndrese njerëzore.

Visar Zhiti, poet, Atunis Galaxy Poetry, shkurt 2018


Romani Dardha lulëzoi në dhjetor është i një bukurie superiore. Mënyra e të shkruajturit të Shpend Sollaku Noé-së është e qartë dhe e zhdërvjellët. Tema është përzhitëse. Një roman i madh. Një himn për lirinë e Atdheut të tij.

Stelvio Mestrovich, shkrimtar, Dielli, mars 2018


Dardha lulëzoi në dhjetor – Një roman me përmasa të mëdha që lë mbresa të pashlyeshme.

Kujtim Hajdari, poet, Dielli, prill 2018


Dardha lulëzoi në dhjetor është një roman i madh dramatik me ngjarje që zhvillohen në një sfond të caktuar historik. Pas një prodhimi të gjerë poetik në gjuhën shqipe dhe italiane, Shpend Sollaku Noé, figurë shumëdimensionale prej intelektuali, çimentohet tashmë edhe me romanin. Ashtu si tek poezia, ai trajton veçanërisht temën e marrëdhënieve ndërmjet individit dhe pushtetit despotik. Me romanin, sidoqoftë, Shpend Sollaku Noé ka gjetur një mjet shprehës më të pasur dhe të larmishëm që dëshmon se e zotëron me mjeshtëri. Dardha lulëzoi në dhjetor është pjesë e oktatalogjisë së romaneve Bij të Saturnit. Kjo oktalogji është frymëzuar nga faktet e ndodhura vërtetë në më shumë se pesëdhjetë vjet të të kaluarës së afërt të Evropës; duke filluar nga Ligjet Raciale, për të vazhduar me diktaturën nën regjimet e ashpra komuniste dhe më gjerë. Skena e ngjarjeve, subjekti dhe personazhet gradualisht shtrihen në botë, që nga kriza e Kubës (1962) deri në depresionin e madh botëror të filluar në vitin 2008. Titujt e tetë romanëve të heptalogjisë janë: Trenat e humbur të Atzel Brauner-it, Dardha lulëzoi në dhjetor, Filius Hostis,  Ganxha,  Scorpius, Kavie, Walscher dhe Gerda T. në krahët e tre lumenjve. Secili prej romaneve tek Bij të Saturnit ka jetën e vetë të pavarur edhe jashtë këtij kompozimi të madh letrar. 

                    Floriana Gavazzi, gazetare RAI, 2018

A Divided City…

by

By Maya Phillips – daughter of David L. Phillips /

I am a fifteen-year old student who believes that bringing people together and fostering dialogue can help solve some of the world’s problems. From the moment I was born, my parents have taught me to be a force for good in the world. Throughout my life I have done humanitarian projects with my sister and father. This year we are helping to rebuild a library in Kosovo to restore relations between Serbs and Albanians and foster reconciliation. I often talk about my projects because they are a very important part of who I am. I feel proud because I try to help our world, spread kindness, and have an impact on others. 

My current project rebuilding the Mitrovica Library and Cultural Center is one of my favorites. In March 2019, we flew to Vienna, Austria. We stayed in Vienna for a one and a half days exploring the beautiful and historic city. The next day, we flew in a small propeller plane to Kosovo. While on this plane, we reviewed our schedule and talked about the history of the city.

Mitrovica is split in two parts, divided by the Ibar River. Serbs live in the north and Albanians in the south. Mitrovica was divided after the war of independence in 1999 when Kosovo Albanians rebelled against Serbia’s tyranny. Serbia cracked down and the United States intervened to save the Kosovo Albanians. Kosovo became independent, but Mitrovica was divided.

We envision the Mitrovica Library and Cultural Center as a place where students can meet, read and study together, sharing experience and joint projects. During our trip, we met many influential people in Kosovo who would help us with our project. We met the Prime Minister and the Foreign Minister. We toured the city of Prishtina and dined with many of my father’s friends.

It was time to visit Mitrovica, the place for our library project. After a long drive along a wet and bumpy road, we got out of the car. I could feel the frigid wind blowing against my cheeks. My family and I walked around all day viewing potential locations for the library, and we met with the mayor and community leaders. 

Our appointment schedule in Mitrovica was arranged by Anesa, a local teacher with whom we are collaborating. She arranged for us to interview Albanian and Serb students to discuss the library project. We wanted to have a joint meeting with the Albanian and Serb students, but the Serbs would not attend. They did not want to come over to the Albanian side. They were wary of socializing together. Surprisingly, this was not discussed further in our meetings in the north and the south. 

The group of Albanians was a big mix of college students, including both boys and girls. They were eager and excited. The Serbians were a small group of young men. We met with two of them before moving to a different café where more joined us. Members of the group on both sides were all eager to get involved with the project. They came with a lot of enthusiasm and ideas.

Before coming to Mitrovica, I was aware that Kosovo was still a divided society. Walking north across the bridge over the Ibar River later that day, I saw numerous rows of Serbian flags hung from lampposts and strung across streets on strings. That was when the division became a reality. I passed coffee shops with people sitting around because there are no jobs. My head was full of thoughts circling around me. I thought about these groups of people: how different they were yet very much the same.  I thought about why they could not get along. I want the project to lead to reconciliation and new relationships between the two different groups of people. My goal is to promote reconciliation in this war-torn society and make a difference. 

I am not Serbian or Albanian, but Kosovo has always been a very important part of my life. I have grown up knowing many family friends from Kosovo. I heard stories about the war and Kosovo as a divided country. I believe that I can make a change and help build peace. This is very important to me. The library is now being built and continues to grow every day. I hope the country will follow.

Maya Phillips
New York
15 January 2020