Irena Dragoti/

Në rrjedhën e pandalshme të jetës njerëzore, miqësitë, shoqëritë apo dashuritë shpesh perceptohen si diçka që na përket dhe që do të mbetet e pandryshuar pavarësisht kohës, rritjes apo sjelljeve tona. Kjo lloj sigurie, që shpesh nuk analizohet, është kultivuar deri diku nga shoqëria ku jetojmë. Ajo na ka mësuar të kemi zemrat më të mëdha se plagët tona! Natyrshëm lind pyetja se çfarë e justifikon këtë siguri? A është produkt i reciprocitetit të vërtetë apo formë e kamufluar e egoizmit tonë?

Njeriu ka prirjen të mbështetet tek të tjerët për ndjenjën e përkatësisë dhe vazhdimësisë, në këtë kuptim, një mike, shoqe apo partnere perceptohet si një element konstant i ekzistencës sonë ndaj kemi prirjen drejt shoqërizimit i cili presupozohet të frymojë mbi reciprocitetin. Në çastin që marrëdhëniet e krijuara mes mikesh, shoqesh apo partnerësh i marrim të mirëqena, biem në qasje të njëanshme, të interesuar për pritshmëritë tona. Kjo ndodh si prej egoizmit e nënvlerësimit, ashtu edhe prej mosnjohjes së vehtes a personalitetit të dyfishtë tek disa syresh. Kjo ndodh kur mendojmë se gatishmëria njerëzore në kujdes e përkushtim na përket si lider vlerash. Me dashje apo pa e shndërrojmë sigurinë e marrëdhënies në iluzion që zgjat deri në momentin kur vetëdija për brishtësinë e tyre na godet me forcë.

Por, a kanë qenë ndonjëherë reale këto marrëdhënie përderisa arrijnë pikën e humbjes apo zvarritjes? Kjo qëndron si dilemë morale dhe ekzistenciale. Si individë të prirur ndaj vetëkënaqësisë dhe harresës nuk kultivojmë një ndërgjegjësim më të madh për vlerën tonë jashtë këtyre mardhënieve. As nuk kuptojmë se ndjenja e dorëzimit ndaj një marrëdhënieje në dukje “perfekte” duhet të ngacmojë e ndezë mekanizma psikologjikë njëjtë me antitrupat për të neutralizuar në mendje“ virusin e zvarritjes”

Marrëdhënie në dukje ideale, na bëjnë që shpesh të heqim dorë nga shumë pjesë të vetes si liria, shpengimi, rebelizmi, madje dhe vetëbesimi, duke i shndërruar në një garë me vehten për ta mbrojtur nga humbja. Në thelb, ky është iluzioni. Sakrifikojmë veten për një siguri që në fakt nuk ekziston por e fantazon frika. Marrëdhëniet e ndërtuara mbi frikën e humbjes janë forma të varësisë emocionale. Ne dorëzohemi, pranojmë më pak sesa meritojmë, duke u transformuar në një version të deformuar karakterial të vetvetes. Kur arrijmë këtë pikë, shpesh nuk e pëlqejmë më veten tonë, duke u bllokuar edhe në rrugëdalje.

Miqtë, shokët apo partnerët që na bëjnë të ndiejmë se vetëm ata mund të na japin plotësinë e vetes shndërrohen nga bekim në pengesë për rritjen.

Pse është kaq e vështirë të shpëtojmë prej mardhënieve tilla?

– Varësia emocionale:

Kemi dorëzuar veten tek të tjerët si burimin kryesor të lumturisë sonë.

-Frika nga boshllëku

– Besimi i tepruar që mund të rezultojë shantazhues

Ti ke ekzistuar dhe do të ekzistoje nëse nuk do të manipuloje vehten. Marrdhënia më e rëndësishme që kemi në jetë është ajo me veten. Nëse ndiejmë se jemi shndërruar në dikë që nuk e duam por as e njohim më, kjo është prangosja me e rëndë e rritjes sonë. Shumë njerëz nuk duan liri, parapëlqejnë nënshtrimin nga autoriteti i një individi njëjtë si ajo nga një strukture si një lloj “sadomazokizmi”mendor që i jep kënaqësi e lumturi nëpërmjet dhembjes. Atëherë ky individ edhe nëse i shpëton njërës mardhënie ka gjasa që gjithë jetën të ndertojë të njëjtë gjë. Siç ka individë që bëjnë beteja të vazhdueshme mes logjikës e emocionit, argumentojnë qartë rrugën e duhur por i mungon forca.

Shohim përsosjen në papërsosje mardhëniesh!

“Asgjë nuk është më e rrezikshme se miqtë që ndihen të sigurt në vendin e tyre,- thotë Baltasar Gracián

Në shumë raste, trajtimi si “prani e garantuar” nuk vjen nga një person i vetëm, por nga një dinamikë më e gjerë shoqërore. Disa na mbajnë pranë “si barnë”sepse janë të lënduar diku tjetër, disa si “rrezik” që duhet mbajt nën kontroll, disa si mëshire, apo vrarje ndërgjegjeje e disa prej naivitetit tonë. Në çastin që siguria diku tjetër sfunon gjitha këto, menefregizmi institucionalizohet. Madje faturohesh edhe nga pjesa e fajit për shkak të:

1- Vetëmbrojtjes a vetjustifikimit

Njeriu, thuhet nga psikologë të njohur, ka një mekanizëm të lindur mbrojtës që e ndihmon të shmangë dhembjen e vetëpranimit. –

2- Barrës së reciprocitetit

3- Egocentrizmit dhe ndjenjës së viktimizimit

Shpesh njerëzit ju trajtojnë pikërisht ashtu siç ata kanë “precipituar” nga mungesat e tyre, por kjo nuk duhet të na bëjë t’i justifikojmë. Thjesht duhet të ndalojmë së qeni naiv, apo së pranuari modelet si rastësi. Kur një mardhënie njerëzore ju tregon kufijtë, besojeni atë . Reciprociteti nuk do tju bënte kurrë të pyesni veten se ku e keni vendin…

Nga Kristina Nano

Doktorante, James Madison University, SHBA/

Në skenën e tejngopur me retorikë të politikës shqiptare, Kryeministri Edi Rama u shfaq sërish me një premtim të vjetër të ricikluar si ofertë e re: “Ma jepni mandatin e katërt, që t’ju fus në Europë deri në vitin 2027 ose 2030.” Edi Rama, mjeshtër i narrativës personale, kërkon të përkufizojë veten jo si thjesht një Kryeministër i përkohshëm, por si i vetmi çelës që hap portën e Europës për shqiptarët.

Por le të ndalemi. Jo për të debatuar afatet, ato janë si valët e propagandës që i heq dhe i sjell sipas erës së sondazheve, por për të shqyrtuar thelbin e kësaj motoje: a mund të jetë integrimi europian pronë e një njeriu? A mund të jetë objektiv elektoral ajo që duhet të jetë projekt i përbashkët kombëtar?

Në këtë çast, lind pyetja themelore:

Kush është lideri i vërtetë i një kombi?

Ai që ofron rrugën drejt qytetërimit, apo ai që e përvetëson atë rrugë për të zgjatur pushtetin e vet?

Që nga antikiteti, figura e Liderit-Shpëtimtar (Soter në greqisht) ka përndjekur popujt në kriza.

Populli i zhgënjyer, i lodhur nga rraskapitja e përditshme, kërkon një “Mesia politik” që premton të jetë ura drejt një bote më të mirë.

Por siç shkruante Max Weber, “karizma e liderit është gjithmonë një monedhë që inflacionohet shpejt kur bie në grackën e rutinës së pushtetit.”

Një lider që e përdor karizmën për të konsumuar një ideal të përbashkët në funksion të mbijetesës së vet politike, nuk është më prijës, por manipulator i ndërgjegjes kombëtare.

Edi Rama nuk premton thjesht reforma.

Ai premton shpëtimin.

Por shpëtimi që lidhet me emrin e një njeriu të vetëm, nuk është më shpëtim, është fushatë.

Ai shfaqet si mbret i padukshëm i qytetërimit europian, që vetëm po i dhamë “besën e mandatit të katërt”, do të na çojë në përqafimin e Brukselit.

Por në këtë rrëfim, ndodh një perversitet konceptual: Europianizimi kthehet në monedhë pushteti, jo në proces emancipimi kombëtar.

Kjo është blasfemi politike.

Integrimi europian është aspirata e çdo shqiptari, është projekti më i rëndësishëm i përbashkët i kombit tonë pas pluralizmit, dhe jo bileta e radhës në lotarinë e pushtetit personal të një lideri.

“Unë ose kaos!”, “Unë ose izolimi!”, “Unë ose dështimi!”, këto janë formulat e shekujve të errësirës, jo të një shoqërie që synon të jetë pjesë e familjes europiane të demokracive të zhvilluara.

Kur lidershipi reduktohet në imazh, kur programet bëhen spote, dhe kur votuesi trajtohet si konsumator, atëherë politika shndërrohet në teatër shitjeje, jo në akt shërbimi.

Guy Debord, në veprën “Shoqëria e Spektaklit”, shkruante se në botën moderne realiteti zëvendësohet nga imazhi dhe spektri i spektaklit e përthith substancën e të vërtetës.

Edi Rama është artist i këtij spektakli.

Ai e pikturon vetveten si misionar, ndërkohë që rrënon besimin në institucionalitet, në bashkëpunim politik dhe në shoqëri civile.

Në këtë logjikë, çdo kundërshtar i integrimit të pronësuar prej tij, cilësohet si anti-europian, pengues, sabotues.

Ai nuk sheh më kundërshtarë politikë, por heretikë apo pamundësues të Europës.

Jean Monnet, një nga etërit themelues të Bashkimit Europian, thoshte:

“Ne nuk bashkojmë shtete, por bashkojmë njerëz.”

Kjo do të thotë se integrimi nuk është një lojë me një fitues dhe shumë humbës. Është një rrugëtim kolektiv që kërkon ndërtimin e institucioneve, konsensusin e shoqërisë, reformimin e drejtësisë, luftën ndaj korrupsionit, mediat e lira dhe konkurrencën politike reale.

Asgjë nga këto nuk mund të arrihet përmes një lideri që përdor BE-në si dekori i skenës së vet personale.

Përkundrazi, kjo i largon shqiptarët nga Europa.

Kur lideri bëhet më i rëndësishëm se procesi, atëherë nuk kemi më udhëheqje, por kult personaliteti.

Kur lideri kërkon të bëhet historia, atëherë historia ndalon së ecuri.

Shqipëria nuk ka nevojë për liderë të përjetshëm.

Ka nevojë për institucione që i mbijetojnë liderëve.

Ky është thelbi i republikës demokratike.

Këtë e shkroi Montesquieu, e shpërtheu John Locke, e jetësuan etërit themelues amerikanë.

Asnjë vend nuk u bë i qytetëruar duke besuar se shpëtimi vjen nga një lider që “i di të gjitha, bën të gjitha dhe vendos për të gjitha”.

Demokracia është ndërtim kolektiv, jo teatër me një protagonist absolut.

Nëse Edi Rama e do integrimin vërtet, ai duhet të punojë për të forcuar institucionet, jo për të zbehur opozitën.

Të krijojë garë reale, jo lojë me kukulla.

Të lejojë kundërshtimin, jo të blejë pëlqimin.

Lideri i Kombit nuk është ai që fiton më shumë mandate.

Është ai që mbjell kulturën e bashkëpunimit politik, që lë pas një shtet të fortë, dhe që është i zëvendësueshëm sepse ka krijuar një sistem që nuk varet nga ai.

Edi Rama e ka bërë të kundërtën.

Ai ka ndërthurur qeverisjen me arrogancën, reformat me propagandën, drejtësinë me kontrollin.

Dhe tani, kërkon edhe një mandat, që të përfundojë rrugën europiane që e ka kthyer në autostradë private.

Shqipëria nuk ka nevojë për një Lider të Ofertës Europiane.

Ka nevojë për një lidership që shërben dhe largohet.

Që ndërton dhe nuk kthehet më.

Që hap rrugën dhe s’e zë për vete.

Që shikon Europën si destinacion të një populli, jo si shenjë triumfi personale.

Prandaj, përballë këtij marketingu të lodhshëm elektoral, le t’i themi me zë të qartë:

Jo, zoti Kryeministër.

Integrimi europian nuk është monedhë për mandatin e katërt.

Është destinacion i një kombi që s’mund ta përfaqësojë vetëm një emër.

Është rrugëtim i një shoqërie që meriton të ecë edhe pa ju.

Në vitin 2025, Shqipëria ka nevojë për më shumë vetëdije, jo për më shumë retorikë.

Për më shumë institucione që ecin vetë, jo për liderë që s’i lënë vend askujt tjetër.

Ka ardhur koha ta ndajmë liderin e kombit nga lideri i ofertës së rradhës.

Europa nuk pret më.

Ajo kërkon dinjitet, seriozitet dhe bashkëpunim, jo anëtarësim me spektakël dhe selfie.

Mhill Velaj/

Romani “Livia” i Mark Pashkut është roman për dashurinë, i kundruar artistikisht nga një kënd krejt tjetër psikologjik. Intuita e autorit Pashku na zhyt në një diskurs e univers tjetër të lirisë e dashurisë, ku në epiqendër mbetet një femër, por edhe në unin e një burri peng, i cili çdo ditë është në kërkim të asaj dashurie pa adresë. Dhe siç thekson shkrimtari Vilson Culaj në analizën e tij “Romani në fjalë është një zbërthim eskatologjik i lidhur me shpirtin e lirinë njerëzore, por edhe diskurs i thellë filozofiko-letrar për dualizmin, kurthet e jetës në bashkëshortësi, karakteret njerëzore, orientimin seksual, indiferentizmin, karrierizmin, harresën kolektive dhe pasojat që sjell bota postmoderne’’.

Rrëfimi letrare zë fill në ambientet e qytetit mesjetar të Shasit, si një mjeshtri e autorit për t’i zhvendosur personazhet në kohë e hapësirë, ku ëndrra e kujtesa dhe një Platonizëm i zjarrtë zë vend në këtë rrëfim mbresëlënës, duke reflektuar për humbjet e mëdha të ndjenjave në kohë e hapësirë, në mënyrë që ta ridimensionojë dhe orientojë më pas rrëfimin të familja gjegjësisht te dy kryepersonazhet, Lekë Bardhi dhe Livia. Ata bartin në vete tërë barrën e rrëfimit dhe dramës në dashuri, dilemat dhe të papriturat, por edhe hijet e traditës, duke mos arrirë asnjëherë ta kapin orën e çastin e bekimeve në dashuri.

Autori Pashku me letërsinë e tij, krejtësisht unike, i ka dhënë vetës profilin e një romancieri të dalluar, ku rrëfimi postmodern e plotëson rrëfimin klasik, ndërsa temat me taban real marrin dimension universal.

Në romanin “Livia” gufon situata familjare, sa dramatike aq edhe groteske, ku si pasojë e një funksioni shtetëror, indoktrinimit dhe pasioneve të saj iluzioniste Livia investon verbërisht në disharmoninë e familjes. Ky cen jetësor kishte krijuar pasoja edhe për Luanin, birin e saj dhe të Lekë Bardhit, i cili vragën psikologjike e kishte bartur me vete. Punë e re, pasion i ri , e ëndërr e re e kishte pushtuar gruan e re prej se fuqia e pushtetit e parasë kishte filluar t’ia robëronte lirinë dhe përkushtimin familjar.

Është kulti i pengut në dashuri i përshkruar mjeshtërisht në këtë roman nga autori Mark Pashku, i cili, falë talentit te tij – planit të tij ideo artistik mbarështon dhe rrëfen letrarisht për vakumet e kujtesës në dashurinë e dy protagonisteve, e cila kërcënohet keq nga superegoja njerëzore dhe lakmitë verbuese. Është pra ky roman një lloj drame shpirtërore e dy të rinjve si një lloj pararoje ndaj hipokrizisë dhe kufizimeve njerëzore, zhytur në maskën e sistemit dhe ideologjisë së regjimit të dikurshëm.

Rrëfimi është i ngrohtë, nxitës, plot dilema e udhëkryqe që kërkon lexuesin për ta shqyrtuar dhe zbërthyer misterin e dramës romanore.

Në këtë strukturë të rrëfimit, shkak dhe pasojë e kësaj gjendjeje na del Livia ëndërrimtare. Protagonisti i këtij romani dikur kishte pikëtuar shumë vajza të bukura në atë ambient të zymtë shpirtëror, por ëndërr që ia vriste ëndrrën ishte Livia, jo si një vajzë që ushqente idealet në dashuri, por si një femër që kuptonte esencën e ikjeve të bardha në dashuri.

Ajo ushqehej me iluzionin e pasionin e saj ”unë dua të jem e lirë” dhe “jam rritur në karrierë”. Këtu zë vend theksi e mesazhi i këtij romani. Rrezikimi i familjes me mjete postmoderne siç janë materializmi, hedonizmi, poligamia, indiferentizmi etj. Këtu zë fill edhe drama shpirtërore e një burri fisnik, por pasionant i Lekë Bardhit, i cili merr mbi supe barrën e vuajtjes, kujtesës e dëshirës për ta mbajtur dashurinë gjallë.

Figura e Lekë Bardhit në këtë roman na del figura e një burrë të përgjegjshëm dhe ndërgjegjshëm, në aspektin familjar, por edhe melankolik, shpresëvrarë dhee i lodhur në brendinë e tij, përballë situatës dramatike në dashuri. Përdorimi i figuracionit të theksuar dhe të duhur, shpërfaq unin dhe universin origjinal letrar dhe të njohjes së autorit Mark Pashku.

Kjo strukturë komplekse narrative e ngre në nivel të lartë autorin prozën e Mark Pashkut, një karakteristikë e mendjeve të pjekura dhe intuitive letrare. Krijuesi Mark Pashku, edhe pse i ri në moshë ai i triumfalisht po hyn në radhën e shkrimtarëve më të shquar të letëesisë sonë më të re. “Livia” është romani trokitjeve të mëdha në ndërgjegjen e shumë brezave, me premisa të një romani psikologjik ku lexuesi dhe krijuesi përjetojnë të njëjtin akt shijimi e receptimi, por edhe të empatizmit në dashuri dhe dramat e mistershme që di t’i sjell ajo.

Këta përbërës letrar janë uji, dielli dhe mendimi; Optimizmi, fjala, shpresa, dashuria dhe kujtesa që dhemb. Autori është i aftë që të mbajë peshoren më delikate në sferën e kuptimit estetik, andaj vëmendja letrare ndaj tij është nderë për letërsinë shqiptare.

Romani “Livia” është një endëzim sa tokësor po aq qiellor e ideor, sepse ai nuk erdhi si krijesë nga dhimbja e emocionet spontane, por nga gjendja e kërkimit ideor dhe e shndërrimit të së pamundurës në të mundshme, nga e kaluara në të tanishmen dhe nga etja e zjarri për monolog në një kohë dialogu të pamundur, të cilin autori nuk mund ta ripërtërijë e rikthejë të kaluarën në shijim të së tanishmes.

Bota e tij e hapur, përvoja letrare dhe përvetësimi i shijeve artistike janë një dimension i hapur kulturor që i hap çdo lexuesi horizonte të reja udhëtimesh novatore, nëpërmjet metaforave, simboleve e sentencave të dendura, madje deri tek ato me mesazhe drithëruese. Mark Pashku nxjerr në pah aftësinë e tij për ta vënë lexuesin në rolin e protagonistit, duke e bërë atë të ndihet sa metaforik, po ashtu edhe real në materien e dukshme dhe të padukshme të universit emocional të përjetuar e të fisnikëruar, njëkohësisht.

Ai mediton për mollën e ndaluar dhe të kafshuar dhe realitetin virtual, kohën dhe plagët që sjell mendja e kujtesa. Rrënimtari është i farkëtuar e gravuar në sytë e dikujt, por edhe i lartësuar në dijet e tij. Krijuesi Mark Pashku – LucGjonaj është i rrethuar me detin e njohjeve e përjetimeve dhe Evës që tundon, por edhe me vetnjohjen e principet fisnike që nuk e zhysin në ujëra iluzionesh asnjëherë. Rrëfimet e tij letrare janë eklipse e harpë e Saulit, janë tinguj të ëmbël, por edhe horizonte të pamasa në sytë e veshët e lexuesve.

Brenda kësaj harmonie e valleje mistike që bart brenda vetes ky roman, lexuesi ndjen botën sentimentale në kontekste e dimensione të reja, ku fryma lirike vjen përmes tingujve shpirtërorë të violonçelit të të dashuruarve që ndjejnë bukurinë e jetës, në heshtje por duke e fisnikëruar jetën e dashurinë në të njëjtën kohë.

Shkrimtari Mark Pashku, duke qenë njohës i mirë i të shkruarit letërsi, ai di të “këndojë” kur ka elegji, di ta shijojë jetën, paqen, harmoninë dhe dashurisë. Mu në magjinë e kësaj përmase krijuese ai gjakon momentin e përjetuar e jo atë të nihilizmit dhe asaj që ndoshta nuk do të vij më kurrë.

Po e përmbylli këtë reflektim timin me thëne të Luis Brilante se “Estetika është e qartë, po aq e drejtpërdrejtë dhe e papërcaktuar, si dashuria, si shija e një fryti, si uji. Poezinë e ndiejmë njësoj siç e ndiejmë afërsinë e gruas apo aromën e maleve apo të thellësive të detit”. Kjo ndërlidhet edhe me metaforën letrare që bart e tërë proza e Mark Psshkut në romanin “Livia”.

Dr. Iris Halili

Twenty years ago, in Paris, I was invited by UNESCO as one of six women worldwide to deliver a speech titled: MAKING A DIFFERENCE: ‘WOMEN ROLE MODELS.

Distinguished Mr. D’Orville,
Distinguished Madams,

One of the reasons I gladly accepted this invitation is the compelling theme of this gathering — encouraging women to share their experiences and successes. This alone is something special, as the history of women openly narrating or confessing their personal and professional journeys has always been distinct from that of men.

Throughout history, we encounter countless instances where men have narrated, proclaimed, and even boasted of their achievements. In contrast, women’s voices, in this regard, have been fewer and far between.

There are many reasons for this, one of which lies in the biological nature of womanhood itself, which often positions us “in waiting,” encouraging a more reserved demeanor. However, the deeper roots lie in the societal structures established over centuries, where male-dominated models shaped civilizations, conditioning women to withhold expression and limit self-assertion. We are reminded of the prevailing Latin phrase, Tota mulier in utero — “The woman is nothing but a womb,” a sentiment that underscored patriarchal norms for generations.

Economic developments that confined women to domestic roles, educational systems that differentiated between genders, cultural processes, sexual identities, and reproductive expectations — all contributed to reinforcing a patriarchal framework.

In my lectures on feminist literature at the University of Tirana, I often stress this historical imbalance. When Virginia Woolf, one of the leading figures of global feminism, emerged (1882–1941) and began publishing her works, readers were still accustomed to perceiving women only through the narratives written by men. From the time the poetess Sappho wrote about the feminine soul — herself being a woman — two and a half millennia passed in which women rarely wrote about themselves or others in the realms of philosophy, poetry, prose, or academic discourse.

This long-standing male interpretative lens has shaped our position in society. Whether or not men realized that their standards were subjective, defined solely from a masculine point of view, is now a matter for historical debate. However, the past cannot be undone.

What is encouraging, though, is that today women increasingly define their own standards. In less than a century, stagnant energies and hidden potentials are being reawakened and re-dimensioned.

Returning to the heart of this meeting, I am optimistic that this gathering serves as a celebration of women’s self-proclamation of their values and accomplishments — in a world where men have traditionally held the privilege of self-promotion without inhibition.

If I were to briefly encapsulate my own journey, I would simply call it “the challenge of change.” I say this as someone who made a daring career shift after investing many years in academia.

It has now been three years since I accepted the role of Chief of Cabinet to the President of Albania.

When the President first invited me to his office and offered me this position, I was stunned. I stood between two conflicting emotions. The first was hesitation: I had never worked in this field, let alone in politics, and at just thirty-one years old, stepping into such a significant leadership role meant leaving behind my daily academic work with students to lead an office among highly experienced colleagues.

The second emotion was excitement — the desire to embark on a new professional journey, one that marked a significant step in my career, albeit in an entirely different direction.

In the end, the excitement prevailed, and I accepted the challenge.

Looking back now, I can confidently say I made the right decision. I discovered that the female spirit, when paired with determination, is capable of adapting and excelling in vastly different domains. This drastic shift allowed me to realize that I could not only manage an office but lead the highest office of the Head of State.

By embracing change, after nearly a decade immersed in literary studies and feminist literature, I unearthed a hidden passion, a new dimension of myself, and a will to exercise leadership beyond the academic sphere. I accepted change with the belief that women possess an abundance of energy, intuition, and determination to achieve excellence.

What I reflect on now is that we must demonstrate, both to ourselves and to society, that beyond our foremost vocation — motherhood — we are fully capable of excelling in any field, provided we are entrusted with the opportunity, but more importantly, provided we have faith in ourselves.

When my former academic colleagues ask me why I made such a bold shift in my career, I always give them a short and honest answer: because I wanted to prove my potential — to myself. Could I lead beyond a lecture hall? Could I manage complex situations and teams?

Yes, I took a risk, but I believed in the power of transformation and the extraordinary richness of the feminine experience.

I firmly believe that in this era of boundless choices, we should explore every opportunity that allows us to manifest our identity, intellect, and inherent humanism.

As I wrote this speech, I kept thinking of the renowned French feminist Simone de Beauvoir. Perhaps it is because I am here, in her beloved Paris, speaking on topics she championed. In her seminal work The Second Sex, I am often drawn to her incisive words: “When a woman seeks to be defined, she begins to say: ‘I am a woman!’” And indeed, de Beauvoir was right — we women are deeply aware of what we represent, of our values, and the power of our boundless potential.

Allow me to conclude on this note of optimism — one that reflects the transformation I embraced in both life and career, fueled by the confidence instilled by our feminine consciousness and our innate pursuit of excellence.

So, rather than giving this speech a title, I will leave you with a simple epilogue, a call to action for all women here today — and beyond:

“Remind yourself that you are capable of excelling in any profession, believe in your potential, and never shy away from testing new challenges. You never know — what you choose to pursue tomorrow may become even greater than what you are doing today.”

Thank you!

Një nga arsyet pse pranova me kënaqësi këtë ftesë është tema frymëzuese e këtij takimi — të inkurajojmë gratë të ndajnë përvojat dhe sukseset e tyre. Vetë kjo përbën diçka të veçantë, pasi historia e grave që rrëfejnë hapur udhëtimin e tyre personal dhe profesional ka qenë gjithmonë ndryshe nga ajo e burrave.

Në historinë e njerëzimit hasim me qindra e mijëra raste kur burrat kanë rrëfyer, shpallur dhe ndonjëherë edhe mburrur me arritjet e tyre. Ndërkohë, zëri i grave në këtë drejtim ka qenë më i rrallë.

Arsyet janë të shumta, njëra prej të cilave qëndron edhe te natyra biologjike e gruas, e cila shpesh e vendos “në pritje,” duke e shtyrë drejt një sjelljeje më të tërhequr. Por rrënjët më të thella qëndrojnë te strukturat shoqërore të ndërtuara ndër shekuj, ku modelet e civilizimeve me dominim mashkullor kushtëzuan gratë të mos shprehnin lirshëm mendimet dhe potencialin e tyre. Kujtojmë shprehjen latine që për shekuj me radhë shënjoi këtë mentalitet: Tota mulier in utero – “Gruaja nuk është gjë tjetër veçse një mitër.”

Zhvillimet ekonomike që i lanë gratë për shekuj të tërë brenda shtëpisë, sistemet arsimore që dalluan gjinorët, proceset kulturore, ndërtimi i identiteteve seksuale dhe roli i riprodhimit biologjik – të gjitha këto kontribuan në krijimin dhe forcimin e një shoqërie patriarkale.

Në ligjëratat e mia për letërsinë feministe në Universitetin e Tiranës, shpesh theksoj këtë pabarazi historike. Kur Virginia Woolf, një nga figurat më të rëndësishme të feminizmit botëror (1882–1941), nisi të botojë veprat e saj, lexuesit ishin ende mësuar të shihnin gruan vetëm përmes rrëfimit që burrat kishin shkruar për të. Nga koha e poeteshës Safo, e cila shkroi për shpirtin e gruas, e deri në kohët moderne, kanë kaluar dy mijë e pesëqind vjet ku gratë nuk shkruan as për veten e as për të tjerët (kur them shkruan, kam parasysh filozofinë, poezinë, prozën, librat edukativë etj.).

Pikërisht për këtë arsye, për dy mijë e pesëqind vjet, gratë janë lexuar dhe interpretuar sipas shijes dhe perceptimit mashkullor. Standardet e përcaktuara prej tyre kanë ndikuar pozicionin tonë në shoqëri. Nëse burrat e kanë kuptuar apo jo që këto standarde ishin subjektive, kjo mbetet një çështje që sot mund ta diskutojmë, por nuk mund ta ndryshojmë atë që historia ka përcaktuar tashmë.

Fatmirësisht, sot, gruaja po shfaqet gjithnjë e më shumë si përcaktuese e standardeve të veta dhe duket se, brenda më pak se një shekulli, energjitë e saj të fjetura dhe potencialet e saj po rizbulohen dhe po riformësohen.

Kjo është arsyeja pse rikthehem te mesazhi i fillimit dhe shpreh optimizmin tim që ky takim është një festë e vetëpohimit të vlerave të grave, në një shoqëri ku burrat kanë pasur gjithmonë traditën e vetëpromovimit të pakushtëzuar.

Nëse do të duhej të përmbledh shkurt rrugëtimin tim, do ta quaja thjesht “sfida e ndryshimit.” E them këtë si një njeri që bëri një kthesë të guximshme në karrierë, pasi kisha investuar shumë vite në botën akademike.

Kanë kaluar tashmë tre vjet që nga dita kur pranova postin e Shefes së Kabinetit të Presidentit të Shqipërisë.

Kur Presidenti më ftoi në zyrën e tij dhe më komunikoi dëshirën për të më besuar këtë detyrë, u ndjeva e befasuar. Dilema ime qëndroi mes dy ndjenjave të kundërta. E para, hezitimi, sepse nuk kisha punuar kurrë më parë në këtë fushë, aq më tepër në sektorin politik, dhe në moshën tridhjetë e një vjeçare pranimi i kësaj detyre nënkuptonte të lija pas punën e përditshme me studentët dhe të drejtoja një zyrë të rëndësishme mes kolegësh me përvojë të gjatë.

Ndjenja e dytë ishte dëshira për të përjetuar një eksperiencë të re pune, e cila do të shënonte një hap të madh në karrierën time, edhe pse në një drejtim krejtësisht të ndryshëm.

Në fund, dëshira për sfidën e re triumfoi dhe e pranova këtë përgjegjësi.

Sot, kur kthehem pas, mund të them me bindje që mora vendimin e duhur. Zbulova se shpirti i gruas, i pajisur me një vullnet të veçantë, është i aftë të përshtatet dhe të shkëlqejë në fusha të ndryshme. Kjo kthesë e thellë më dha mundësinë të kuptoj se mund të drejtoj jo vetëm një auditor, por edhe zyrën më të lartë të Shtetit.

Duke pranuar ndryshimin, pas gati një dekade të lidhur me studimet letrare dhe letërsinë feministe, zbulova një prirje tjetër, një pasion të fshehur dhe një dëshirë për të provuar veten përtej botës akademike. Pranova ndryshimin me bindjen se ne, gratë, jemi të mbushura me energji, intuitë dhe vullnet për të arritur përsosmërinë.

Ajo që shpesh mendoj sot është se duhet t’i tregojmë vetes dhe shoqërisë që përveç “profesionit të parë” – atij të mëmësisë – ne dimë të realizohemi në çdo fushë, mjafton të na besohet dhe, mbi të gjitha, të kemi besim tek vetja.

Kur ish-kolegët e mi akademikë më pyesin pse bëra këtë kthesë të guximshme në karrierë, gjithmonë u përgjigjem shkurt dhe sinqerisht: sepse doja të provoja potencialin tim — për veten time. A mund të drejtoja përtej një leksioni? A isha në gjendje të menaxhoja situata komplekse dhe ekipe pune?

Po, rrezikova, por besova në fuqinë e transformimit dhe në pasurinë e jashtëzakonshme të përvojës femërore.

Jam e bindur se sot, në një epokë me zgjedhje të pafundme, duhet të eksplorojmë sa më shumë mundësi që na lejojnë të shfaqim identitetin tonë, intelektin tonë dhe humanizmin tonë të lindur.

Ndërsa shkruaja këtë fjalim, nuk di pse më vinte ndër mend vazhdimisht feminisja e njohur franceze, Simone de Beauvoir. Ndoshta sepse ndodhem këtu, në Parisin e saj të dashur, dhe flas për tema të cilat ajo i mbrojti me pasion. Në veprën e saj monumentale Seksi i Dytë, më ka mbetur në mendje një shprehje e saj shumë e goditur: “Kur një grua kërkon të vetëpërcaktohet, ajo fillon të thotë: ‘Jam grua!’” Dhe de Beauvoir ka të drejtë — ne, gratë, e dimë fare mirë çfarë përfaqësojmë, njohim vlerat tona dhe fuqinë e potencialeve tona të pashtershme.

Më lejoni ta përmbyll këtë fjalim me një notë optimizmi — një pasqyrim të transformimit që pranova në jetën dhe karrierën time, të ushqyer nga besimi që më jep ndërgjegjja femërore dhe dëshira për të arritur përsosmërinë.

Prandaj, në vend që të vendos një titull për këtë fjalim, po e përmbyll me një epilog të thjeshtë, një thirrje për të gjitha gratë këtu sot — dhe përtej këtij paneli:

“Thuaji vetes që mund të bësh çdo profesion më mirë se një burrë, beso tek potencialet e tua dhe mos ndalo kurrë së provuari sfida të reja! Nuk i dihet kurrë — ajo që zgjedh të bësh nesër mund të jetë edhe më e sukseshme se ajo që ke zgjedhur të bësh sot!”

Faleminderit!

Artan Nati/

Shumica prej nesh e kanë pak idenë se sa shumë ndjenjat tona i japin formë politikës sonë. Kur flasim për politikë, ne priremi të pretendojmë se votimi është në fund të fundit një zgjedhje racionale. Megjithatë, vitet e fundit, një numër në rritje i provave ka treguar se sjellja jonë politike drejtohet më shumë nga emocionet dhe më pak nga racionaliteti. Vendimi për të dalë dhe për të votuar është në vetvete një vendim irracional. Shkencëtarët politikë e quajnë atë si “paradoksi i votimit”. Votimi përfshin përpjekje të konsiderueshme, të cilat duhet të kompensohen nga një përfitim i konsiderueshëm nëse vendimi do të jetë racional. Por secili prej nesh veç e veç ka pothuajse zero ndikim në rezultatin e zgjedhjeve. Gjatë gjithë historisë së demokracisë nuk ka pasur asnjë zgjedhje kombëtare askund në botë që të përcaktohej me një votë të vetme.

Pse votojmë megjithatë? Arsyeja është se votimi është një aktivitet emocional dhe deri diku argëtues. Nëse vota jonë nuk ndikon në rezultatin e zgjedhjeve, atëhere ne do të kishim rënë dakord me shumë të tjerë që të qëndronim në shtëpi. Por jo. Ne dëshirojmë të jeni aty për të votuar, sepse votimi ka të bëjë më shumë me shprehjen e emocioneve sesa me pasojat.

Ideologjia gjithashtu ka të bëjë kryesisht me emocione dhe pothuajse fare me racionalitet. Imagjinoni një botë në të cilën ideologjia sundohej nga racionaliteti pa asnjë paragjykim. Në një botë të tillë do të kishte pak vend për debat politik mes njerëzve inteligjentë. Nëse të gjithë do të ekspozoheshim ndaj të njëjtave fakte, do të përfundonim në të njëjtat përfundime. Do të na duheshin ende parti dhe zgjedhje pasi interesat tona nuk janë identike. Por ne kurrë nuk do të qëndronim të ndarë për çështje të tilla si se cila politikë ekonomike do të përfitonte shumica e shqiptarëve, ose cila politikë do të ishte më efektive për trajtimin e korrupsionit dhe krimit të organizuar. Si të thuash ujku dhe qengji do të hanin bashkë në mbretërinë e paqes. 

Fakti që ne vazhdojmë t’i debatojmë këto çështje pafundësisht, dhe megjithatë duket se nuk pajtohemi kurrë, sugjeron se ka diçka në ideologji shumë larg racionalitetit. Kjo gjë tjetër është shija subjektive, e cila, në një masë të madhe, formësohet nga qenia jonë emocionale. De gustibus non est disputandum (Për çështjet e shijes, nuk mund të ketë mosmarrëveshje), siç thotë shprhja latine dhe, në të vërtetë, mosmarrëveshjet nuk ndihmojnë kurrë për të kapërcyer ideologjitë kundërshtare.

Në rrethanat kur arsyeja është në kundërshtim me shijen subjektive, është subjektiviteti që vendos dhe racionaliteti bëhet skllav i subjektivitetit. Në shumicën e rasteve, ne priremi t’i kushtojmë vëmendje në mënyrë selektive provave që konfirmojnë orientimin tonë politik, ndërsa pretendojmë se konflikti midis arsyes dhe shijes nuk ekziston. Sa nga miqtë tanë që e konsiderojnë veten si të majtë do të pranonin se ndërsa ishin të neveritur nga ideja e bashkëpunimit dhe shpesh e nënshtrimit ndaj oligarkëve, totalsht në kundështim me filozfinë e të majtës, mundohen ta justifikojnë dhe shpesh mohojnë atë. Gjithashtu sa prej të majtëve në Shqipëri ndihen mirë me faktin se Edi Rama, një nga nismëtarët e lëvizjes demokratike, është në krye të PS dhe pas fitores së Trampit në USA i hedh poshtë idealet e të majtës. Sa nga miqtë tanë që e konsiderojnë veten si të djathtë janë komod me faktin se lideri i PD-së ishte komunist dhe sekretar partie, totalisht në kundështim me filozfinë e të djathtës. Sa nga të djathtët, disidentët dhe ish-persekutuarit e regjimit komunist, ndjejnë paqe kur dalin kundër Amerikës dhe pro liderit të tyre, kur ky i fundit shpallet non grata. Sa nga të majtët dhe të djathtët tanë ndihen komod kur dy liderët e partive të mëdha bien dakort që të ruajnë statuskuonë me listat e mbyllura, e gjitha kjo në kurriz të meritokracisë dhe interesave të vendit. Ku janë këta dashnor të demokracisë dhe disident të komunizmit, por heshtin për interesa të vogla racionale, por aspak parimore.

Ideologjia mund të na largojë nga sensi i përbashkët. “Ne edhe bar do të hamë, por kurrë nuk do të shkelim parimet” thoshte diktatori i komunizmit. Ata shkaktuan një ferr për popullin dhe një parajsë dhe pushtet të pakufizuar për vete. Po kështu socialistja nga Berati u drejtohej drejtuesve të PS-së se vetëm ata të mos përçaheshin, por socialistët do t’u jepnin atyre gjithçka. Po ashtu PD-ja do të shkaktonte përleshjen e vëllavrasëse për të marrë selinë e PD-së në 2022,e gjitha kjo në emër të besnikërisë ndaj liderit shpirtëror dhe jo ndaj racionalitetit

Dëshira jonë për ideologji do të thotë gjithashtu se ne duam që politikanët tanë të jenë ideologë. Psikologu Vittorio Caprara dhe bashkëpunëtorët e tij në Universitetin Sapienza të Romës treguan se votuesit kërkojnë të votojnë për politikanë që kanë një personalitet të ngjashëm me veten e tyre. Ideologjia është shpesh mjeti me të cilin politikanët na përcjellin personalitetin e tyre. Politikanët që nënvlerësojnë ideologjinë janë etiketuar gabimisht nga ne si oportunistë që janë në politikë për veten e tyre dhe jo për publikun. Kështu ndodhi me Shkëlqim Canin, kur doli kundër aferave korruptive të Ramës. Kur primaret u hodhën poshtë nga lideri i opozitës, askush nuk ngriti zërin e racionalitetit. Duke kuptuar dëshirën tonë për ideologji dhe natyrën tonë njerëzore mëkatare dhe të brishtë, ndoshta një ditë mund të heqim dorë nga ajo.

Por dëshira jonë për ideologë ka një çmim, sepse krijon stimuj të gabuar për politikëbërësit tanë. Politikanët janë shumë më racionalë se ne votuesit. Ata udhëhiqen kryesisht nga instinkti i tyre për mbijetesë politike. Nevoja jonë që ata të ndjekin një ideologji do të thotë se ata do t’i binden asaj për të na qetësuar. Ata madje besojnë në ideologjinë e tyre për të na bindur se do ta bëjnë këtë. Por kjo është pikërisht kundër interesave të publikut. Nuk mund të ketë ideologji që është superiore në të gjitha çështjet dhe në të gjitha rrethanat, përveç ideologjisë së zgjedhjes së politikës më të mirë për secilën çështje veç e veç dhe pavarësisht nga orientimi politik. Ne kemi nevojë që politikanët tanë të marrin vendime të zgjuara politike që janë në përputhje me interesin publik. Ndonjëherë një vendim i tillë i zgjuar është i majtë, në raste të tjera, konservator ose i djathtë. Ne nuk kemi nevojë që ata të na imponojnë ndjenjat e tyre morale subjektive ose të përdorin politikat si një mjet shprehjeje emocionale.

E lindur në fund të shekullit të 19-të me premtime të mëdha për një shoqëri më të mirë, ideologjia në fund të shekullit të 20-të nuk ka asgjë për të treguar në vetvete, përveç qindra miliona të vdekurve, të vrarë nga tre ideologët më të mëdhenj të të gjitha kohërave: Hitleri, Stalini dhe duhet shtuar këtu edhe diktatori ynë. Duke kuptuar dëshirën tonë për ideologji, ekziston mundësia që një ditë të jemi në gjendje ta heqim dorë nga ajo. Kur kjo të ndodhë, të gjithë do të jemi më mirë