ESSE – Page 283 – Dielli

ETJE PËR LIRIKËN

July 7, 2018 by dgreca

Shqyrtim mbi librin me poezi “Ishujt e jetës” së poetit Anton Marku/

Shkruan: VIOLETA ALLMUÇA- Shkrimtare/Rrallë mund të lexosh poetë që krijimtarinë letrare dhe përjetimet e tyre nuk i lidhin me atdheun e përjetshëm. Një dukuri e tillë vështrohet nga folklori deri në lirikat e gjithanshme që lexuesi përcjell në kohë dhe hapësirë. Këtë dëshmi të tillë na shpërfaq edhe poeti Anton Marku në vëllimin më të ri me poezi: “ISHUJT E JETËS” një vepër poetike bashkëkohore ku në vargjet e saj shprehen ndjenjat, dëshirat, mesazhet artistike dhe bota e brendshme e krijuesit. Fatin e tij krijuesi e bashkon me fatin e rrënjëve të të shkuarës edhe pse e tashmja e lidh po ashtu me botën e madhe ku jeton. Mirëpo siç duket në poezinë e autorit mbizotëron arti i fjalës së qenësishme edhe në rrjedhat e universales. Le t`i hedhim një sy poezisë “LAKURIQ” të këtij vëllimi poetik: Një i krisur shëtit çative i patrembur/hipur mbi mure këmbëzbathur zvarritet/ Mbi supe mbart një thes me jetë/ dikur në udhëkryqe kishte gjithmonë/ një shteg të hapur/Tash në çdo shteg një udhëkryq/. Ndonëse lind trishtimi poeti gjen në udhën e hapur të fjalës, metaforën e bukur; “thes me jetë”. Duke zbuluar anën shpirtërore nëpërmjet strukturës së gjuhës poetike poeti komunikon me botën dhe njeriun përmes vargjeve duke u bërë kështu pjesë e zbulimit të së tashmes. Me frymën e vargjeve autori na flet për jetën. Trajtimi poetik jo vetëm i individit krijues por edhe hapësira ku është lindur jeta e krijuesit dhe bota e tij shpirtërore e qasin poezinë e Markut mes nesh, ashtu siç ai e ndjen dhe e përjeton secilën fjalë të vargut lirik ku njësohet zëri i secilit me artin e fjalës. Poeti si të gjithë qeniet njerëzore vuan, kërkon dashuri dhe paqe duke përdorur vetëm fjalën poetike nga e cila merr fuqinë për të fituar mbi luftën, urrejtjen, heshtjen, ngjyrën e natës dhe vdekjen. Duke trajtuar thellësisht gjerësinë e jetës në poezinë lirike ai shton edhe një element artistik, perceptimin poetik që na afron me poezinë si krijesë lirike. Harta e botës së brendshme të Anton Markut e përshkuar nga një metaforë e fuqishme dhe figura të tjera letrare e bën të jetësueshme edhe rrëfimin poetik. Ai nuk i pëlqen rrënojat e ëndrrës sepse dashuron ëndrrën e vërtetë. Ideali krijues lind e afrohet me thelbin e realitetit. Çfarë ndodh në trekëndëshin lindje, dashuri vdekje? A është kjo një dilemë e pazgjidhur për poetin? Këto tema të mëdha për njerëzimin ndërlidhen pasi janë të prekshme kur vijnë me shqiptim letrar e gjuhësor. Me një stil vetjak që për çudi gjallon tek poetët e vërtetë, ndoshta do më kujtonin edhe poetin e madh Ali Podrimja, i cili po aq mjeshtëror shfaqet në poezinë e tij që e pushton botën e brendshme dhe të jashtme të vargut poetik. Edhe tek Anton Marku, dilema e njohur tashmë lind vargje që të mbeten në mendje, jo vetëm për shprehjen e fjalës së bukur poetike por edhe për lexuesin e poezisë. Le të lexojmë më poshtë poezinë “VALA”: Në sytë e tu fundosen yjet/ buzëve të tua takohen detrat/ Veten e kërkon degëve të drunjve/ andej nga shkumëzojnë ujvarat/ Urave të gurit shtrihesh/ mbi lëkurën time shkruan emrin tënd/. Ndodh pra që ndjenjat e dashurisë janë më të forta pos ndjenjave të tjera, jo sepse janë vetëm shpirtërore, por, sepse njeriut nuk i ndodh asgjë tjetër më e madhe në jetë se sa dashuria. Dilemën dhe magjinë e saj nuk e kanë zgjidhur poetët. Ata të frymëzuar, gjithnjë e kanë shprehur poetikisht dashurinë edhe ndaj atdheut, vendlindjes, njerëzve të dashur etj. Dashuria mbetet një fuqi e madhe në qenësinë e saj e cila pushton me anë të ndjenjave të furishme shpirtërore gjithë njerëzit e botës. Njeriu duhet të luftojë për dashurinë dhe jo për urrejtjen. Komunikimi shpirtëror gjithnjë ka qenë kështejlla e shpirtit. Ja si shkruan poeti në vargjet e poezisë, “KTHIMI”: Pasiqë ike nga dritarja ime/e mbushe zbrazëtinë me aromën tënde/netët e heshtura i futëm në mes/ përqafonim zërin e asaj nate/një baladë të vjetër/ Tani, eja e struku/ thellë në shpirtin tim/ të ndiej ngrohtësinë e frymës tënde/. Thelbi i trekëndëshit tematik, lindje, dashuri vdekje, mbyllet në një largim hyjnor që përjetohet brenda shpirtit të poetit. Le të lexojmë vargjet “LAVJERRËSI I POETIT”: Varri yt tashmë ka lëshuar rrënjë/i thanë për të dytën herë/Me lëkurën tënde do të mbështjellim/eshtrat e atdheut tënd të paemër/Ai shikoi lavjerrësin tre herë/dhe vazhdoi si më parë/t`i lëkundë këmishën e vdekjes/ pa e çarë kokën/nëse e nesërmja do të vinte ndonjëherë/.

Poeti Anton Marku e ka fjalën si udhëtare të poezive me të cilën nuk bën kompromise në shtegtimin e tij poetik. Ai kërkon t`i mbjellë rrënjët e saj duke krijuar strukturën e tekstit dhe mesazhet drejt lexuesit. Pra ai është përçues i etur i vargjeve lirike me të cilat duke përdorur qenësinë e fjalës arrin kumtin poetik dhe ndikimin estetik.

Liri e rregulluar

July 7, 2018 by dgreca

Nga Astrit Lulushi/

Njeriu nuk plaket. Plakja duhet të jetë nocion i krijuar nga njerëz të këqinj që marrin pushtet e prona, duke përndjekur të tjerët, për të fshehur dobësitë e veta. Jeta është plot trazira, dhe vetëm fundi është bilanci i saj. George Orwell ka thënë se 50 vjeç njeriu merr pamjen që meriton. Ai vdiq 46 vjeç. Njeriu është bërë për të vepruar dhe për të nxituar. Gjithmonë i pakënaqur. Leonardo da Vinçi ishte tepër modest, duke thënë: Vdes i trishtuar; kam fyer Perëndinë dhe njerëzimin, sepse puna ime nuk ka arritur cilësinë që duhet të ketë. Qetësia nuk është e dëshirueshme në asnjë situatë, veçanërisht kur njeriu ndjehet i shtypur. Duke qenë nga natyra i lirë, i barabartë dhe i pavarur, askush nuk mund të nxirret nga prona e tij apo t’i nënshtrohet pushtetit politik të një tjetri pa pëlqimin e vet. Kjo i bën njerëzit të bashkohen në komunitete për një jetesën të sigurt në gëzim të sigurt të pronave të tyre, pa humbur individualitetin. Gardhi i mirë bën fqinj të mirë. Suksesi mund të shpjegohet kryesisht me një fjalë që është karakteri. Jo karakter të përkohshëm, por të durueshëm, të qëndrueshëm, të ndershëm, dhe në të cilën e tërë Zemra është e vendosur. Karakteri është më i lartë se intelekti. Një shpirt i madh do të jetë i fortë për të jetuar dhe për të menduar. Njeriu sigurisht, nuk mohon se ka disa njerëz superiorë, por ai mohon se kushdo ka të drejtë të vendosë se kush janë këta njerëz. Rregullat që bazohen në forcë dhe frikë, minojnë bazën morale të marrëdhënieve. Në një ekonomi të kontrolluar, bëhet më e lehtë për të marrë ryshfet nga një inspektor ndërtimi se sa për të përmbushur standardet e ndërtimit. Biznesmeni do të duhet të kalojë disa vite për të krijuar reputacionin e tij para se të fitojë një pozicion besimi të mjaftueshëm për të nxitur investitorët për të dhënë fonde. Prandaj, mbrojtja e konsumatorit me rregullore është iluzore. Integriteti nuk ka nevojë për rregulla. Njeriu gjithmonë ka jetuar një botë si e tashmja, ku asgjë nuk është e lidhur sëbashku, megjithë rregullat e shumta, ku virtyti është pa madhështi, dhe madhështia pa nder; ku dashuria e rendit është me prirje për shtypje dhe ndjenjat e lirisë me një shije të hidhur për ligjin; ku drita e hedhur nga ndërgjegjja për veprimet njerëzore është e zbehtë dhe ku asgjë nuk duket më e ndaluar apo e lejuar, e ndershme apo e turpshme, e rreme apo e vërtetë.

«Mbrëmë isha pa ty» – një rikthim paralajmërues…

July 5, 2018 by dgreca

«Mbrëmë isha pa ty» – një rikthim që paralajmëron fitimin e kohës së humbur- Rreth librit poeik te porsabotuar te Kujtim Hajdarit/

Shkruan:Shpend Sollaku Noé/

Kujtim Hajdari i përket atij brezi të dikurshëm të rinjsh të cilëve nuk u mjaftoi të ishin inteligjentë, të përgatitur e të ndershëm. Ato lloj cilësish u kthyen në zero të mëdha kur ndaheshin fatet nga të gjithëfuqishmit e kohës. Nomenklatura e atëhershme diktatoriale do të vinte pas cilësive të tyre shenjen = dhe frazën e barasvlershme menjëherë pas saj: nuk ka për të qenë i yni!

Kujtim Hajdari i përket atij brezi krijuesish të rinj të dikurshëm që e kishin qenien e tyre plot me idera e talente. Ai shkruante me një pasion të pakgjendshëm tek moshatarët e tij; provonte poezinë, prozën, dramën. Vullneti i tij për të sfiduar fate e biografi ishte i pakrahasueshëm. Por kjo rezultoi «pak» kur duhej të ish kthyer në burimin e tij forcës. Në listat e afishuara para gjimnazit emri i tij, ashtu si edhe i shokëve të tij të afërt, nuk figuroi: u considerua i padenjë për të mbushur radhët e «inteligjencës» partiake.

Vazhdimi i jetës se tij do të projektohej prej regjimit drejt shërbimit të detyruar ushtarak, drejt një lopate për të bërë llaç apo drejt nje kazmë guri për të thyer shkëmbinjtë.

Mbi talentin e tij u hodh një pllakë e rëndë shkëmbore, që mbylli nën të llavëra e tymra vullkanesh, avuj gajzerash e tërmete poetike.

Kujtim Hajdari, si edhe ndonjë mik tjetër i yni, mbeti për një kohë të gjatë ai vullkani i porsalindur me lak në fyt.

Ata që mendonin se një ditë ai do të shuhej prej mungesës së oksigjenit e harruan, pritën prej besnikëve të tyre të mbesnin gjallë; ndoshta në dialogët e një drame, në rreshtat e një romani apo vargjet e një poeme. Por më kot. Edhe pse nuk mbetën pa agjitatorë rreth vetes, talentët si Kujtimi tashmë u kishin kthyer shpinën.

Vitet vidhisën armiqtë e vërtetë të kombit në gryka skëterrash. Mund dhe të duket se janë ringjallur, por nga të gjitha vrimat e mundshme të trupit të tyre vazhdon të kullojë gjak e vrer.

Kujtim Hajdari, ndërkaq, edhe pas peripecish të tjera, lëshonte vazhdimisht sinjale prej nënpllakës së rëndë që i pllakosën mbi fatin, në fillim nëpërmjet tërmetesh që sa vinte e bëheshin më të tronditës, më pas me sinjale tymrash përvëlues, deri sa llava e trysur arriti të flakë tej pllakën e imponuar dhe ai të kthehet: kësaj radhe jo vetëm me energjinë e rilindur të djaloshit të dikurshëm, por edhe me pjekurinë e burrit, me një kulturë më të gjerë, me rregullat mjeshtërore të zotëruara.

«Mbrëmë isha pa ty» nuk është një çfarëdolloj përmbledhjeje: ajo nis të marrë jetë që nga guximet e atëhersme, tashmë pa ndrojen e kërkimt të lejes prej dikujt për tʼu bërë pronë e lexuesit. Poezitë që e përbëjnë janë aq të lidhura nëpërmjet emocioneve kryesore, saqë ngjajnë pjesë të të njëjtës poemë. Dhimbja për të mos humbur çfarë kemi më të shtrenjtë, edhe kur ajo humbje quhet vdekje, edhe kur ajo humbje quhet largim prej syrit, i përshkruan ato vargje tejembanë. Dashuria si diçka sublime, që vjen jo vetëm prej gjërave që kemi më të shtrenjta, por, dhe sidomos, prej të voglave të padukshme, është një tjetër motiv i rëndësishëm që mban gjallë emocinalisht këtë libër. Armikut tashmë të cilit nuk i duhet përkulur është vetmia. «Prej flokësh më kapi dora e një femre e më tundi»shkruan diku autori, që edhe këtu shpëtimin e gjen tek dashuria. Me syrin e dashurisë së plagosur shihen familjarët, miqte dhe vendlindja. Me shpresën tek dashuria e rilindur shihet e ardhmja: «Unë krahë do të vë qiellit me zogjtë shtegtarë».

Vargu i parapëlqyer i autorit është ai gjashtëmbëdhjetërrokëshi i lirshëm, i tipit 2×8, që kuptohet lehtë prej ritmit të brendshëm të vargut. Vargjet janë organizuar në strofa katërshe, me rimat më të përdorshme ato të kryqëzuarat, por aty- këtu, edhe të puthurat. Gjendet edhe dymbëdhjetërrokëshi në formën e bashkimit 2x 6 («Fshati im»). Këtu flasim për një metrikë të zhdërvjellët, që kurrë nuk trasformohet në qëllim më vete dhe nuk i bie më qafë cilësisë apo natyrshmërisë së vargjve. Leksiku poetik pasurohet nga epitete, metafora, shkallëzim letrare, pyetje retorike e një masë tjetër tropesh letrare të kudogjendshme.

Të jeni të sigurtë që kjo paraqitje poetike e Kujtim Hajdarit është vetëm një paralajmërim i rikthimit në mes të poetëve. Përgatituni ta keni këtë poet në mes tuaj dhe, jua garantoj, keni për tʼu ndierë më të pasur. Burimit të lavës së tij sapo i është hequr kapaku.

Në kthellën e epërme

June 28, 2018 by dgreca

Sadik Bejko: Në kthellën e epërme/Shënime mbi librin poetik të Alisa Velajt/

Alisa Velaj u lind në qytetin e Vlorës, më 6 Nëntor 1982. Është diplomuar për Gjuhë-Letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës në vitin 2005. Kryen studimet pasuniversitare (SHPU) pranë katedrës së Letërsisë po në UT. Më pas merr titullun Doktore e Shkencave Filologjike, pranë Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në universitetin shtetëror të Shkupit.

Dy vëllimet e para me poezi “Themelet e erës” dhe “Drejt ajrit’ do t’i rrimarrë sërish me 2012 në përmbledhjen poetike “Përanash Flakës”.

“Tej kthellës së epërme” është përmbledhja e saj e dytë me poezi. Poezitë e saj janë përkthyer dhe botuar në: anglisht, hebraisht, suedisht, bengalisht, rumanisht, frengjisht dhe portugalisht.

Në gjuhën angleze është botuar në mbi 70 tituj gazetash, revistash dhe antologjish, online dhe në print, ku spikasin tituj të tillë si; Four twentyfive Anthology (Australia), The Journal (UK), The Dallas Review (USA), The Linnet’s Wings (UK) The Seventh Quarry (UK), Envoi Magazine (UK) etj.

Vëllimi me poezi “The Wind Foundations” (‘Themelet e erës), përkthyer nga Ukë Zenel Buçpapaj botohet në 2017 nga revista amerikane Zany Zygote Review. Vëllimi tjetër me poezi “With no sweat at all” (“Pa kurrfarë mundi”) pritet të botohet në 2019 në USA nga Carvena Barva Press.

Në qershor 2014 do të futet në shortlistën prej 20 poetësh, pas konkurimit prej 5450 poetësh nga mbarë bota, për çmimin prestigjoz ‘Erbacce Prize Poetry Award’ në Britaninë e Madhe.

Në Shqipëri është fituese e çmimit ‘Zef Serembe’ në vitin 2012 për përmbledhjen me poezi “Përanash Flakës”.

Prej 10 vjetësh është pedagoge pranë katedrës së Letërsisë në universitetin “Aleksandër Moisiu” në Durrës.

Libri “Tej kthellës së epërme”, botim i shtëpisë botuese ‘Luis Print’, Durrës 2018, ka 150 faqe poezi. Një përmbledhje e plotë, e rëndë. Mund të ishte edhe 100 faqe, madje mund të ishte dhe 80 faqe dhe prapë do të ishte po me kaq peshë, me atë poezi të arrirë që mbetet përfaqësuese për autoren, por dhe për prurjet në poezinë e brezit të saj, në poezinë më të mirë që shkruhet sot tek ne në këtë fillim shekulli.

Libri është ndarë në disa cikle, si për të propozuar një arkitekturë, një kompozim. Nuk e di sa është e arritur kjo ndarje. Më tepër mund të flitet për dy lloje lëndësh, për dy lloje bërthamash a vatrash rreth të cilave qerthullon e ngjizet në disa tituj vjershash jeta e gjallë dhe e fortë poetike e këtij libri.

E para vatër është ajo e një poezie që sjell përthyerjen në vargje, jo regjistrimin, por meditimin e pjekur dhe të distiluar nëpërmjet llambës magjike të fjalës, sjell poezinë mbi ngjarjet e përvojat e unit, mbi gungat e honet që lënë pas goditjet e fatit.

E dyta vatër përcjell poetikën e pejsazheve mesdhetare, vargje gjithë dritë e kthjelltësi, imazhe mbi zogjtë, anijet, udhëtimet në pambarimësi ujërash e horizontesh, perëndimet, zambakët, tulipanët, vjeshtërat, pulëbardhat, ishujt, dallgët, gadishujt… në “Tej të kthelltën e epërme” të poezisë.

Kjo tematikë e deteve të jugut vjen me shumë shëndritje e lëbyrje sysh, gati një dritë verbuese. Është një prurje prej një poeteje të lindur në Jugun detar, poete që sjell kësisoj imazhe, pamje e detaje që kanë lindur bashkë me të. Pra, dhe kjo lëndë është pjellë e një përvoje që vetëdijshëm ose jo ka krijuar depot e saj me lëndë kthjelltësish në thellësi të mbushura rëndshëm sa më nuk ka dhe që një ditë patjetër duhet të zbrazen.

Kjo lëndë mesdhetare nuk është vetëm imazh, nuk është vetëm pejsazh, është dhe përvojë, është dhe etyd i përthyerjes psikologjike të një ҫasti, të shumë ҫasteve që nga fëmijëria, që të bëra bashkë si gurët e mozaikut përbëjnë një panorame ndjesore e shqisore shprazur me drita, me kristale zambakësh e tulipanësh, me njomështi visesh ujore e brigjesh të zhveshura mbetur në retinën e vjeshtrave e të perëndimeve mesdhetare, në gojët e zambakëve, në grykët e zogjve, në delikatesën e thërrmimeve në hënë e shkëmb. Autorja për kontrast ka plazmuar ku e ku pak brengë, pak natë, pak mpiksje muzgu.

E përthyer kështu ndjeshmërisht, kjo botë mesdhetare nuk është një bukuri në vetvete apo për vete, por e njerëzuar, e hunanizuar.

Në krye të librit vjen një djalog me Homunkulusin, njeriun e krijuar prej laboratorit… një trokitje nga satira e ironia, që mbase, mbase në të pritmen do të marrin formë e shtat në poezinë e Alisa Velajt.

Ka rëndësi (dhe kjo duhet të nënvizohet) ajo që në këtë libër poetja Alisa Velaj , sjell lëndën e saj poetike. Nuk ka imitime të botëndijimeve dhe perceptimeve të të tjerëve. Poetët vijnë me lëndën e tyre, me bukën e brumin e tyre në furrën e poezisë. Madje poetët e krijojnë prej vetes botën e librave të tyre. Në një farë mase ne kështu po ravizojmë atë që origjinaliteti është thellimi te vetja jote, te eksperiencat e tua, duke mos përjashtuar as reflekset e biografisë së autorit. Ato duhen përfshirë patjetër.

E rëndësishme është që jo vetëm të sjellësh lëndën tënde, por edhe përftimin poetik personal të kësaj lënde. Dua të them se me dy temat kryesore të librit shprehimësia, rrjedha e lirshme, derdhja sintaksore e përpiktë dhe e brishtë në modelimin estetik të tekstit, herë-herë me frymëmarrje të gjata, përcjellin një siguri në mjeshtërinë e të shkruarit, një siguri e maturi stili.

Këtu mund të thuash se prirja për të qenë i sofistikuar me patjetër, si ngutje e ҫdo të riu për t’u treguar “poet”, ka sjellë disa herë (jo shpesh) dhe poezi që duhen lexuar dy herë për të hyrë në to. Nuk jam kundër kësaj. Nganjëherë poezitë e mira duhen lexuar dy e tri herë… po, siҫ dihet, kjo manierë nuk duhet të sillet si qëllim më vete. Të jesh i kthjellët, i thjeshtë është më e vështirë se të jesh i ngatërruar. Forma në vetvete, lojërat e bukura me fjalën, nuk kanë asgjë të keqe, por kanë dhe një magji të zbrazët që shumë poetë nuk i rezistojnë ndaj rendin pas tyre dhe dehen me gjethet në të tilla të shterrura vreshta.

Por… që të mos jem i kyrsyer, po nxitoj të shtoj se përtej kësaj përkujdesjeje miqësore ndaj një kolegeje më të re, kujdesje për të mos shkarë në formë (mashtruese e mikluese), qoftë dhe në formë shkëndijuese, po shtoj se Alisa ka disa poezi që janë arritje të vërteta, të shëuara jo për atë, por për poezinë tonë në tërësi.

Këtu po rreshtoj, sipas meje, disa nga poezitë më të mira të librit: Pasdite pulëbardhash, Ky qiell, Ti më dite, Degëz palme, Thirrja e ujërave, Herët, Aty ku vallëzoj, Duke pritur dimrin, Ungjill drite, Prag, Mirazh, Bulkthi dhe hëna, U shfaq Moxarti, Jo më larg se mali i Sinait, Bardhësi, Nokturn, Heshtohu heshta ime, Simetri, Në e dashtë dritën, E veja, Nuk vjen përmes lutjeve, Ti eja në Paris, Muranë, Ende, Me tinguj, Asgjë përpos dritës…

Në ciklin ‘Kujtesë mjerane e pasqyrës”, një cikël shumë i gjerë, me lëndë tragjike, me ngjizje imazhesh të trishta, me gjak e gjemba të djerrinave ballkanike, ndërkallen dhe poezi të kthjellëta të brishtësisë detare, mbase për ta thyer tonalitetin. Ky cikël ka dhe një përzjerje të stileve, të teknikave poetike, si reflekse nga poetë spanjollë, nga poetë paraardhës të poezisë eliptike. Alisa Velaj me poezinë e saj të këtij libri e ka përballuar këtë trysni të teknikave të fillim shekullit. Ajo në arritjet e saj, aty ku kallinjtë janë pjekur plot bukë me rrënjë në tokën e përvojave të saj, ia ka dalë të jetë vetvetja. Nuk ka nevojë për gjë tjetër, veҫ për ta respektuar dhe për ta marrë, trajtuar shumë seriozisht talentin e vet tashmë katërcipërisht të dëshmuar. Ky libër na e thotë shkoqur kaq gjë.

Në disa nga kryeveprat e saj si “Ky qiell”, “Ti më dite”, “Ungjill drite”, e shumë nga ato poezi që përbëjnë ciklin e vatrës së ndezur nga përvojat e unit, fjalët marrin rrezatimin e fshehtë të perlave. “Ky qiell” ka një melankoli të pjekur, nga dhimbje të përtej një momenti, dhembje e gjithëkohëshme, dhembje që na i flak mbi krye jeta tek shkon në punët e veta (të mëdha) pa i përfillur jetët tona (të vogla). “Ti më dite” është poezi e mbushur me dhembje, me një lëndë të ngjeshur dhe kompakte, ku një përvojë e tillë merr kuptim, kur ҫlirohet nga helmet e teret në ajër e në dritë, në dritën e pastër të “Tej kthellës së epërme”. Për mua poezi të tilla, si këto më lart, janë më të arrira se disa nga poezitë e saj që shkëlqejnë nga një përsosuri teknike e realizim forme që të lënë shtang (“Ti eja në Paris” etj).

Alisa Velaj me këtë libër dha një provë të asaj që poezia di të lindë e të gjejë vend në këtë tokë që prej qindra e qindra vjetësh ka qenë e hapur për poetët, për poezinë. Një poezi si ndriҫim, si tretje në të kthjelltën e epërme të fjalës.

UNGJILL DRITE

(Nënës sime, Elvedinës)

Mos i lër gjethet e vjeshtës

Të të kalojnë mbi krye, nënë!

Kanë gjurmë nga trishtimet e zogjve

Psherëtima flladesh nga kujtesa të erërave të shkretëtirës

Që ngrenë lart një re pluhuri të kuqërremtë

(Njëjtë si nuancë e gjetheve të vjeshtës)

Është kaq i shndritshëm ky mëngjes detar, mam’

Ku ҫdo rreze dielli që të ngatërrohet flokëve

Më rrëfen se ka bardhësi më të bardha se bora

Lartësi më të mëdha se qielli

Dhe gjuhën e dashurisë s’është kurrë vonë për ta mësuar.

Kaq i paqtë është ky qiell pulë bardhash

Sa sytë e tu të thellë – dy copëza kaltërsish,

Mbajnë fshehur më të kthjelltin ungjill drite

Aq pak të lexueshëm për gjethet dhe erërat.

Prometeu – heroi mitologjik dhe kulturor i njerëzimit modern

June 26, 2018 by dgreca

Gladiola Jorbus

Nga Gladiola Jorbus/

Në këtë epokë dixhitale, ku frymojmë nën trysninë e sprovave të pambarimta, njerëzit shpeshherë nuk po gjejnë më kohë të shohin thellë brenda vetes. Po jetojmë në një botë që “lëviz shpejt”, ndërsa informacioni brenda saj, lëviz akoma më shpejt. Kujtesa jonë ka rënë pre e një imuniteti të brishtë, sepse ne marrim aq shumë informacione, saqë harrojmë lehtësisht ngjarjet dhe risitë e djeshme, duke i zëvendësuar me të sotmet që pretendojnë të rrëmbejnë vëmendjen tonë. Kështu, shpejtësia e informacionit bën që lajmi i mëngjesit të shndërrohet në histori, para se të zbresë mbrëmja.

Shoqëria bashkëkohore synon të harrojë kuptimin autentik të fjalës mit, në kundërshtim total me tezën se mitet përforcojnë vlerat tona morale dhe kanë rëndësi vendimtare në formimin qytetar. Miti është një produkt shoqëror i cili pasurohet në kohë dhe ripërmasohet, pa e humbur strukturën origjinale.

Në shoqërinë e sotme, miti shërben si një model për të justifikuar sjelljen njerëzore, prandaj ne mund t’i konsiderojmë mitet, si ide që orientojnë mendimin dhe sjelljen sociale, drejt shpjegimit të qartë të realitetit.

Mitologjia greke rrëfen, se në një kohë të largët sa nuk mbahet mend, perënditë e pavdekshme jetonin në malin Olimp; teksa në tokë qëndronin qeniet mjerane e të vdekshme: bimët, kafshët dhe njerëzit. Perënditë ishin të kënaqur me jetën e tyre atje lart, kurse njerëzit mbijetonin këtu poshtë.

Një ditë, Zeusi vendosi të shpërndajë disa dhurata apo virtyte për speciet e ndryshme të tokës dhe këtë detyrë, ua ngarkoi dy vëllezërve të oborrit të tij: Prometeut dhe Epimeteut. Ky i fundit pa marrë në shqyrtim mendimin e vëllait të vet, nisi nga zbatimi i detyrës. Luanit i dha guximin, kalit shpejtësinë, dhelprës zgjuarsinë, etj. Kur mbaroi me të gjitha dhuratat që Zeusi i kishte dhënë për qeniet e tokës, u kthye i lumtur në shtëpi dhe i tregoi Prometeut se sa mirë e kishte kryer punën. Ndërkohë që po bisedonin, vëllezërit u ndërgjegjësuan për një fakt të rëndësishëm: Epimeteu nuk i kishte dhënë asgjë njeriut. Për më tepër, ata nuk kishin më asnjë dhuratë për të shpërndarë …

Lindi pyetja: ç’ mund të bënin ata të dy? Regjimi despotik i Zeusit ishte i pajustifikueshëm për Prometeun, i cili ndjente dhembshuri të madhe për njerëzit, ndaj vodhi një shkëndijë zjarri nga karroca e artë e Heliosit (Diellit), ndezi me të një pishtar dhe ua dorëzoi atyre. Për këtë arsye, këta të fundit, pa qenë nevoja të jenë të shpejtë apo të fortë si kafshët e tjera, mundën të “dominonin” natyrën, pasi njohën shkencën dhe teknologjinë.

Zeusi i zemëruar, për t’u hakmarrë ndaj Prometeut e dënoi këtë të fundit, duke e lidhur pas një shkëmbi në Kaukaz dhe dërgoi një shqiponjë t’i hante mëlçinë. Tragjedia më e madhe ishte fakti se Prometeu duke qenë gjysmëtitan e gjysmëperëndi, vetvetiu ishte i pavdekshëm, dhe mëlçia e tij ripërtërihej çdo ditë, ndaj shqiponja rikthehej që të ushqehej, sërish me të. (Nga pikëpamja anatomike, mëlçia është organ i brendshëm i njeriut, me ngjyrë të kuqe të mbyllët, që gjendet në anën e djathtë të pjesës së sipërme të hapësirës së barkut, nën diafragmë dhe që kryen funksione të rëndësishme për formimin e gjakut, për prodhimin e lëngut të tëmblit etj. Ndërkohë në Greqinë e Lashtë, mëlçia mendohej se ishte vendi ku pulsonin emocionet njerëzore ).

Në këtë mënyrë, Prometeu me sakrificën e tij sublime, u bë mbrojtësi i madh i njeriut para perëndive, të cilët i quan një grup libertinësh (persona të caktuar, në veçanti burra, të dhënë pas kënaqësive sensuale, pa marrë në konsideratë parimet morale), më të shqetësuar për mirëqenien e vet personale dhe për argëtime, se sa për të zhvilluar një bashkëjetesë paqësore e të drejtë.

Nga ana tjetër, njeriu numëron dy cilësi të rëndësishme: inteligjencën dhe aftësinë për të krijuar struktura të reja rreth tij. Ne kemi meritën e jashtëzakonshme të përshtatjes së natyrës me nevojat tona. Qenia njerëzore, në sajë të përpjekjeve dhe të punës ka bërë përparime të mëdha, që do të thotë se në shumë raste, ajo mund të modifikojë natyrën dhe të përmirësojë kushtet e jetesës. Prometeu na dha vetëm një mjet, sepse përpjekjet e pareshtura kanë qenë përbashkësi e të gjithë njerëzimit. Falë punës dhe vendosmërisë, qeniet njerëzore kanë shenjuar nivele të kënaqshme të mirëqenies anembanë botës.

Me zhvillimin e shkencës ne jemi bërë gjithnjë e më praktikë, por shumë herë ky pragmatizëm ka qenë në dëm të humanizmit tonë. Duket sikur jemi shndërruar në skllevër të objekteve materiale dhe arritjeve të njëpasnjëshmë. Në botën tonë perpetuum mobile, arritja e një qëllimi është vetëm pika e fillimit për të përqafuar qëllimin tjetër. Ky përcaktim na klasifikon si “qenie të pakënaqura”, që gjithmonë duam të shkojmë më tej, duke i shndërruar arritjet tona në trampolina, për të vazhduar të pangopur drejt majave.

Ndaj është e rëndësishme, të ndalemi një çast që të reflektojmë dhe të kënaqemi me ato që na përkasin apo që kemi arritur. Përndryshe do të shëmbëllenim si disa Sizifë fatkeqë, që çdo ditë shtyjmë gurin e radhës për ta ngjitur në mal dhe pas rënies së tij fatale, e gjejmë veten duke e rifilluar ngjitjen, nga e para; duke jetuar një jetë monotone, pa shijuar asgjë…

Ne duhet të mësojmë nga Prometeu, pasi ai rrezikoi për ardhmërinë e njeriut, duke u armiqësuar me kryeperëndinë olimpike, Zeusin shungullues. Në pamje të parë, duket sikur perëndia-titan pësoi një disfatë të tmerrshme, pasi u dënua në përjetësi, por fatmirësisht, ai u çlirua nga Herakliu grek apo Herkuli romak.

Figura e Prometeut nuk u shpall humbëse, sepse emri i tij është skalitur me gërma të arta në historinë e njerëzimit, duke u përkujtuar si simbol i vetësakrifikimit, i pathyeshmërisë, i përparimit, i durimit dhe i ndriçimit të mendjes njerëzore. Sot e gjithë ditën, statuja e tij, me peshë tetë tonëshe, e praruar në bronz dhe e krijuar nga Paul Manship në 1934, ngrihet në Rockefeller Center’s Lower Plaza, në Nju Jork duke i risjellë vazhdimisht në kujtesë njerëzimit modern, mitin antik dhe heroin kulturor e sfidues të të gjitha kohërave.

Emri Promete personifikon një qenie të guximshme dhe të rrallë. Duke iu referuar modelit të tij, njësoj si titani mitologjik, edhe ne duhet të tregohemi të patrembur, joegoistë dhe të ndërmarrim rrezikun për të mbrojtur parimet e vlerat tona, si dhe për të ndihmuar ata që ndodhen në pozita inferiore e të pafavorshme.

Siç shprehej dhe Isaac Asimov, shkrimtar amerikan dhe profesor i biokimisë: “Çdo përparim teknologjik mund të jetë i rrezikshëm. Zjarri ishte i rrezikshëm që në fillim, po kështu (edhe më shumë) ishte fjalimi – të dy janë ende të rrezikshëm në ditët e sotme, por qeniet njerëzore nuk do të ishin njerëzore pa to “.