Ese nga Xhevair Lleshi/
Përse na pëlqen aq shumë diçka që të tjerët ose nuk e bëjnë ose edhe e përçmojnë? Pyes kot se në të vërtetë ajo e ka përgjigjen me vete. Ne ishim mësuar me një stereotip fjale dhe atë bënim. I kishim futur fjalët në kallëpe dhe me to bënim tulla, tjegulla, qerpiç, blloqe, pllaka, dritare e dyer, rafte e dollapë… Gjithnjë qëndronte në themel fjala e bërë nga një formë e caktuar. Dukej një gjë aq pa vlerë dhe e bezdisur. Kjo ndodhte sepse nuk kishim parë më tej se hunda jonë. Na u duk se kishin ikur kot dy vite shkollë. Pëshpërimat në korridor bënë efekt magjik. Do të vinte për të bërë mësim tek ne të vitit të tretë «C» mësuese Vali, që u jepte mësim atyre të vitit të parë. E shihnim çdo herë me veshjen e saj të veçantë, kostum blu pantallona e xhaketë, kostum gri po ashtu pantallona e xhaketë, kostum i bardhë, kostum bezhë, kostum lejla… E shihnim gjithmonë me kërshëri, madje Alqi Klemo edhe e ngacmonte nganjëherë me të folurën e lezetshme prej durrsaku dhe me mendjemadhësinë e këndshme e të mirëpritur që i jepte të qenit gjimnast klasi. Veç të tjerash Alqin e donin të gjithë, vajza e djem. E pra, na erdhi mësuese Vali në klasë. Ajo na dha vetëm një orë mësimi. Më tepër se gjithçka ajo zotëronte një bukuri të brendshme e ngjizur me shpirtin dhe që sipëranej si një elegancë e jashtëzakonshme intelektuale. Ndihej. Kapej me hundë dhe besohej menjëherë. Trupi me gjatësi pak mbi mesataren dhe elegant me një përsosmëri të skajshme të bënin për vete. Erdhi me hap të ngadaltë (ne ndienim trokitjen ritmike të pllakave të korridorit), hyri në klasë duke e hapur derën me një shtyrje sikur do të kërkonte dikë për ta ndihmuar, buzëqeshi vetëm me një cep buze plot finesë dhe e la regjistrin mbi tryezën e katedrës. Sot kemi bisedë letrare mbi estetikën dhe fjalën e figurshme. Nuk di pse m’u bë sikur e sajoi vetë temën. Bëri apelin si për të na njohur. Kam bindjen se nuk donte të vepronte ashtu. U gjet se asaj ore mungonte Vangjeli Heqimi me Androniqin. Dy kushërirat kalaresha. Na hodhi një vështrim përtej të ngrohtës dhe na mbajti për pak pezull. Ishte një lloj depërtimi simulant dhe dukej i pabesueshëm. Por ne e shihnim dhe e preknim. Ajo ende nuk qe futur në rol. Merrte frymë thellë dhe kjo më tepër ndihej. Ishte ushtrim i përsëritur…
Ne shohim një lule të bukur dhe kjo na bën përshtypje, filloi të fliste. Zërin e kishte të hollë, por melodioz, të këndshëm, që të bënte për vete. Lule e bukur… Po si mund t’i themi ndryshe? Po. Ka njëmijë mënyra për ta përcaktuar bukurinë e një luleje, ashtu siç ka vetëm një formë, një kallëp, për ta thënë thjesht e pa bërë kurrfarë gabimi. Pra, mund të jesh i saktë, cerebral, në përcaktim. Kaq do të mjaftonte. Dhe dihet se kur nuk gabon të takon nota pesë! (Atëherë ishte ende në fuqi vlerësimi me notën pesë.) Dihet që nota pesë ka elegancë! Pa mendoni pak kur ajo nga notë e epërme të kthehet në një notë të ulët? Ku do t’i vejë eleganca, bukuria, përsosmëria? Ka për të humbur vlera e numrit ngaqë nota do të bëhet e papërfillshme? Ja, edhe një numër aq i bukur dhe me thyerje të jashtëzakonshme vjen e bëhet i padëshirueshëm, saqë ty s’të vjen ta shohësh me sy! A nuk të vjen keq për numrin pesë? Po si do ta shihnim shumëfishin e tij, numrin dhjetë? Dhjetë… A nuk duket si një fjalë e egër, që do të na duhet shumë kohë për ta zbutur? Si do t’ia bëjmë, atëherë? Mirëpo keni për ta parë: dhjeta ka për t’u bërë edhe ai numri më i bukur. Sepse rrezaton të pakapshmen, sepse bëhet i lakmueshëm dhe do të marrë fytyrën e një vajze të bukur, do të kthehet shpejt në metaforë. Dhe ne do të duam të vallëzojmë me të, do të duam të bëhemi dashnorë të saj, do të duam ta kemi sa më pranë zemrës. Ajo, dhjeta e famshme do të ketë ritmin dhe muzikalitetin e zemrës sonë. Diçka që duket e habitshme. E kështu me radhë. E di, ju mund të kapeni pas fjalës. Është ndjenja që i jep ngjyrim fjalës, apo është arsyeja e ftohtë, logjika e mprehtë. Të dyja, thotë dikush, si dashuria. Edhe ajo ka ndjenjën ashtu siç edhe është, por s’mund ta zhveshësh nga logjika. Se bukuria, e pabesueshmja e madhe dhe e fuqishme, që na ngre peshë dhe na jep zjarrin e shpirtit, që na mbush me frymëzim dhe na çon peshë, po edhe që na plas për tokë ndoshta me mëri dhe pa kujdesin e duhur. Një amalgamë e papërmbajtur, gati frenetike dhe pse jo edhe elegante. Të dyja janë aty, bashkë dhe e ngrenë në këmbë e madhërisht të bukurën magjepsëse, e bëjnë atë padyshim pjesë të jetës sonë. Po të mos ishte kjo alkimi e mrekullueshme e ndjenjës dhe logjikës do të kishim o zjarr, o akull. Zjarri të djeg, të përvëlon, akulli të ngrin edhe pse të tregon fin. Përfytyroni një njeri të ftohtë, të veshur bukur e me përsosmëri, që ecën drejt, me kokën lart dhe që natyrisht bie në sy, bën figurë… Pastaj shihni një tjetër njeri, sigurisht të veshur pa ndonjë magji, pa ndonjë përsosmëri e që kjo do t’i ulte mjaft pikë nga estetika klasike, por ama ai është zjarr, i shkathët, i qeshur, atij i buit nga çdo qelizë ndjenjë e gjallëri. Ai nuk ecën serbes e me kokën lart, ai ecën sidokudo, si t’i vijë, por gjithnjë buzagaz, me një ndriçim të papërfytyrueshëm fytyre e sidomos të syve. Gjithçka i siglon. Ai do të merrte pesë me yll. Them pesë se ende nuk e kemi dhjetën e ndritshme. Ja, ky krahasim na jep në dorë dallimin midis fjalës së bukur dhe fjalës plot elegancë, fjalës cerebrale të krekosur e me sqimë. Mirëpo revolucionin e bën fjala e ndezur, zjarri, ndjenja, kurse logjika të mban fort tek evolucioni. Fjala e ndezur të hedh ku të kesh dëshirë, aq fuqi e magji ka. Nganjëherë edhe të pamëshirshme, pse jo edhe të kulluar. Një magji shpirtërore e përsosur. Kush nuk do ta donte…
Heshti pak, u mbush fort me frymë dhe na pa të gjithëve në sy.
Po për të vajtur deri te kjo magji, të dashurit e mi, jeta ime, na duhet pak të merremi me një dukuri tjetër. A nuk e ndieni se e ndryshova pak tonin? Sikur isha përfshirë më tepër nga ndjenja, zjarri, energjia e madhe e njeriut që e zotëron këtë flakë. Tani sikur jam më me këmbë në tokë. Thjesht sepse po kërkoj arsyen, rrënjët, thelbin. Dhe kjo sikur m’i zhvesh fjalët dhe ato humbasin fuqinë. Ku, mund të pyesë dikush, ku e gjejnë fuqinë fjalët e veshura me ndjenjë dhe me ngjyrën emocionuese? Ku tjetër, mendoni ju, përveçse në natyrë. Eh, ka dy natyra; një jashtë që e shohim, e perceptojmë dhe e bëjmë tonën përmes shumë formave, me anë të të shikuarit dhe të dëgjuarit, të ndijës, të shijes, të prekjes, të ngacmimit. Kurse kemi atë më madhështoren, magjinë e të vërtetave të mëdha, natyrën tonë të brendshme! Ajo është e papërsëritshme te secili, që ndryshon me gjithsej. Ja, mendojeni pak: një së brendshmi vesh fjalët me një tis trishtimi, një tjetër i thotë me zë të lartë kryengritës, një tjetër të përhitura me një mjegull të lehtë të qeshure, një tjetër akoma i ruan nën një lëvozhgë ironie, një harbon nga mëria… Dhe secili sipas mënyrës së tij, jo vetëm nga magjia e zërit, as thjesht nga eleganca, nga rroba, nga ngjyra e tyre, nga cilësia e përzgjedhjes, por më tepër nga karakteri dhe temperamenti, nga motivimi që marrin fjalët, duke i bërë o të madhërishme, o të bezdisura, të përfolura, hera-herës edhe mbeturina. Estetika, miqtë e mi, është bashkim i përkryer i të pamundurave! Gjejini gjëra të pamundura për t’i bërë bashkë dhe do të shihni si xiglojnë, madje japin një dritë të allasojtë, të paparë ndonjëherë. Ju shikoni ndërkohë një dru të shtrembër dhe kjo, e marr me mend që nuk ju bën përshtypje. Pastaj ju qëllon të shihni një kavak, plep i hollë, i lartë, i drejtë që çan qiellin. Dhe juve kjo ju emocionon, madje ju bën të mendoheni plot gjallëri. Kjo gjë ju shtyn edhe të krijoni një mendim plot estetikë e larmi gjërash. Veçse në çdo rast të tillë kemi elementë të veçuar bukurie ose gjëje të rëndomtë. Atëherë natyra vetë ka ecur e para te bashkimi i gjërave të kundërta, në idenë e të pamundurës: tek bima, pema e kërrusur, e shëmtuar që na jep frytin e mirë e aromatik, ose na jep aromën e përsosur, të dëshiruar. Se edhe trëndafili ferrë është, por trëndafili është kurorë bukurie. Se edhe dafina nuk është një bimë e lartë aq sa e ngre mendimi për të vajtur te kurora e lavdisë! Se ulliri, kjo pemë e shëmtuar, nuk se të tërheq aq me madhështinë dhe lakueshmërinë e trupit, se sa me gjelbërimin e përjetshëm, me frytin magjik, me kurorën e paqes dhe me lavdinë e jetës, me vetë jetëgjatësinë e lakmueshme. Atëherë si mund të puthim gjërat e pamundshme? Ja, tani po shkojmë drejt saj, siç mund të shkojë kryelartësia dhe forca e burrit drejt elegancës dhe përsosmërisë së gruas. E pamundur t’i bashkosh të dy, por ata janë të detyruar të jenë bashkë dhe për këtë duhet të gjejnë rrugën e duhur për ta arritur bashkimin dhe magjinë e jetës. Tek të dy do të kemi përsosmërisht magjinë e jetës, përsosmërinë e amshueshme. Ku dëshironi ju të shkojmë? Ja, vrapojmë drejt detit: dallgë, erë e fortë, fishkëllima, ulërima, stërkala të akullta uji, dimër që duket pakthyeshmërisht i egër, mahnitës në potencën dhe energjinë e tij të llahtarshme. Mirëpo ne jemi mësuar ta shohim detin edhe në verë. Paqe, diell, nxehtësi, dallgëzim i lehtë, fllad, njerëz të qeshur, trimëri lojcake, energji tjetërsoj e të tjera pa fund. Ku ta shohim veten më mirë? Kujt t’i afrohemi? A nuk do qe më mirë që kur flasim të bashkojmë elemente të njërës pamje me tjetrën? A nuk do shohim se figurat e krijuara vetiu do të jenë më të ndjeshme? A nuk fitojnë më tepër energji fjalët, shprehjet? A nuk do të na bëjë kjo edhe më të veçantë? Si thoni? Unë mendoj që pasivisht kjo do të ndodhë. Pse pasivisht? Po ja, nuk do ta bëjnë këtë të gjithë, por disa kokrra të veçuara sigurisht. Ndërsa bashkimi i gjërave të pamundura, domethënë estetika realisht do t’na çojë edhe tek estetika e fjalës! Ndryshe s’mund të ndodhë. Merrni dukurinë më të egër dhe bashkojeni me atë më të pëlqyeshmen dhe do të shihni se do të qëndrojnë mrekullisht më bukur se çdo gjë tjetër që mund të keni provuar. Si një kalë i azdisur dhe që duket në kulm të egërsisë, sapo ndien flladin e bukur shkrofëtin dhe krijon një lëvizje magjike duke na dhënë një hingëllimë të gjatë me një përsosmëri do të thosha të llahtarshme. Se ç’vlerë ka llahtaria me përsosmërinë, eja ta gjejmë së bashku ju lutem. Se ç’të përbashkët ka një buzëqeshje përballë një inati të çartur? Si thoni? A nuk janë të vërteta këto? A nuk janë mendim i hollë dhe i kulluar? Poo! Kjo po e gjallë të bënë për vete, sigurisht, por ajo qëndron bukur ballë përballë me një jo kryeneçe dhe të krisur mendsh! Ndryshe lezeti i saj do të ishte pa magji, pa sajdinë e dukur. Hë, i kini dëgjuar nënat tek thonë «e kripim me sheqer»? Po, me siguri, po. A nuk janë të dyja të kundërta? E pse të mos i kripim me sheqer fjalët tona? Dy shije kë kundërta, besoj, që rrinë aq bukur pranë njëra-tjetrës. Atëherë, pse, kjo tjetra si iu duket? Ja: e thartoi fytyrën e bukur! Gajasesh së qeshuri! Janë afruar me një përsosmëri të çuditshme ato që largojnë gjërat e zakonshme. Sepse e tharta ta mbledh fytyrën fine dhe ta bën surrat. Prandaj dhe fytyra e bukur thartohet. Nuk e pëson këtë vetëm pse ha një thelë limoni, por mbi të gjitha pse pëson një dackë fjale, një klithmë dashurie, një britmë të bukur, një ethe përvëluese admirimi, një gjak i mirëfilltë armiqësie, një elegancë e paturpshme!… Janë pa fund!…
Përsëri një frymëmarrje e ngrohtë dhe një shikim e zvogëluar, i tkurrur dhe i mbështjellë me një qiqërimë elegance pas syzeve me rrathë të ndryshëm nga rrathët e vërtetë, të vegjël e të kërthndezët. Ne s’thoshim asnjë fjalë. S’ngopeshim duke dëgjuar mësuese Valin. Sa paskëshim humbur! Pa fund. Një botë të tërë! Dhe befas donim ta kapnim me një çast të vetëm. Pak më tej meje pashë një fytyrë të nevrikosur. Iliazi!? Pse? E kishin tmerruar fjalët?…
Mrekulli. Një orë mësimi, nxënës të dashur, aq është. Sa një rrugëtim i shkurtër. Unë doja t’ju lija një detyrë të thjeshtë: sa fjalë të mbarsura me ide të tilla mund të formojmë, thjesht duke parë e dëgjuar, duke prekur e nuhatur a shijuar të kundërtat e bezdisura me të bukurat e pastruara nga pluhuri i kohës apo harresës. Atëherë le t’i pastrojmë fjalët. Të bukura, madje me një bukuri tronditëse e skrupuloze janë edhe lulet artificiale. Po a mund t’i dallojmë dot lulet natyrore me ato artificiale në një pikturë «natyrë e vdekur»? Tek e fundit si do t’i dallonim të dyja, kur s’kemi asnjë element tjetër ndihmës? Dikush do t’i dallonte! E kam lexuar tek Rembrandti, kur pikturonte një saksi lulesh mëllage për t’i dhënë gjallëri oborrit të ngushtë me pllaka guri. Asnjë lule artificiale, e vizatuar me përsosmëri të jashtëzakonshme nuk më doli e gjallë! Kjo është edhe e vërteta e tmerrshme midis asaj që duam dhe nuk duam, mes ulërimës dhe melodisë, midis tmerrit dhe gëzimit… Një i ikur prej kësaj bote nuk arrin ta kuptojë dot të gjallën edhe kur jeton me siklet të vegjetuar! Kujt i duket përditë të ndahet prej njerëzve, nuk e sheh dot të bukurën e magjishme te njerëzit që përjetojnë jetën së toku. Sepse qenia bashkë mbart humorin, ngashënjimin, tëharrjen e të këqijave, veseve, thith ajrin e pastër dhe aromën e vetë jetës. Po le të futemi pak më thellë. Mendoni pak një shokun a shoqen tuaj teksa thotë një fjalë të gëzuar. Ai, patjetër që e thotë gjithnjë sipas natyrës së tij, me një timbër të veçantë, me theksin ku e mendon ai, me rrobën dhe ngjyrat që ka për hosh, me zë të kthjellët a të bruztë, me sytë ulur apo me vështrimin larg. Dhe gjithnjë është ai vetë tipi që njohim, është bota e tij e brendshme, janë nevojat e tij të domosdoshme, interesat, qëndrimet, motivet, forma e tij trupore, pamja e fytyrës, njohja që ka, kultura që zotëron, gjaku që i vërshon…
Befas u dëgjua tringëllima e tmerrshme e ziles. Mbaroi ora e mësimit. Ne kishim mbetur të shastisur, gati me gojë hapur, si të sfilitur, të tmerruar. Mësuese Vali na kishte thithur brenda magjisë së fjalës. Si ishte e mundur? Po më mirë kaq pak. Do të vinin më vonë për dy vjet rresht orët e mësimit të letërsisë dhe ne do të ndienim një mungesë drobitëse, duke kërkuar kurdoherë fjalët e pathëna të asaj magjie të zhdukur, edhe pse e shihnim çdo ditë, për ato ditë që mbeteshin. Sepse erdhi një ditë që shkolla u gdhi nën thurimën e ca fjalëve të endura hollë si fije merimange, por jo me atë rrjetë që e heqim pa finesë e si me bezdi. Ishte tjetër lloj rrjete ajo. Sikur mësuesi më i bukur i shkollës (mësues i matematikës, të mendosh që mësuesit e matematikës nuk i kishim aq të bukur!) me emrin Nuri Borshi, pak i zeshkët, si i rrahur nga bronzi i detit Jon dhe me një palë mustaqe të holla spicë që i shkonin aq shumë fytyrës së tij dhe kjo mësuese ishin parë diku anës lumit bashkë, sikur ashtu e sikur kështu… Po a mund t’i bashkonim fjalët e kundërta këtu? A mund të thurnim një histori tjetër? Ku e dinin endësit, se ata të dy nuk flisnin për të bukurën? A nuk mund të thuhet se ata bënin një insert rinor elegant e të zjarrtë, fije të holla që lidhnin talentin me shpirtin e tyre të jashtëzakonshëm? Pse të mos themi se ata thërrisnin pranë shumë miq, artistë të fjalës së bukur e njerëz të thjeshtë, pse jo edhe gjahtarë e ëndërrimtarë, letrarë që thurnin papritur serenata, po edhe fotografë të dështuar, alkoolistë të djallëzuar, ndonjë aventurier të zverdhur si ftua, gra të bukura që dilnin edhe ato aty buzë lumit, regjisorë të krimbur, tek-tuk aktorë estrade të përvjelë në fytyrë, dromca hamgjitëse, që në fund të fundit përbënin thelbin e shoqërisë që po këpuste frytet e para universitare… Prej elegancës mund të lindte edhe harrimi. Mësuese Vali nuk e donte harrimin. Por atë dhe Nuri Borshin nuk e harruan, edhe pse nuk deshën t’i nxirrnin në skenë, siç mund të donin zemrat e tyre. Kështu e përdhosën elegancën, të bukurën, përsosmërinë, me një ngashënjim habitës. Askush nuk e mendonte. Fati ynë ishte se e dëgjuam njëherë të vetme dhe ndoshta në zenitin e fjalës, në kulmin e ditës së yllit të saj. Na dukej më vonë se fjalët e bukura u shteruan, humbën në thellësitë e tokës. Sepse nuk i pamë më Valin dhe kostumin e saj blu, aq elegant sa dhe fjalët e saj plot magji dhe përsosmëri.
Kjo natyrisht s’kishte të bënte me asgjë, përveçse me faktin që ne të së tretës «C» na erdhi një mësues kot, një fatkeqësi. Ai mund të ketë qenë edhe i mirë, i ziu, po ne kishim kaluar ylberin të gjithë. Dhe i pari që shtrembëronte turinjtë ishte Iliaz Bregu. Vetëm Vangja dhe Niqi nuk shihnin ndonjë magji, se ato patën «fatin» të mos qenë asaj dite të tmerrshme kur ne dëgjuam për herë të parë dhe të fundit, magjinë e fjalës së bukur nën trysninë e thekrisjes së mendimit e duke mbajtur në duar trëndafila të kuq…
Tiranë, më 15.02.2016