nga ERNEST KOLIQI/
Bjen sivjet XXV vjetori i vdekjes së Faik Konicës (1875-1942) dhe LXX vjetori i daljes së numrit të parë të “Albania-s” (1897) në Bruxelles.
Nonse nuk la nji vepër organike që të pasqyronte pregatitjen e rrallë ditunore dhe vetít e shqueme artistike me të cilat e pajisi natyra, prap se prap në letrat shqipe emni tij mbetet si ai i nji stilisti plot hijeshi, i nji magjistari të shkrimit. Me gjuhën tonë ende në faqën e parë të lavrimit, ai dijti me i u afrue në shprehje shkrimtarvet ma të përmendun freng për zgjedhësí (élégance) e ligjirim fjolluer. Fjalín e lakon me mjeshtri të pashoqe, mendimin e ndryn në nji gëlvozhë a lëvozhgë gastarje, perjudhën e gjallnon me nji déll muzikuer tërhjekës tue u dhurue fjalve ma të zakonshme nji theksim të ri pa dalë kurrkund nga hullija e rritmit të natyrshëm idiomatik të shqipes.
I thjeshtë e i hollë, i lëvizun e i qartë, stili i tij shtjellohet herë plot andje e gaz, herë plot sarkazëm e maraz, këtu i urtë e i këthiellët, aty papritmas idhnak e sulmues. Gjithëkund veç i mbajtun në nji rrafsh të lum artistik pa të rrekun (sans effort), por vijanoz burues me hir të vetvetíshëm.
Për të kuptue e çmue si e sa duhet kët shkrimtar të pikatun që solli në përdorim të shqipes struktura trajtash kejèt (tejèt) të kullueta e të zgjedhuna edhe la mbas vetes në gjuhën tonë letrare gjurma që për ditë ma tepër bien në sy, lypet të dallojmë në ‘te njerín nga artisti. Njeriu paraqitet me të mbeta shumë të mëdhaja dhe artisti me virtyte të jashtzakonshme. Po kadalë… Artisti me lumnín e magjisterit të vet shpesh herë shtje në punë edhe të mbetat e njeriut, të cilat nëpër spastrim të flakës s’artit shërbejnë me i dhanë stilit at amë të veçantë e at fuqi njimtuese (séduisante), që përban cilsín kryesore të shkrimeve konicjane.
E mbeta ma në shej e njeriut ishte nji mburrje diku e haptë, diku e mbulueme për zanafillën aristokratike. Asdreni e Mihal Grameno e paditën si mprojtës anakronik i oxhakisë e i parësisë. Tjera të mbeta ishin: nji natyrë buzëhollë, e pakënaqun, grindavece së cilës i u shtonte nji paqendrueshmeni e çmeritshme në mendime dhe nji prirje idhnake që shperthente me mujshí (prépotence) të pafreshme, tue kapercye çdo cak jo vetëm t’arsyes e t’urtís por edhe të dejsís e të njerzís. Në polemika, i prente drút shkurt. Ky aristokrat në vulg të zemrimit përdorte në shkrim thanje sankulotash. S’barte qymen, nuk duronte të prekej as me pupel. Ndyeskeq ke s’ve, i kërcejshin dreqnit për ma të voglin kundërshtim. Mjafton të përmendim shamjet e sulmimet e tija kundër Ismail Qemalit e Luigj Gurakuqit për me dishmue ku arrinte gjaknxetësija e tij kur trenohej n’idhnim. Edhe mikun ma të ngushtë kur i delte hirit, e gjuente me rrufenat e veta.
Shkak-lehtësime (circostances atténuantes) të shumta mund të gjinden me zhgarkue Faikun s’paku prej disa fajeve të randa që i mveshen.
Qindrimi mburrës nuk ndalohej ke ndienja që e kish rrjedhjen nga nji oxhak paranikësh. Trank Spiroja e ndiente, po, veten beg, por edhe në mes të bejlervet ushqente nji ndienje epërsije e cila themelohej në vetedije të cilsive të veçanta me të cilat ishte i pajisun, cilsí pastaj lumnisht të zhvillueme nëpër nji shkollim të cenëshëm ma parë në Kolegjin Saverjan të Shkodrës, ma vonë në Stambollë e në fund në Francë.
Ky grumbullim i jashtzakonshëm prirjesh e studimesh e vente Faikun në nji numër shqiptarësh të ndritun e të dijshëm që aso kohe mund të numrohej në gishtat e nji dore.
E dinte për vete se ishte element hors série. Rrjedhimi aristokratik e naltonte mbi turmën; vetít gjeniale natyrore dhe kultura e naltojshin mbi aristokratë; nji shije artistike, mrekullisht e hollueme, anames (përveç) përvojës së gjallë e banesës së gjatë në qandrat ma të njoftuna të qytetnís prendimore, e shquejshin disi edhe ndër ata tre o katër shembra që mund i rrijshin për krah në botën shqiptare.
E verteta asht që Faiku në polemikat e ndezta të veta, shfrente mënín e vet të thellë sidomos kundra vogëlsinave shpirtnore që shemtojnë jetën, kundra mendes së madhe t’injorantave, ngushtsís mendore të gjysmakve, verbnís së fanatikvet, guximit të shpërdoruesavet të patriotizmit.
Mjerisht ndonjiherë kalemi i rrëshitte dhe me zemër të frýt vërvitej kundra ndoj atdhetari të ndershëm dhe cenonte ndoj vlerë të njimendtë shqiptare.
Me gjithëkëte, tue ra në këto lajthime, edhe si polemist mbahej në nji rrafsh epruer artistik. Ishte njeri me hanë, por edhe zemërbardhë. Të shumten e herve, zemrimi i tij kishte shkase ideale.
Në kandar t’artit të mbetat njerzore të çdo lloji nuk peshojnë asnji grimë. François Villon qe njeri vesesh e mbrapshtinash, hajdut e ndoshta gjaksuer: asgjamangut njehet nji ndër lirikë ma të mëdhaj të Francës, e cila sot krenisht stoliset me lavdín poetike të tij. Këtu s’e kemi qellimin të krahasojmë Konicën me Villon-in as si njeri as si artist: duem vetëm të themi se, cilido të jét gjikimi mbi Faikun njeri, kurrnji grimë ai gjikim nuk i a zvoglon vlerën artistike.
Shija letrare, vetija e tij ma dalluese, e nalton Faikun në kambën e nji mjeshtri të pashoq. Tjerë shkrimtarë tonë të shquem për fuqi krijuese, për hov epik e lirik, për mbrendí ma të pasun etnike e shpirtnore, për ndjesí ma të theksueme idealizmi: Konica qindron veças si zejtar i shkrimit që i shëndrron fjalët në djamanta e thurë me ta shëndriza (joyaux) vezullore.
“Albania” mund të njehet e para e përkohëshme shqiptare, ku toskë e gegë edhe arbëreshë, e shqiptarë të kolonive të Kajros e të Bukureshtit e të viseve të tjera shfaqen mendimet e veta pa ndryshim besimesh e krahinash. Mbetet si palestër vertè kombtare, pasqyrë e të gjitha rrymave mendore e shoqnore.
Me 25 mars 1897 del në Bruxelles i pari numër i “Albania-s“. Me nënshkrimin Trank Spiro beg ai mbushë gati krejt faqet e së përkohëshmes tue ternue artikujt shqip me ato në frengishte. Dy nënshkrime të tjera vrohen në numër të parë: ai i Thoma Avramit (prej të cilit botohet vjerrsha me titull Deshërimi i Mëmëdheut) e ai Nji Përmetas-it (që tregon nji prallzë a ma mirë nji llafe gazi – plaisantérie – ). Kësaj të fundit Faiku i kushton nji parathanje tre-katër rrjeshtash, ku xixillon humori thartanik i tij: “Këtë mjaft të kripurën prallëzën e kemi përmbledhur fjalë për fjalë nga goja e nji Përmetasi, jo pak i shpirtshm kur kish përpara syrit raki, meze dhe mish të pjekur në hell”.
Përrallëza fund e maje përmban shprehje skatologjike.
Artikujt në frengishte, shkrue me dorë mjeshtri që me i a pasë lakmi vetë shkrimtarët freng, parashtrojnë landë mjaft t’interesantshëme. Si ke njani “La langue des fils de l’aigle”, si ke tjetri “La littérature albanaise” spikatë zotsija e Faikut me u a paraqitë të huejvet çashtjet dhe vlerat kombtare.
Ma nalt boton përkthimin, ba prej tij, të nji ode së Pjeter Ronsard-it.
Shifni si prej të parit numër ai merr qindrim me të tanë natyrën e vet të vrashtë e shpotitëse, të prirun kah e fyemja dhe kah rrugatja (shamata). Pamphlétaire (libelist) i lindun, në prak të verpimtarís së vet si botues i nji të përkohshëme kulturore, na del përpara tue levdue gjuhën shqipe por edhe veten si përdorues i saj në përkthime, e fill tue forcue làvdin me të shame të randa kundra atyne që ai njifte si anmiqë të Shqipnís e të shqiptarizmit. Veçse shfaqet njiherit edhe si stilist plot shkelqim që të ban me i a përdëllye panjerzín mbasi din të shprehet në mënyrë aqë ngashnjyese (séduisante).
N’artikullin “La littérature albanaise”, me premí sintetizuese dhe me hollsi përimtimi (analyse) paraqet veprat e De Radës, të Skiroi-it, të Varibobës dhe përkthimin e Ungjijvet të Kristoforidhit. Thotë për këtë të fundit:
“ … a car, tandis aue, dans la plupart des autres langues, la parole du Sauveur s’affaiblit et devient banale, elle a dans la version de Kristoforidhi une force véritablement divine, et une grâce touchante et persuasive qui nous émeut; et même tel passage (le Sermon sur la Montagne par exemple) y est ceirainement supérieure au texte grec)”; që në shqip do të thotë: …ndërsa, në pjesën ma të madhe të gjuhëve të tjera, fjala e Shelbuesit dobësohet dhe bahet e zakonshme, (ajo) ka në versionin e Kristoforidhit forcë me të vertetë hyjnore dhe nji hir që që prek e të bind….dhe ai pasazhi (nga sermoni i Malit për shembull) asht superior qartësisht, krahasue me tekstin grek.
Në kët numër të parë kuptohet qellimi i dyfishtë që don të ndjeki me botimin e “Albania-s”; t’ua tregojë shqiptarvet udhën e shelbimit politik qytetnuer dhe t’ia bajë të njoftun të huejvet vetít shpirtnore ma të zgjedhuna të gjakut arbnuer.
Në numrin e dytë (25 Prillit 1897) fillon m’u rrebelue gjithënji ma tepër, me humbë durimin. Me tinguj idhnije në za, u siellet lexuesavet:
“Ç’është liria? Më mbetet pak kohë akoma. Dua të marr shpatën, tua çanj kokën gomarëve, edhe, në vend të trurit, të kllas këtë: ç’është liria? Të mos kisha nisur fletën (vaftë në djall!) s’do të humbja kohën time t’u mësonj gomarëve ç’është liria. Dy muaj janë që u nis kjo punë dhe tani jam i lodhur nga shkaku i gomarëve. Më mirë të shesë pleh njeriu se të nisje punë për shqiptarët. Janë nja 50 shqipëtarë që kuptojnë ç’është liria… Po të tjerët janë gomarë dhe, si të shtyp 12 numra mbas fjalës që dhaçë, a e dini ç’kam për të bërë? Qibarët le të mbyllin veshët: kam niet të vete të shes m… (e shkruen fjalën rrumbukllak!) në vent që të mbanj të përkohëshmen: më mirë të shesë m… njeriu, se të shkrojë për shqipëtarët “.
Për të mprojtë gjuhën dhe vlerat e kombit nuk i mjafton nji radhim argumentash të përshtatshëm: rrebet e trilli e shtyjnë me kapërcye në gjikime përçmuese ndaj kundërshtarëve.
Por… mos u veni vesh pezmatimit të tij; rrebet i vijnë e i shkojnë. Ai do ta mbajë në kambë të përkohëshmen për dymbëdhjetë vjet rrjesht (1897-1909) dhe do të shesë… jo shka thotë por xhevahire.
Ndër dy vjett e para (1897-1898) Albania vjen tue u pasunue prej numrit në numër me bashkëpuntorë të rij e me landë përherë ma të vlefshme.
Vjerrsha me subjekte të nduernduerta, që kanë nenshkrimet prej N. H. F (Naim Halit Frashëri), prej Skiroi-t, prej K. J. Trebickës, prej Sulo Frashërit, prej Loni Logorit, prej K. P. Stefan Luarasit, prej M. D. Malësori (Milo Duçit), prej Z. (shkodran i panjoftun), prej Koto Haçit, e zbukurojnë të përkohëshmen me larmi ngjyrash e tingujsh dhe plotní ndjesísh atdhetare.
Prendvera poetike e Rilindjes në faqe të saja kundërmon plot burbuqe të përvoesueshme me mall lirije dhe të zdrituna nga nji afsh i thellë naltësimi qytetnuer.
Artikuj në mproje të drejtave kombtare shkruejnë, veç Faikut vetë që mbushë gjysmën e çdo numri me shkrime të tija, Visko Babatasi, Visar Dodani, Lumo Skendo, Shaqir Zabzunari etj.
Këngë të popullit, histori, shkencë, filozofi, syzime ekonomike e politike, çashtjet ma të ndryshme parashtrohen e rrahen. Pjesa frengisht asht aqë e pasun, në mos ma tepër, se ajo në shqip.
Në çdo numër, herë me shprehje të buta, herë me za qortues plot kumbime zemrake, porositen shqiptarët me i lanë m’anesh dasinat, m’u bashkue.
Nxitja m’u bashkue përsëritet or’e ças si leit-motiv gjatë dymbëdhetë vjetëve të jetës së përkohëshmes:
“Bashkim, bashkim !
M’e madhja nevojë për ne shqiptarët sot për sot është bashkimi. Pa bashkim nuk vetemi, kurr s’kemi për të vajtur përpara, por as do të na quajnë komb bota. Na duhen shkolla që të mësojnë djemt tanë dhe t’u zbukurohet mendja, që të bëhen njerëz, dhe njerëz të vertetë; na duhen udhëra që të lehtësohet tregëtia dhe vobsia të pakësohet, shkurt, kemi nevojë të qytetrohemi dhe ne si të tjerët popuj. Po me se kërkohen shkollat, si bëhen udhërat, si arrihet qytetëria? Kur të mblidhemi të gjithë shqiptarët dhe t’i kerkojmë me urtësi; me bashkim, vetëm me bashkim.
Bashkim ç’do me thënë? Armiqt e kombit tonë thonë se që të bashkohen shqipëtarët, duhet sicilido të lëshonjë fen’e vet; sa e madhe gënjeshtrë! Nuk! Sicilido le të mbajë fen’e vet; muhamedanët le të venë në xhami dhe të krishterët në kishë. Por kur të dalin nga xhamia dhe nga kisha, le të kujtohen se kanë një rrëzë, që janë një fëmijë dhe një gjak, edhe të mblidhen tok për të kuvenduar mbi të mirën e memëdheut.
Është turp të bëjmë si t’egërit, të shikojmë njeri tjatrin me sy t’ashpër se s’na ka falur Zoti të gjithëve nji fé. Është nevojë që shqiptarët e mençur të kuptojnë se feja është një gjë veç kombit, që para se të jemi të krishterë e muhamedanë, jemi të gjithë shqiptarë, rrojmë të gjithë në Shqipëri, dhe përdorim gjithë një gjuhë. Dhe shqiptarët e mençur e të urtë që kuptojnë kët gjë, kanë detyrë t’u japin të tjerë shqiptarvet ta kuptojnë dhe ata.
… Le të nisim pra që sot, gjithëkujt sa i mundet, këtë bashkimin aqë të mirë për përparimin tonë. Të duhemi të gjithë si vëllezër; të mos kursejmë as vojtje as të holla për të mbjellë dashurinë midis bijve të Shqipërisë”.
Por ndoshta stilin ma të përsosun Faiku na e la në Hijen e Hurmave. Lexuesat kët vëllim t’artë mund e gjejnë në libertore të Vatrës.
Për të tregue nji shembull t’artit të tij, na pelqen të paraqesim dy copa proze njana kushtue Abdyl Frashërit, tjetra Át Gjeçovit.
Me fjali të mprehta, plot fuqi thadruese në përshkrim të tipareve trupore dhe plot depërtim në përcaktimin e vetive shpirtnore, Faiuku ngjallë para nesh fytyrat e Abdyl Frashërit dhe të Patër Gjeçovit, tue na paraqitë njiherit edhe përshtypjen e ndiesít që ato zgjojnë në te. Shkrimi i tij skalitë e pikson, tue mbërthye përherë mendimin në shprehje kristalore: tue dhanë dishmi të plotë se qartësín e auktorvet ma të përmendun freng e ka përvetësue. Urren stolít e tepërta në shkrim, ndjek përkoren klasike, që nuk rrfen n’asnji mënyrë mungesë paje leksikore, përkundrazi u jep fuqi shprehjeje stilit jo me sasín por me cilsín dhe përpiknín e leksikut.
Nëse poezia është një akt hyjnor…
Rreth antologjisë poetike të porsabotuar të Skënder Rusit/
Nga Shpend Sollaku Noé/
Pse duhet blerë antologjia e çmuar «Me vete kam gjithnjë një Evë»? Pse duhet patur në bibliotekën personale? Pse duhet lexuar vazhdimisht? Çfarë mund të bëjë ky poet për ju?
Shumë, shumë. Mundet edhe tʼju ndryshojë jetën.
Nëse poezia është një akt hyjnor, keni lexuar librin e një shenjtori: Shën Skënderi i Korçës. Në altarin e perëndive të artit për dashurinë Ai është patjetër përçori, shenjti kryesor, ikonës së të cilit i janë drejtuar e do tʼi drejtohen të dashuruarit dhe gjithë ata që banojnë në trevën e ndjenjave.
Gjeni gjithçka në këto fletë, që nga tiparet fillestare të një vegimi të brishtë në rrëzë të Moravës, deri tek shkrirja e plotë me të përhershmen, ku vetëm disa vargje vlejnë sa dhjetë «atynë»!
Vargu i tij është serum për shpirtra në agoni, ku edhe ai vetë është kryq dhe i kryqëzuar, ku ti si lexues je pjesë e asaj lëngate, ku të duket se ato fjalë i ke shkruar ti, ku je edhe qielli, edhe toka, edhe loti, edhe e qeshura e shpërthyer prej syve të këtij fëmije të marrëzisë.
Brenda të nëjtës poezi Shën Rusi është edhe klithmë e mprehtë dhe përqafim i heshtur. Tek ai dashuria është totale, mbitokësore dhe e nëndheshme: ajo eshtë dashuri për jetën dhe vdekjen; është hingëlllima e një kali që krijon ylberët, është fjetja në një shtrat me motrën e diellit, atje ku tradhëtonin si të ishin Eseninë, ku të vdekurit shkojnë me natën për të fjetur, duke e lënë jashtë porte, si për tʼi thënë që u duhet si uji të gjallëve. Për tʼu kthyer sa më shpejt atje, në botën-Korçë të lindur nga puthjet.
Pse duhet lexuar patjetër ky libër? Sepse pa të, të gjithë ju do të jeni më të varfër në ndjenja, më të paaftë për të dashuruar.
Sepse këto janë vargje të shkruara edhe për ata që nuk kanë studjuar kurrë teknika e truke të artit të fjalës. Sepse janë të kapshme, me dukje të thjeshta; por është një thjeshtësi e kërkuar, e studjuar dhe njëkohësisht spontane; një thjeshtësi që i jep peshë magjike edhe fjalës më të rëndomtë, asnjëherë banale dhe e përsëritur, që kthehet në shkollë të artit të poetrimit. Sepse tek ky shenjt i poezisë dashurore e rëndësishme është jo vetëm ajo që do të thotë, por edhe si do ta shprehë, që të mos e lodhë lexuesin, të mos e detyrojë tʼi flakë vargjet në një qoshe. Aq e punuar e peshuar dhe e ekuilibruar është kjo kapshmëri e poezisë, saqë çdo fjalë duket sikur ekziston vetëm brenda vargut të tij. Një varg i kristaltë, ku, nëse heq edhe një rrokje të vetme, gjithçka copëtohet në mijëra thërmija.
Është e tepërt tʼju bëj një listë banale të botimeve të këtij poeti: Ai është ngjizur në shtratin e Muzave, në ditën e festës së tyre madhore. Është e kotë tʼu theksoj se ku ka lindur, atdheu i tij është zjarri i të puthurës. Veç është e domosdoshme tʼju kujtoj se, kur shumëkujt mund edhe tʼi jetë zbehur boja e emrit në gjendjen civile, kur tʼi jetë sheshuar varri prej errozionit të harresës, Ai – Shën Skënder Rusi i Korçës – do të jetë në limfën e jetëve të ardhshme, si një dehje e këndshme, soundtrack i dashurive të përditshme.
Fan S. Noli as the Unmatched Multilingual and Cross-Cultural Communicator
Part 2/
Low and high context of cultures on the Albanian language/
By Neka DOKO- Metropolitain “Fan Noli” Library/ Archive & Cultural Center/
Multilingual and Cross Cultural Communication Research/
Acknowledgments/ Reconnaissance/
Anthropologist E. Hall in the early 80’s identified two distinct cultural ways of using language.
Low context cultures use language primarily to express thoughts, feelings, and ideas as clearing as logically as possible. To low context communicators, the meaning of a statement is in the words spoken. North American culture falls toward the low-context end of the scale. By contrast, high context cultures value language as a way to maintain social harmony. Most Asian and Middle eastern cultures fit the high context pattern. According to Hall (1983), complex societies organize time in at least two different ways: – one thing at a time- as in North Europe and America, and -many things at once- as in Mediterranean countries, the Asian and South America societies. The first category is identified as a Monochronic Time (M-time), and the second known as Polychronic or P-Time.
Even though the Albanian culture belongs to the Mediterranean patterns of high context and Polychronic time and people, the Albanian language seems to stay in between the scale, featuring elements from high and low context cultures. I would prefer using the “motion picture” of Whorf- Sapir hypothesis to explain how the Albanian language culture has been evolved in century. As Albania is situated for good or bad luck in the heart of west coast of Balkans, war and civilization winds either from sea or mountains, have brought into our small landin different times many western and eastern influences. Since the Turkish was the longest and harshest in time, it happened that the high context cultures of the eastern Mediterranean stream dominated the low context ones of scattered waves winded from the Western part.
Based on the situation the language is used, both contexts seem to coexist in variances irregularly moving in specific places and time, depending on where and when the Albanian is the most used, switched and mixed with other languages (Doko, 2006, a). However, in the today “motion picture” of the Albanian language uses in and outward the country, no native speaker of it, clearly fit either one of these distinctive categories.
Noli’s dynamic relationship with languages: variables of context and time
Fan Noli’scase of relationship with languagesif culturally studied would have been fit into the high context and the Polychronic time of places and people who, himself originally came from. Whereas, the Noli’s relationship with Albanian language seems to fall into a special group of cultures, time and a more personal category.Within Noli’s ‘motion picture’ of the case, his first spoken language uses with timeappears to incline from the high context culture of his birthplacetowards the low context communication of the North American culture, where he lived and worked for Albanian identity the most part of his life. Along with this contextual change, the time category of his ‘motion picture’ changed as well. From the Polychronic Time of his language interaction and uses in the Eastern Turkey, Greece and Egypt, when landing in North America, he must have adjusted with extra efforts into the Monochronic Time of interaction with the new culture.
Documents show that Fan Noli’s first lingual expectations insidethe high cultural context didn’t
seem to work well for his-soft spot mother tongue- Albanian. Unless Noli himself as a
self-taught student and a dedicated genotype had to work hard and challenge odds of
Polychronic stereotypes against many encounters denial on the Albanian language existence.
More biographical evidence (N. Jorgaqi, 2005,) emphasize that either Noli’s paternal grandmother or parents would have loved to send their young teenage great son and boy to learn Albanian in school, especially beingtaught by their own teachers of the Albanian colony. Noli’s family patriotic hopes to educate him at the same time in Albanian and Greek unfortunately may have fell short in that context, due to the anti- Albanian language teaching policy, conjunctures and propaganda of the ‘High Porte’ throughout Albanian colonies of Mediterranean basin and Thrace.
“The Patriarchate of Constantinople opposed Albanian language and education, because they meant the loss of its influence and subsequently the constitution of an Albanian independent church.” (S. Skendi, 1964)
Thus, following the family roots religion and the main language of the Orthodox doctrine, the Ancient and Modern Greek were meant for young Noli asthe primary and fundamental language of education,debuting in Ibrik Tepe and keeping on in Adrianople.This lingual and contextual variable marks the first shift from a dialectal spoken Albanian, viewed as a ‘barbarian’ language fueled by cultural bias to a “civilized language” in the way the Greek ‘linguaculture’ was perceived for century in the Mediterranean region and around world.
Moreover,the prohibition of the Albanian use for education was the common rule everywhere. By the time when the young boy started school in his hometown, in the south of Albania, where his family migrated from“the schools were Turkish for the Moslem and Greek for the orthodox Albanians. Only among the Catholics of the north there existed toward the end of the 19th century a few schools, under the Austro-Hungarian Kultusprotektorat, where Albanian was taught.” (S. Skendi, 64, ibid)
It became clear that the Albanian linguistic question couldn’t have been resolved at the time differently but through religious acculturation to the Albanian intellectuals educated and graduated from Western and Eastern doctrinal universities.
Thus, many Albanian Catholics formed in Vatican could have brought in their hometown of Shkodra and its northwestern region, a few “abece” booklets called “Abeceja Katolike” and many bilingual Latin Albanian dictionaries edited by groups of Albanian Italian scholars who could serve their linguistic question only through Catholic acculturation.
In the central and south east of Albania, of Orthodox clerics and scholars, much later than Catholics in the north, through the cultural Greek center of Moskhopolis several multilingual vocabularies were edited; the first documented one by Kavaliotti of Voskopoje in 1710, the second a Phoenician-Albanian Abece byTheodor H of Elbasan in 1806, followed by two well – known Greek- Albanian Alphabets and biblical bilingual works respectfully edited by Kristoforidhi of Elbasanin 1866, and the pure golden codex of Berat by Konstantin Berati in 1868.
Since in the Thracian settlement of Albanians, The High Porte of Constantinople had sabotaged any further linguistic movement inspired by the Albanians Orthodox scholars of Athens who wrote by the time many Abeces in their own language with Greek letters, to Noli’s family one thing became clear. Their son’s education would have been fulfilled through the Eastern Byzantine acculturation right in the heart of the cross road of civilizations.Right there where Noli himself although very young would have felt the heaviest prejudices about his own languagethat had been circulated among the high context cultural “educated” and polychronic teachers.
From the beginning, the teenage Noli wouldn’t have easily accepted the whole exclusive education in Greek while growing up within an Albanian colony in mind and spirit. Especially, when hearing his Greek teacher trying to convince him that Albanian language didn’t have existed at all. How many times he had to return home with his broken heart because he couldn’t agree with his Greek teacher who kept stereotyping his mother tongueculture as a “barbarian” one. And mostly while these voices kept pressuring the child that no one knew about his language, since without an alphabet neither writings. He strongly felt that something was misleading there.
Although the boy had heard so many times that “the written Albanian was prohibited and oppressed during the period of Turkish rule, their literary language could not be built but on the language spoken by the people” (S. Skendi, ibid) he still wanted to prove to his teacher that he was wrong. Along with these feelings, since the beginning a strong character and brilliant mind was forged out there; as much rebellious as the first to excel in Greek language, hebecame the best student of the class. (N. Jorgaqi, “Jeta e Fan Nolit”, 2002)
For the infant Noli his mother tongue was illuminated by two lights, the first by love for Christ, the second by love for Albania. Naturally he was brought up hearing ancestor poems and legends inspired by the Albanian fighters for faith and freedom through his paternal grandmother lullabythat would have accompanied him to fall asleep.
All signs seemed to come together. Noli was only 10 years old when with the greatest interest read the Albanian translation of the New Testament by Kristoforidhi. It was not a coincidence that his uncle noticed the boy’s sparkle out it, and then suggested that he use Christ’s life as a guide for his own.” (Fiftieth Anniversary Book, 1960)
In addition, the ancestral patriotic and educational flame of all Noli’s from Qyteza to the Thracian settlement would have fueled the Young Noli vision to make a dream of fulfilling the Albanian language in an independent nation and church. Here there are two other geno and ontotypical variables that emergeat once to mark the Noli’s evolving ‘motion picture’ of relationship with Albanianwithin his faith in the future.
With this goal he was sent to the Adrianople high school, toexplore, reach his potential and then attain his family expectations. The first cultural shift from a strictly bilingual environment (spoken Albanian at home, Greek in school) into a multilingual and cultural context occurred at the moment. For four years the young Noli had the chance to get immersed into more other languages.
With Albanian in mind, however, the Greek and Latinwould have remained his fundamental, scholastic broad and the most used languages to make personal research for future liturgical translation into his mother tongue.
When excelling inother languages he renewed with the Albanian spirit of survival and self-determination. As a student Noli had leaned about the Albanian intellectuals and patriots organized in societies in secret places of Mediterranean countries when simultaneously working on Albanian literacy by publishing books and manuscripts in better versions of their language.
In Greek Gymnasium and from the intellectual contacts with professors, the very perceptive Noli sensed that his own language was so unfairly persecuted, and because sounded different from others had to be often biased or even completely rejected such as when manuscripts were published. He still believed that Albanian always existed as a unique language in the south east basin of the Mediterranean civilization. From the map of the crossroad of people and languages of Western Asia, North Africa and Southern Europe, he intuitively situated it somehow among the minority and rare languages such as Mesopotamian, Phoenician, Canaanite, Carthaginian. (from Noli’s personal notes in the 40’s)
A year later in Constantinople, besides Greek, French, Turkish, Arabic and other religious cultures, he added more Latin and Italian to his previous repertoire of languages at the Italian Royal Institute in 1901 (see the doc #1, 2)With this, Noli tried to complete his multilingual cultural and biblical education as a foundation for a future path toward the western world. It seems that during this period, the second shift of Noli’s ‘motion picture’may have occurred at least enthusiastically from his old high contexttoa new low context languages and cultures.
Above all, however, the most crossed mind of languagesto work on,was Albanian. From others, the more he learned, the better he knew about his mother tongue roots and cultural trails through readings. He learned nothing but to be a patient and long life student to unearth the mystery of his own language. From Phoeniciansliterature and Etruscan manuscript, he read somewhere that Albanian happened to be one of the most ancient spoken language during the Roman epoch. Later on, scholars and researchers on the Antiche Civilta Mediterranee studies would have found out that Albanian was documented earlier in Latin and later in Italian as being the main language of conversation within the court when Latin served as the written and administrative language of the Roman Empire, (N. Vlora- Falaschi, 1978, 1984). The geopolitical statureand sociolinguistic trait of his spoken mother tongue cameinto light throughthe Albanian cavalry vocabulary and code switching messages gathered from the Roman soldiers remains,during the empire wars against Greeks and Egyptians.
In that context, Fan Noli’s first literary piece of work in Albanian, written and published in two different countries seemed to mark a double edged sword start. One century this year, since his publication in America, time proved that this had broughtnothing but a great Albanian and cross cultural contribution.
Clearly inspired by Shakespearian tragedy studied in school and then played when working as a prompter in a moving theater in Athens, Fan Noli wrote the first literary work in Albanian in 1902, a drama he entitled “Israilite e Filistine”. The drama was published by the “Kombi” newspaper in 1906- 1907, few months after he arrived in Boston.
In his epilog written in Boston in 1907, Fan Noli called his cross cultural audience attention to find out why he had chosen to let his Philistines characters enter and play with Israelis in their own Synagogue or in the Baal Temple in Gaza. (Act I & III)
The synthesized along with analytical results of this work are cross cultural, linguistic and philosophic. Fan Noli’s cognitive anthropological sense turned alert when he put into question many of cultural irreconcilable differences between his drama people. From Boston Noli asked his broad circle of compatriots in the region to understand why he had opted to write this subject in the first place (see the digital doc #3) and never touched it later to make any further improvements or needed adjustments.
Fan Noli’s first contribution to the Albanian renaissance literary heritage at the timetestified his broad knowledge of the Mediterranean diversity of languages and cultures through contacts and even conflicts with one another. In addition, the linguistic contribution of this first work is pioneering and remarkable. Originally written through a Tosk variances language, the text transcends a Shakespearian plot that adds a modern genre to the Albanian revival literature in the beginning of the 20th century. Besides, phonetically and structurally pertaining a daring exercise and complete task, at large provides with a legible long writing work made out of all Albanian letters. Comparing that with many literary works of the time written in Albanian with partial Greek, Latin or Slavic letters, the drama makes a great achievement for the Albanian literature produced in two different countries, Greece and America between 1902and 1906. From the perspective of such contemporary literature at the time, this has to be considered as a cross cultural literary piece of work written in complete Albanian letters,with credits to come to readersmore than two years before the unified Albanian AlphabetCongress of 1908 in Manastir.
Then finally, the young dramaauthor, with an open minded multilingual and cross cultural observation, based on his own encountering, education and interactions with people in the region, through his broad intuitive and visionary work had warned ahead in time that something tragic between these two cultures and religions unfortunately born within them will never go away.From here a new anthropological variable of Noli’s ‘motion picture’ of consciousness about high and low cultural clashes in the Middle East context, marks his unique case of other languages understanding and uses for philosophic and humanistic purpose.
On the other hand, he had felt more optimistic when working on his own language and culture. Noli saw in the Mediterranean basin of languages contacts, although immersed within a high context ofcultural differences, a good placefor his compatriots tocompare and find a common ground for makinga united written Albanian deal. Historical records into the Albanian Alphabet identity, proved that. During the second part of the 19th century, in the realm of the Eastern and Western contacts, many Mediterranean countrieshad turned into new homelands and work places for the exiled Albanian intellectuals and patriots. When studying in Constantinople, hiscompatriots formed a society composed of intellectuals graduated from Western and Eastern universities and of three faiths, “who undertook the publication of books in the Albanian language.” (Skendi, ibid, 316)
Whereas Fan Noli’s worldview and value system remained rooted into Christian Orthodox faith of the south central and east of the Mediterranean tradition, the young student kept deeply inspired by European renaissance and Descartes – Kant concepts of Western beliefs in human progress.
Along with a bigger frame of renaissance mentality Noli, variables would have been almost there to solve his equationfor the independence of nation, religion and individual success. He believed that although he had put all piecestogether, they could take place only at one place and time where his triple dream could be promoted. Again the third lingual shiftfrom the Mediterranean culture to the North American context would have been plausible only if he joined a day the new continent.
When Noli arrived in Boston, he found himself experiencing three shifts at once. He startedwriting and publishing in Albanian papers (Kombi in 1906 and in Dielli, since 1909), organizing the Albanian church in 1908, while translating the biblical literature from Greek into Albanian and studying English in evenings courses. In three years he had to dig back and forth into the world philosophy and languages with the goal to complete his missing high school records before submitting his request to Harvard admission in 1909. Was he really shifting from his rooted Polychronic time and culture into the Monochronic new context, that fast?
Definitely not. The time either Polychronicor Monochronic or somehow between, was running up and he had so many things to do.
Fan Noli’ s dynamic communication with Albanians on Albanian language: Faik Konitza
If was there someone landing in Boston as a complete linguist among all Albanian patriots that Noli would have highly estimated since the beginning, that person would have been Faik Konitza. It occurred that Konitza persisted as one of the closest Albanian friend and collaborator to Noli’s cause on Albanian Independence and language. Their mutual respect and work for years in Boston was not a mere occasion or coincidence. Both men came to America with a solid family and personal inheritance for seeking independenceand progress through national, cultural and linguistic integrity.
Interestingly, this article on them happened to come on time, since2016 is agreed to be calledthe Faik Konitza year for Dielli’s legacy and to honor his co- founder anniversaries.
The organic duo Konitza –Noli so close to make the most Albanian cross cultured coupleof their time, Noli– Konitza, although with personal and cultural differences on many questions they had discussed together, undoubtedly on the Albanian cause and language they found one another and openly remained on the same side.
As the Very Rev. Fr. Arthur Liolin decrypted the Noli- Konitza universal metrics through a contrastive approach, at Harvard University, Dudley House, Seminar on Faik Konitza: An Albanian Luminary, on 28 April 2009
‘Both men are often considered columnar twins of the Albanian national awakening. Both studied here at Harvard, albeit under different economic circumstances: Konitza with an imperial air, Noli as a mendicant monk. Both had a deep admiration for one another – despite an on-again and off-again relationship owing principally to differing points of view when it came to the political leadership in the homeland of the late 1920s and 30s.
Of Noli, Konitza would write: “The day on which Noli celebrated the first liturgy in the Albanian language was a turning point in the history of the Albanian Renaissance. We cannot forget it, nor let anyone else to forget it.” Conversely, of Konitza, Noli had said of him: “he was my first real mentor and role model.”
Thus, Konitza’s direct contribution and cross cultural approach on the Albanian language identity when working for a common language was pointed out by Prof. Stavro Skendi, in The Emergence of the Modern Balkan Literary Languages- a Comparative Approach,
Faik Konitza himself an atypical cross-cultural scholar of his time, “who among the men of the Albanian revival was perhaps the most cultured and with a broad philological formation, proposed in 1898that the best solution would be to create a grammar approved by the cultured Albanian and foreign Albanologists in which all the dialectal elements grouped together, reconciled, coordinated, according to a national and scientific method, would give origin to a common language to all the Albanians, as the Greeks had the Koine.” (Skendi, ibid, 316) The two Albanian dialects Geg and Tosk developed together out of the literary works of the two great poets of the Albanian Renaissance. Naim Frasheri and Gjergj Fishta, the former a Bektashi and representative of a high context of languages and cultures, the latter of a Catholic and Roman low context culture. Others like them were able to use the best of their lingual and cultural differences for the sake of a common mother tongue phonetic andcreated in 1908in Manastir the first Albanianunified alphabet out of many previous versions of alphabets partially written with Greek, Latin and Slavic letters.
Since then, the Albanian language and culture has been steadily in the process of formation through comparisons and communication with other languages of the region, through many comparative research in the context of Balkan and Southeast European studies. Faik Konitza as a pioneer of the cross cultural approach on the Albanian language identity and stylistic evolution, achieved few but very refined works on that matter written in French, Albanian and English. Noli himself in several times recognized his friend Faik Konitza writing attributes as a mastery of style and originality, to a great author with a tendency to write in a brief, selective and concise Albanian. In French and English as well. Noli recalled an interesting moment when both friends despite different nuances, agreed to translate Shakespeare after their graduation from Harvard in 1912. “Then one day a friend of mine, the late Faik Konitza, who had a master’s degree from Harvard, made a suggestion that we two should divide all Shakespeare’s plays between us and translate him into Albanian. He made only one reservation, that Romeo and Juliet belonged to him. I accepted at once on the condition that Hamlet should belong to me. So we both started.” (F. Noli: “Shakespeare and I” ibid, 5)
Within an indefinite time, thanks to a differential cross cultural approach, and specially to no Albanian scholars’ remarkable contributions for a richer Albanian language and culture, the latterhas developed as a unique vernacular for all Albanians in spoken and written literature, until today. In the present time when new ‘motion pictures’ of lingual variances through spoken and written works, abundantly appearing within Albania borders and outside the country, many efforts are yet to be attempted to reconcile and coordinate cultural differences between the modern language developments and the old structures of the pastwith the aim to bringinto the evolving common language moreopenness, originality, style and integrity.
(to be continued)
Pjesë nga Ditari i Lasgush Poradecit
Ne Foto: Lasgushi, e bija Maria dhe Cuci ne Pogradec/
Tiranë, e Mërkurë 2 Prill 1975:/
Sot nga ora 1 pas mesdite, ardhë m’a muar me zor, konkën t’ime shumë të dashur dhe shumë besnike, “Cucin” që të m’a vrasin (pushkatojnë). Ishte sekretari i Këshillit të Lagjes nr 1 me një polic dhe dy të tjerë me pushkë.
Thanë: “Kemi urdhër t’i vrasim qentë!”
Unë ju luta me 1000 të lutura të m’a lënë 2-3 ditë, të marr lejë të mos m’a vrasin.
Ata nuk pranuan në asnjë mënyrë. E mbanja Cucin siç ish i lidhur, me rrypin e tij poshtë shkallëve, m’a rrëmbyen egërsisht. Megjithqë polici i tha sekretarit të m’a lenë këto 2-3 ditë, sekretari një individ zemër ashpër, dha urdhër të m’a marrin.
Sbriti polici poshtë ne “Cuci” m’a mori megjith rryp dhe me gjith hallkën e rrypit prej së cilës i vinja rrypin “Cuci-t” kur e shëtisnja nga pak në mëngjes dhe më drekë nga ora 11-1. Passi m’a rrëmbyen “Cuci-n” në këtë mënyrë kaq të egër, zura të qaj, sbrita poshtë shkallëve ku e mbanja lidhur me rrypkën e tij elegante (që m’a dha Kostaqi i Frosës në Poradec) dhe m’u shkreh zemra dhe zura të qaj me lot për “Cuci-n”, puthnja peronën ku kapnja rrypin, puthnja safkën e ujit ku i shtinja ujë të freskët, putha 2-3 herë dhe shumë herë enën ku i shtinja të hajë “Cucit” dhe qanja me psherëtimë. Kaq shumë m’u dhemb “Cuci”.
Passi m’a muarr Cucin dhe e vunë në karrocë dhe u larguan 60-70 hapa prej meje, u vesha shpejt dhe ju vajta pas dhe i gjeta në një rrugicë pranë shtëpisë s’ime, i-u luta me shumë të lutura përsëri, të m’a lenë pa e vrarë, i-u thashë të vete ne Sekretari i Komit. të Partisë së rrethit Manush Myftiu, do vete ne Sekretari i Kom, Ekz. të Rrethit, do vete në Seksionin e Shëndetsisë të marr leje për konkën (Cucin), por ata nuk m’a pranuan lutjen (nuk pranonte, prapë, Sekretari (Elem Haxhia).
Ardha menjëherë në shtëpi, dhe megjithqë jam i sëmurë prej 17 Janarit gjer më sot i shtrirë në shtrat, u vesha dhe shpejt mora Marien me mua, vajta me autobus gjer në Kom. Ekz. E mora Marien se prej 17 Janarit s’jam ngritur prej shtratit, e mora shpirtin nër dhëmbë dhe u nisa i shoqëruar prej Maries, që po të rrëzohem rrugës i sëmurë siç jam, t’a kem Marien pranë. Vajta me Marien në Kom. Ekz. Më thanë Sekretari i Partisë (Manush Myftiu që është antar i Byrosë së Komitetit Central) nuk vjen këtu në zyrë, Kryetari i Komitetit Ekzekutiv (Ndue Marashi) nuk priste, Zëv-kryetari (janë 4 zëv-kryetarë) nuk kish pritje.
Poeti Pano Taçi, që ish poshtë në parterë, më tha, të vete në Seksionin e Shëndetsisë, po inspektori i Seksionit nuk kishte pritje sot të Mërkurën, kishte pritje të Martën edhe të Premten prej orës 1-2. Ika i dëshpëruar jashtëzakonërisht.
Ardha në shtëpi. Kostandina më tha të vete ne Arkit. Petraq Kolevica që Petraqi t’i thotë nesër të Enten, inspektorit të Shëndetsisë, të më pranojë nesër të Enten. Petraqi, që është nënpunës në Komitetin Ekzekutiv, banon afër shtëpisë s’ime (nja 200-300 hapa larg). Vajta ne Petraqi, me Marien, e ëma e Petraqit më tha se Petraqi është shtruar në spital para 1 jave.
Do vete nesër të Enten ne Ministri i Shëndetsisë Doktor Llambi Ziçishti, të përpiqem për Cucin, t’i japë Ministri urdhër Seksionit të Shëndetsisë, të mos m’a vrasin Cuci-n. Shpresë s’kam, por, prapë do vete ne Ministri. Kur ardha prej Petraqit në shtëpi, sbrita të shoh vëndin ku e mbanja Cucin poshtë shkallëve; atje m’u mbush shpirti dhe shpërtheva në qarje e vajë, putha dyke qarë peronën ku lithnja Cucin me rryp, e putha peronën 3 herë dyke qarë, putha safkën ku i shtinja ujë të freskët e putha 3 herë, putha 3 herë edhe enën prej alumini ku i jipnja Cucit të hajë, edhe u ngjita prej shkallëve të Cucit për në kuzinë, ku kam shtratin tim. Hyra në kuzinë dyke qarë, mezi pushova.
Pastaj mora Marien, vajta me Marien në rrugët ku nxirrnja pak Cucin që më vinte keq t’a mbaj vetëm lidhur. Përshkova me Marien rrugën prej shtëpisë s’ime gjer buzë lumit Lanë, shkova buzë Lanës, siç shkonja me Cucin kur e nxirrnja, vajta me Marien nëpër rrugët dhe rrugicat ku e nxirrnja Cucin, nja 20 ose 30 ose 60 minuta për dita, që të çmallem me rrugët ku shkonte Cuci. U këtheva pastaj në shtëpi, prapë zura të qaj se m’u mbush prapë shpirti dhe shkrojta këto rradhë për Cucin t’im shumë të dashur, shumë të dhemshur dhe shumë besnik.
Sytë Cuci i kishte shumë të bukur, shumë të dashur, njerëzit theshin kur e baresnja Cucin, rrugëve: “sa i bukur”, edhe fëmija, edhe nuset, edhe burrat theshin sa i bukur. Cuci është leshator, i bardhë në roza, të gjithë theshin sa i bukur. Më vjen të pëlcas për dhimbjen e Cucit, po s’kam ç’bëj. Po rri këtë ditë me shpresë për nesër, që të vete nesër ne Ministri i Shëndetsisë, dhe të shoh a mos më pranojë inspektori i Shëndetsisë, me anën e ndonjë miku, ndonjë shkrimtari që t’a njohë inspektorin. Lasgush.
Tiranë, e Ente 3 Prill 1975:
Megjith që jam i sëmurë që prej 17 Janarit (kur ardha prej Poradeci), prapë i dhashë kurajë vetes dhe dola për të parën herë nëpër Tiranë, t’i bje pas punës së “Cuci-t”. Vajta në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku, që në mëngjes gjer në ora 1.30’ pas mesditës mezi takova atje Dritëro Agollin, Kryetar i Lidhjes. Dritëroj, pas lutjes sime, i telefonoj Kryetarit të Komitetit Ekzekutiv (Ndue Marashit) që të më pranojë “për 1 çështje”. “Le të vijë” i tha Kryetari i Kom. Ekz. Lasgushi.
Vajta, pas urdhërit të tij, portieri më la të hy. Atje më thanë se puna e “Cucit” (që m’a muarr dje të m’a vrasin) mvarret prej Seksionit të Shëndetsisë (që i ka zyrat brenda në Kom. Ekz.). Në zyrën e inspektorit të Seksionit më priti me respekt inspektori Shpëtim Gjebréa, kështu m’a tha mbiemrin Dritëro Agolli, emrin s’m’a tha inspektori, më dha cigare, më tha që ay më njeh: “kemi folur” tha “prej 2 vjetësh” etj. Shpëtim Gjebréa më tha: “do t’ju japim lejë prej Seksionit” dhe doli prej zyrës me mua të vemi në zyrën e veterinerit, që e ka zyrën brenda në Kom. Ekz., “t’ju them” tha “t’ju japin lejë për të mbajtur qenin” (konkën time).
Veterineri s’ishte. “Ecni t’i thoni” më tha “Sekretarit të Lagjes nr 1 të mos e vrasin qenin, se nesër, kur të jetë këtu veterineri, do t’ju japim lejen për mbajtjen e qenit”. Vajta te Sekretari i Lagjes nr 1 (Lelem Haxhia) i thashë ç’më tha Inspektori Gjebréa. Elemi e mori Inspektorin në telefon, i tha Lelem-it “do t’i japim Lasgushit lejë për qenin, nesër, se sot nuk është veterineri. Unë u shqetësova shumë që s’u mbarua puna (sepse termini i vrasjes së Cucit është vetëm 3 ditë, dje 1 ditë, sot shkoj dita e dytë).
Tiranë, e Premte 4 Prill 1975:
Megjith që jam i sëmurë e mora shpirtin t’im nër dhëmbë dhe, nga çqetësimi për Cucin, u ngrita në mëngjes më ora 5, të vete në Kom. Ekz. më ora 7 e mëngjezit (kur vijnë gjithë nënpunësit në zyrë). I bëmë telefon Gjebréa-s prej Lidhjes, disa herë, s’kish njeri në zyrën e “Shpëtim Gjebréa-s”. Gjer më ora 1 pas mesdite telefonuam shumë herë, po s’dilte njeri në telefon. Vajtmë me djalin e prof Çiços, prej zyrës së të cilit i kishim telefonuar shumë herë Gjebréa-s. Hymë në Komitet Ekz. Në zyrën e Seksionit të Shëndetsisë takova Gjebréa-n, “haj” tha “Lasgush, të vemi këtu në zyrën e doktorit veterinar”.
Doktori s’ishte, prapë, në zyrë. Gjebréa më tha: “I telefonova sot Lelem Haxhisë se do t’i japim lejë Lasgushit për mbajtjen e qenit, po edhe sot s’është këtu doktori veterinar”. Me qënë që sot është dita e tretë dhe kisha shumë frikë mos m’a vrasin Cucin, e mora, prej Lelemit adresën e Përgjegjësit të qenve, vajta në zyrën e Komunales (e cila jep urdhër për vrasjen e qenve), në Zyrë s’kish asnjeri, pyeta ku e ka shtëpinë private përgjegjësi dhe vajta në shtëpinë private.
Ky përgjegjës, më priti mirë, më tha se qenin s’kam dhënë urdhër të vritet sepse mora vesh që ky qen është i poetit Lasgush Poradeci. Përgjegjësi më tha: “sapo të m’a sillni Lejën e qenit, do t’ju a lëshoj qenin”. M’u qetësua zemra që s’ma paskan vrarë Cucin e dashur dhe vajta në shtëpi të ha 1 çikë bukë, i lodhur, i këputur nga fuqitë siç isha. Hëngra pak bukë, dhe u shtriva në shtrat i potresitur. Tashi më mbetet që, nesër të vete prapë në Kom. Ekz. ne Shpëtim Gjebréa a mos m’a japë Lejën (në qoftë se do të jetë veterineri aty në zyrat e Kom. Ekz.).
Tiranë, e Premte 4 Prill 1975:
U ngrita shpejt që në mëngjes (ora 5 para mëngjesit, të vete në Kom. Ekz. më ora 7 (përpara se të hyjnë nënpunësit) t’i them inspektorit të Shëndetsisë (Shpëtim Gjebréa) t’i thotë veterinerit të Kom. Ekz. të mos m’a vrasin “Cucin”. I tha po s’desh. I vajta dhe unë veterinerit (në zyrë) po s’pranovi. U dëshëprova shumë, po veterineri ish i pashpirtshëm. Thashë t’i them Kryetarit të Kom. Ekz., Kryetari s’ish. Komiteti ka 4 zëvëndës-kryetarë. Trokita te njëri, s’isht. Trokita në derë të tjetrit, tha “hyrë”. Ky quheshe Hektor Konomi. J’u luta t’i thotë veterinerit të urdhërojë mospushkatimin e qenit (konkës s’ime). Hektor Konomi passi më pranoj dhe më dëgjoj me shumë kujdes, u ngrit, vajti vetë në katin poshtë ku është zyra e doktorit veterinar dhe ardhi më tha: “ecni poshtë të merrni Lejen prej veterinerit që të mos ekzekutojnë konen tuaj”.
Vajta mora Lejën, që atje vajta në Repartin e Komunales së Tiranës, mora prej përgjegjësit të Repartit, njoftimin me shkrim që i bënte përgjegjësi (Ferik Pilkati) mbajtësit të qenve të kapur: “Shokut Riza Gjini ose jevgu. Shoku Riza jepi Profesorit qenin e tij mbasi ka marrë lejë nga Kom. Ekz. i K. P. Rrethit. 5/4/1975”
Në kulmin e gëzimit vajta (1 orë larg) mora “Cucin” prej jevgut. Cuci sapo më pa i-u shkëput jevgut prej krahëve dhe u vërsul drejt meje, si e përkëdhela 2-3 sekonda, i dhashë 1 qofte t’a hajë, Cuci, prej gëzimit, nuk e hante qoften, pastaj, si i dhashë prapë, e hëngri, i dhashë edhe qoften e dytë, s’desh t’a hajë prej gëzimit që më pa përsëri, pas disa sekondash përkëdheljeje, i dhashë prapë t’a hajë, i dhashë edhe të tretën, të tretën s’e hëngri nga gëzimi, e mora qoften në letër dhe u nisa me “Cucin” për në shtëpi (¾ ore larg).
Isha i lodhur, i këputur. Rrugës për në shtëpi i-a dhashë prapë qoften edhe Cuci e hëngri. Maria kur e pa Cucin (sapo ardhi Maria nga shkolla) u gëzua jashtëzakonërisht, e mori në krah dyke e përkëdhelur.
* Dergoi per Diellin:Bardhyl SELIMI/
Faik Konica, përçues i vlerave të letërsisë dhe artit avangardist europian në Amerikë
Me rastin e VITIT FAIK KONICA shpallur nga Vatra/
Nga Fotaq Andrea/
Fletore koniciane, nr.15 – Ese/
Ne Foto:Benjamin de Casseres nga Marius de Zayas/
I
Një enigmë e veçantë që shoqëron jetën e Faik Konicës në vitet e para të vendosjes së tij në SHBA (pas 1909) dhe që ka intriguar mjaft studiues, ka të bëjë drejtpërdrejt me një pohim të thjeshtë të poetit të madh Gijom Apoliner kur portretizon mikun e tij shqiptar, më 1 maj 1912: “I shkrova [Faik Konicës] në Saint-Louis, por nuk mora kurrfarë përgjigje. Dhe veç kur ditët e fundit, një letër e ardhur nga Çikagoja më kujtoi shqiptarin tim. E dërgonte njëfarë Benjamin DeCasseres (në një fjalë të vetme me dy shkronja të mëdha). Por shkrimi mbi zarf nuk më la asnjë dyshim, ishte pikërisht shkrimi i Faik Bej Konicës, i imët, me germa të qarta, me a-të të ngjashme me ato të shtypshkronjës dhe që u kopjuan mbi bazën e shkrimit të Petrarkës. E hapa letrën. Përmbante një biçim prospekti shtypur në dy faqe në anglisht, titulluar Prélude, dhe kushtuar të gjithë atyre që i largoi egoizmi im militant”.1
Shumë hipoteza janë ngritur rreth këtij pohimi, në dukje i çuditshëm. U tha fillimisht, në mbështetje të Apolinerit, se emri i lartpërmendur Benjamin de Casseres është një “pseudonim” më shumë i Faik Konicës gjatë viteve të tij në Amerikë. Më pas, vetë Revista e Historisë Letrare të Francës, ashtu si Apolineri, do ta cilësonte kryeredaktorin e Albania-s “i pakapshmi mik shqiptar Faik beg Konitza, alias Benjamin de Casseres…”.2
Alfonso Reyes, humanist, historian dhe teoricien i njohur meksikan, në një shkrim titulluar Për një fantazmë, shkon më tej, duke e shtruar çështjen në formë pyetjeje intriguese: Konitza apo Casseres? Pa qenë as vetë i bindur në bëhet fjalë për një figurë historike (që lëviz nga Shqipëria në Francë, në Belgjikë, në Angli, në Amerikë e gjer në Meksikë!) apo për dy De Casseres të veçantë, që atij i dalin të shkëputur në kohë e hapësirë!3
Në fakt, para se të nisim e të zhbirilojmë enigmën, lypset të themi që në fillim se nuk kemi këtu kurrfarë pseudonimi të Konicës, kurrfarë dyzimi apo tjetërsimi të emrit, sepse Benjamin de Casseres apo DeCasseres (1873-1945) është thjesht, kokë e këmbë, një gazetar dhe shkrimtar amerikan, vepra e të cilit sot po bëhet gjithnjë e më e njohur.
Mirëpo, doza e enigmës shtohet edhe më shumë kur vetë Apolineri ka shënuar katër adresa radhazi në fletoren e tij të adresave, konkretisht: të vëllait të vet Albertit, të Faik Konicës, të Mehmet Konicës dhe të… Benjamin de Cassères.4 Duke vëzhguar me vëmendje këto adresa vëren një fakt kuptimplotë: se Alberti, të cilin Faiku e njihte nga afër (e priti edhe këtë në Londër, sikurse priti dy herë vetë Apolinerin në shtëpi të tij), ka banuar në Nju Jork në shtëpinë e shkrimtarit të vërtetë Benjamin de Casseres; por, nga ana tjetër, adresa e “Benjamin de Casseres” në Saint-Louis, shteti Misuri ku botohej Trumpeta e Krujës është konkretisht ajo e Faik Konicës!
Duke parë këtë “parregullsi”, apo këtë “dyzim” nën penën e Apolinerit lidhur me personin konkret Benjamin de Casseres, studiues të ndryshëm nuk kanë munguar ta quajnë këtë “gabimi i Apolinerit, që pandehu se bëhej fjalë për një pseudonim tjetër” të shqiptarit Faik Konica!5
Profesori amerikan Willard Bohn, historian i njohur arti, duke u ndalur konkretisht në pohimin e lartpërmendur të Apolinerit shkruan: “Ironikisht, siç është vënë në dukje në Mercure de France, Apolineri kishte arritur në konkluzionin, mbi bazën e shkrimit mbi një zarf më 1912, se Preludi ishte hartuar nga ish miku i tij Faik Konitza, i cili kishte përshtatur edhe një herë një tjetër pseudonim kur emigroi në Amerikë… Kur Piktorët kubistë6 u shfaq një vit më pas, ai [Apolineri] i dërgoi një kopje Casseres-it, me shënimin: “Për Faik Konitza / Për Thrank-Spirobeg / Për Trhank-Spiriberg / Për Pyrrhus Bardily / Për Benjamin De Casseres / Për mikun e humbur / Nga Guillaume Apollinaire”. Por edhe pse Casseres-i do çuditej nga ky konfuzion fillestar midis tij dhe Konicës, ai as që mori mundimin të tregonte gabimin e Apolinerit. Mund të hamendësohet në këtë rast se ai e ka konsideruar këtë si një ekscentrizëm nga ana e Apolinerit. Dërgimi i një kopjeje të librit të fundit të Apolinerit me autograf përbrenda tregon se bëhet fjalë për një rast konfuzioni identitar, dhe që këtej, mund të pritet çdo spekulim.”7
Vërtet, mund të vijohet kësisoj me spekulime, me mori thëniesh e kundërthëniesh. Veçse e vërteta është krejt ndryshe! Lepuri fle gjetiu. Sepse, siç ndodh rëndom në studime, për fat të keq, mjaft autorë nuk i referohen drejtpërdrejt dokumenteve origjinale të burimeve arkivore. Neve nga ana jonë, duke u bazuar në letrat e Faik Konicës drejtuar Apolinerit, por edhe të Benjamin de Casseres-it, të cilat i kemi gatitur për botim, na rezulton tjetër gjë: që në këto letra, po edhe në zarfe, figurojnë dy shkrime të dallueshëm qartë nga ana jonë, ai i Benjamin de Casseres-it, shkrim i madh, me rrumbullakosje të plota të germave lidhur zinxhir, me ngjeshje boje, dhe ai i Faik Konicës, shkrim i shkrifët, i imët, me germa të drejta dallueshëm qartë, që qëndrojnë vertikalisht gati më vete. Dhe, ashtu si në zbulimin tonë për romanin e panjohur të Faik Konicës “Martesa e Lejlas”, kur çelësin e artë të emrit Lejla – Laje (mbesa e Faikut nga njëra anë dhe Nënëmadhja e Konicajve, nga ana tjetër) na e dha Sherif Delvina, pinjolli i shquar erudit i familjes fisnikërore Konica-Delvina, po këtë çelës të artë të duos intriguese Faik Konitza – Benjamin de Casseres do të na e jepte përsëri Sherif Delvina, ce grand Monsieur, siç thotë shprehja frënge, kur më pohoi lidhur me çështjen: “Hito Sadiku, sekretar i Faik Konicës, i kishte thënë në intimitet – në ato net dimrash të gjatë, gjatë viteve të tyre të mësuesisë syrgjynosëse fshatrave të thella të Tepelenës në vitet e diktaturës – se Faik Konica kishte në Amerikë një shok të ngushtë shkrimtar, me të cilin takohej shpesh…”8. Ky shkrimtar amerikan9 nuk do mund të jetë tjetër veçse Benjamin de Casseres! Dhe do mundohemi ta provojmë.10
Bazuar në letrat në fjalë dërguar Apolinerit, dhe në librin e tij të adresave ku ndërthuren emrat dhe vetë adresat e Faik Konicës e të Benjamin de Casseres, vërejmë konkretisht një çudi, një të papritur të lezetshme à la Konica, ashtu sikurse ka ndodhur me dy romanet e panjohura të tij “Martesa e Lejlës” dhe “Sotiri e Mitka”, të cilat i kemi përmbledhur tashmë në një vëllim të vetëm me titullin kuptimplotë “Lojnia”. Sepse, fakti është se në zanafillë të këtyre romaneve – po edhe të vetë letrave të përbashkëta Konica – Casseres dërguar nga Amerika për Apolinerin -, ka qenë një farsë, një lojë, një shaka a trill, një “mashtrim”, një njëjësim a/e dyzim njëherësh i dy penave të ndryshme, një amalgamë e stilit “simbolik” me hije-dritat e veta të një lloj estetike gati-gati kubiste. Që më 19 gusht 1904, në një letër drejtuar Apolinerit, Faik Konica shkruante lidhur me shkrimin e tij “Mashtrimi më kolosal në historinë e llojit njerëzor”: “Artikulli im vërvitet vetëm rreth mundësisë për të krijuar një gjuhë ku i njëjti tekst të ketë dy kuptime,11 një të dukshëm, tjetrin të fshehur. Kisha kërkuar që prej disa vitesh mënyrën se si të krijoja një sistem me anë të të cilit të mund të thosha, në artikujt e mi shqip, në dukje pa interes, gjëra revolucionare…”.12 Dhe ja ku tanimë, shkohet shumë më tej në fushën e Letrave, kur na shfaqet, më 1912-1913 edhe një “trupëzim” e “personifikim” i vetëm i dy shkrimtarëve të ndryshëm me “gjuhë të vetme, të përbashkët”, i shqiptarit Konica dhe i amerikanit De Casseres.
Le të shohim konkretisht letrat nr 39 – 43 sipas renditjes sonë.
Letra nr. 39, është pa zarf dhe vetëm me tekstin e artikullit të shtypur: “Prelud” nga Benjamin de Casseres, që të kujton pohimin e Apolinerit në krye të esesë sonë, kur nis e portretizon Faik Konicën më 1 maj 1912. Mban për nëntitull: Kushtuar të gjithë atyre që dëbojnë individualizmin tim militant. Në morinë e epigrameve të tij me vërshim katarakti, që duhet të kenë tërhequr vëmendjen e Apolinerit, shprehet konkretisht: Unë jam bastard i një rastësie të pafundme… Nga mendimi i zenitit tim zgërdheshem… Rrjep lëkurat e Shpresës gjersa Hiçi i bërë mumje të shfaqet në krejt lakuriqësinë e vet… E kështu me radhë derisa shprehet: Jam misteri i kujtesës, loja e labirinteve të Hokasë, harku i tendosur i pritshmërisë. Pra hokaja, shakaja, trilli, domosdo që kanë edhe ato labirintet e veta misterioze, ku zor të kuturiste Apolineri për të depërtuar në to! Një sinjal i parë i “Farsës” na u dha.
Letra nr. 40: Mban në krye datën 28 maj 1912 futur mes kllapash katrore dhe me shkrimin e Faik Konicës. Po ashtu, mbi zarf, te faqja ballore e marrësit, në pjesën e sipërme dhe pjerrtas, Faiku ka shkruar qartë mbiemrin e tij: Konitza. Dallohet këtu se është e njëjta penë e Casseres-it me majë të trashë plot bojë që ka shkruar adresën e Apolinerit, ndërkohë që data mbi tekst është jo vetëm me shkrimin e Faikut, por edhe e shënuar me stilon e tij me majë të hollë. Brenda zarfit është një kartolinë në format të vogël që paraqet obeliskun e mermertë Washington Monument. Teksti pas kartolinës, me shkrimin e Casseres-it, po ku futet në mes, mes kllapash të rrumbullakëta edhe shkrimi i Faik Konicës: “Dans l’Infini. Quelle Farceur! Tout à Toi. Benjamin de Casseres (alias Faik beg Konitza). 11 West 39th St New York City E.U. d’A.” (përkthimi: “Në Pafundësi. Çfarë hokatari! Krejt i Yti. Benjamin de Casseres (alias Faik beg Konitza). 11West 39 St, New York City, SH.B.A.) Një vërejtje e veçantë para se t’i shohim gjërat më në hollësi: në krejt letrat e Konicës për Apolinerin, ai i drejtohet mikut të vet frëng me mirësjelljen e tij fisnike karakteristike: “Ju, Juaji”, etj., kurse Casseres i drejtohet themeluesit të simbolizmit me formulën e njëjësit në frëngjisht “Ti, Yti”, kur dihet që anglishtja nuk e bën këtë dallim. Por le të theksojmë këtu tre elementë me rëndësi:
Së pari, të dy personazhet tanë ndodhen bashkë në çastin e shkrimit të tekstit, sikurse vihet re në pleksjen e shkrimeve. Janë bashkë me dy shkrimet e me dy emrat e tyre, të lidhur nëpërmjet fjalës “alias”, fjalë e cila shfaqet për herë të parë, para se ta përdorë edhe vetë Apolineri. Veçse kemi këtu një nuancë të hollë, sepse fjala “alias” ndodhet, siç e vëmë re, në tog-emrin “Benjamin de Casseres alias Faik beg Konica” dhe jo në tog-emrin “Faik beg Konica alias Benjamin de Casseres”, siç do ta përdorë gabimisht më pas vetë Apolineri dhe tërë studiuesit pas tij në kuptimin e një pseudonimi për Konicën dhe jo për Casseres-in. Pra, dallimi, që këtu është i madh.
Së dyti, ka në tekstin frëngjisht të mësipërm një gabim trashanik, mospërshtatje gjinie: Quelle Farceur në vend të Quel Farceur, një gabim që kurrë nuk i shpëton dot penës së Faik Konicës në frëngjisht. Me siguri Faiku e ka pikasur gabimin trashanik të Casseres-it si shkrues i tekstit, (në mos qoftë një gabim me vetëdije i llojit ekscentrik!) dhe e ka lënë të kalojë, për të çuditur Apolinerin, i cili asnjëherë nuk i gjeti një gabim të vogël në frëngjisht mikut të tij shqiptar në dhjetëra faqe frëngjisht që ai i kishte dërguar.
Së treti, na shfaqet këtu fjala kyçe: Farceur, në shqip Hokatari, shakaxhiu apo ai “mashtrues identitar” i vetëdijshëm për dy persona të ndryshëm shkrirë në një të vetëm. Dhe kemi të drejtë të themi atëherë se që këtu nis e tërë “loja”, gjithë “pështjellimi” edhe në vetë mendjen e Apolinerit, krejt interpretimet nga më të çuditshmet që do pasonin, dhe që intrigojnë edhe sot e kësaj dite studiuesit, kur dy shkrimtarë të ndryshëm identifikohen me një emër përmes fjalës “alias”.
Por ama, siç thotë Konica me rastin e “Zullulandit” të tij: “Njerëzit më seriozë kanë nevojë të çlodhin mendjen me tallje.”13 Janë ata, “njerëzit seriozë, diplomatët e mërzitur nga puna e rëndë” që kërkojnë një biçim evazioni shpirtëror, një aventurë intelektuale, një tjetërsim apo tjetër realitet, qoftë edhe teatror, që kërkojnë, me një fjalë, një të mundshme ndryshe. Dhe në këtë rast, mjeti do jetë gjuha e hokasë, shakaja e zullumtë, që shfaq fuqinë e përfytyrimit / shpërfytyrimit falë asaj loje transpozicionale që shndërrohet në lojë maskash apo pasqyrash deformuese, në një lloj palimpsesti ku kërkohet të shkruhet allasoj. E këtu, vetë gjuha e hokasë që përdoret, merr, të themi, një formë krejt të veçantë artistike, një lloj xhonglimi intelektual. Tejkalohet edhe vetë personazhi letrar, i njëjësuar e i dubluar njëkohësisht, i Pablo Kanurit, që personifikon, nën penën e Apolinerit, Faik Konicën dhe Pablo Pikason;14 por tejkalohet edhe personazhi i “diplomatit të lashtë” që përfaqëson vetë Apolinerin 25 vjeçar15 dhe Faik Konicën 29 vjeçar, i cili i rrëfen diplomatit të lashtë historinë rokamboleske të Gaspër Jakova Mërturit e të Tones, një lloj personazheje à ” La Cichina”.16
***
Letra nr. 41: Është e shkruar krejtësisht nga Casseres dhe mban datën 14 korrik 1912. Nuk ka ndonjë gjë të veçantë për t’u shënuar në mos që është në stilin karakteristik të Casseres-it, i cili bën njëfarësoj te Apolineri një prezantim të vetvetes nëpërmjet formës pamfletike (traktit), plot aforizma. Nga përmbajtja e kësaj letre del se Apolineri i është përgjigjur kartolinës “së përbashkët” Konica-Casseres me anë letre, ku ka trajtuar, me sa duket, çështjen e “lirizmit” (por duke pasur gjithnjë parasysh se ai i drejtohet vetëm personit të Faik Konicës). Vërejmë se në një dorëshkrim prej tetë faqesh, Casseres përmend 87 emra të përveçëm në amalgamë historike, gjeografike, letrare, artistike, mitologjike, me emra perëndish e personalitetesh si në një “rendje kuajsh në kope”. Duke vazhduar lojën dubluese, por, me sa duket në mungesë të Konicës, që nuk ndodhet i pranishëm gjatë hartimit të kësaj letre, Casseres i bashkëngjit letrës së tij edhe një foto të vetën e shkruan: “Po ju dërgoj një foto të vogël, kam ndryshuar shumë”17. Domosdo, do shtonim ne! Veçse kjo fjali lë të kuptohet që farsa apo loja vazhdon, por me intensitet më të ulët. Po shkohet drejt së vërtetës, kur nis të shfaqet Casseres-i real.
***
Letra 42: mban datën 13 jan. 1913 me shkrimin e hollë të Konicës, dhe në zarf, në faqen e dërguesit është vetëm emri Faik beg Konitza me shkrimin e tij; kurse poshtë emrit, është adresa e Casseres-it me shkrimin e këtij të fundit; prania e të dy shkrimeve vërteton se dy protagonistët tanë ndodhen sërish bashkë. Përmbajtja e letrës së shkurtër është shkruar nga Casseres, dhe konkretisht thuhet: “Tani Alias. I dashur mik. Njëmijë falënderime për letrën tënde. U largova nga Shqipëria përgjithmonë. Le ta lëmë vdekjen të prehet mes të vdekurve! Tani jam duke shkruar një këngë kushtuar Nju Jorkut, Mater Triumphalis!18 Tani jam një materialist, një pagan, një futurist, i dhashë fund Europës përgjithmonë. U bë një mrekulli. Parabrahma u bë Pierrot19. E braktisa Afërditën për Viçin e Artë!20 E shkula zemrën me rrënjë dhe në vend të saj vura një luigj të artë.21 Nga Shqipëria, Ave Atque Vale!22 Me admirim. Benjamin de Casseres, 11 West 39th St. New York City.”
Sç e vëmë re, njëshja “e trupëzuar” Konica/Casseres njofton këtu për herë të parë Apolinerin se është larguar nga Shqipëria dhe nga ana tjetër, na shfaqet njëfarësoj një gjendje e caktuar shpirtërore kur thuhet: “Le ta lëmë vdekjen të prehet mes të vdekurve”, që fare mirë mund të përkthehet: “I vdekuri me të vdekurit, i gjalli me të gjallët”, në një kohë kur Konica, me sa duket, ka pasur një zhgënjim të rëndë për aktin e Shpalljes së Pavarësisë, kur shihte pas këtij akti “dorën” e Turqisë dhe ngadhënjimin e një “klike krahinore” drejtuar nga Stambolli. (Po prapë, në kontekstin hokatar të letrës dhe në kuadrin e farsës që po trajtojmë, mund të mos e marrim këtë pohim si të mirëqenë a serioz; për më tepër që gjërat e djeshme nuk kanë se si shihen me sytë e sotëm dhe është gjë krejt tjetër të arrihet sot në përfundimin se vetë koha nuk i dha të drejtë Konicës për aktin e shpalljes së Pavarësisë). Ana materiale apo paraja (luigji i artë), sikur e përforcon këtu idenë e zhgënjimit moral – po prapë, të mos harrojmë se jemi në qendër të farsës.
Letra nr 43, mban datën 21 prill 1913 të vulës mbi zarf dhe përmban dy copëza gazete, hyrjen e një artikulli dhe vetë tekstin e plotë të këtij artikulli të Casseres botuar te New York Times më 1 prill 1913 me këtë titull të gjatë: “Pas një nate pune të mundimshme e tha: “Unë do jem Kryetari i Bashkisë!” I ndaluar për të pirë e për të ngrënë pas orës 1 të mëngjesit, B. De Casseres do mund të zëvendësojë Gaynor-in. “A është vetë Cari që na qeveris?” Zotëroj hipokrizinë, “Cilësinë më të lartë për Postin”. Artikulli është një kolonë gazete me germa të vogla. Në fakt, kjo letër nuk ka asgjë të përbashkët me Konicën, i cili në këtë kohë duhet të ndodhet në Europë, por po e përmendim thjesht për të treguar se deri këtu Casseres vazhdon ende, dhe vetëm, lojën e tij të maskuar me figurën e Konicës.
Pas kësaj letre, loja e dublimit do të marrë fund dhe më 8 maj 1913, Benjamin de Casseres del hapur me emrin e vet falë një dokumenti në frëngjishte të bukur drejtuar Alfred Vallette-s, themeluesit dhe drejtuesit të revistës së mirënjohur le Mercure de France. Në këtë letër, Casseres merr fuqimisht në mbrojtje figurën e Walt Whitam-it të madh, duke u rreshtuar përkrah Stuart Fitzrandolph Merrill (1863-1915), poet amerikan dhe një nga teoricienët e simbolizmit, i cili hartonte vargje në frëngjisht që nga viti 1890 kur u vendos në Francë dhe përktheu e botoi veprën e humanistit Whitman në frëngjisht. Në atë kohë, Apolineri, duke iu referuar gjoja një dëshmitari të tij, denigron figurën e Whitman-it me një shkrim të botuar në Mercure de France, duke e akuzuar për sodomi 20 vjet pas vdekjes së tij, për të thënë se “në varrimin e Whitman-it 72 vjeçar kishte vetëm pijanecë e pederastë”. Me këtë rast, Casseres, duke mbështetur Stuart Merill, vihet në mbrojtje të figurave të tilla madhore si Bajron, Poe, Wilde, Whitman, Verlaine, Rimbaud, etj. që akuzoheshin për sodomi, pederasti, homoseksualizëm. Bota letrare dhe intelektuale e kohës, e hallakatur përpara absurdit të luftës së parë botërore, pasionohej pas “ekstravagantes” dhe jetës personale të figurave të shquara, vazhdimisht e prirë pas “së veçantës”, ndërkohë që Konica fillon e endet nëpër Europë në mbështetje të fatit të Shqipërisë rrezikuar keqas për copëtim e fërtelosje.
II
Si folëm gjer tani për lidhjen miqësore Casseres – Konica dhe farsën e tyre rinore ndaj Apolinerit, le të shohim nga afër jetën dhe veprën e Benjamin de Casseres për të dalë në idenë që parashtruam në titullin e kësaj eseje.
Lypset të themi që në fillim se njëshja/dyshja Konica – Casseres kishin mjaft gjëra të përbashkëta: ishin vërsnikë në moshë, duhanxhinj të mëdhenj, shijues pijesh të veçanta; ishin “de bons vivants” – sipas shprehjes së Sherif Delvinës ose ndryshe në shqip “shijues të artit të të jetuarit”; ishin publicistë që në moshë të re, eruditë autodidaktë, njohës të shumë gjuhëve; kishin shije të hollë për letrat, artin dhe kulturën në përgjithësi, të prirë drejt së rejë, modernes dhe penë të fuqishme për ta shprehur; kishin një rreth të gjerë miqsh dhe bënin përgjithësisht jetë të rregullt (po ku nuk mungonin ndoca hope origjinaliteti dhe, pse jo, “ekstravagance” rinore!); dhe më në fund, do ndodhte që, që të dy, të vdisnin në gjumë.
Individualist gjer në narcisizëm, Benjamin de Casseres e konsideronte “egon” si etalonin e tërë vlerave, duke i besuar madhështisë dhe hyjnizimit të Njeriut, në antitezë me idenë e masës, me opinionin publik, me Kishën apo Shtetin. “Çdo njeri ka program të vetvetes dhe për vetveten”, shprehej ai, duke u shfaqur kështu si një luftëtar i përjetshëm kundër moralizimeve, koncepteve dhe gjykimeve të standardizuara. “Të jesh individualist, do të thotë të kultivosh personalitetin tënd, autonominë tënde, egoizmin tënd”; dhe kjo, nëpërmjet tri gjërave të pashkatërrueshme: Fuqia, si sinonim i Vullnetit; Ngadhënjimi i vetvetes; dhe më në fund Bukuria dhe Gëzimi i jetës. “I barabartë, në mos më i miri shkrimtar publicist i kohës së vet”, ai publikoi artikuj në gati tërë organet e shtypit të Nju Jorkut, Bostonit, Çikagos, Los Anxhelosit, Filadelfias, San Franciskos, Uashingtonit, etj. Botoi mbi 40 vëllime me shkrime, ese dhe drama plot fiksione, aventura mërgimesh, anatemash, me kritikë të fortë e litani mohimesh, duke u shfaqur në këtë mënyrë si një pamfletist klasi të lartë. Më 1899, New York Times do shkruante për të: “Ka shumë kritikë, por ka vetëm një Benjamin de Casseres”. Ishte spontan në shkrimet e veta, të mbushura me epigrame nga më të mahnitshmet, një amerikan i stilit à la Rochefoucauld apo à la Lichtenberg. Me rastin e një vjetorit të vdekjes së tij, gazeta franceze l’Unique do shkruante më 8 mars 1946: “De Casseres – ja një nga mendjet më të çuditshme e më origjinale të SHBA-ve, mendje e dimensionit të katërt, individualist i papendueshëm, kundërshtar i tërë idealizmave, të cilat i quante gënjeshtra”.
Studiuesi C.Cestre, profesor në Sorbonë, nëpërmjet artikujve të tij23 e paraqet Casseres-in si një “penë e lirshme kritike”, “shkatërruese, utopike e profetike” njëherësh, me një “asketizëm puritan”, si një kritik e individualitet që reagon me forcë ndaj individualiteteve të tjera të artit dhe letërsisë klasike e moderne, nga ajo franceze, te ajo angleze e amerikane. Shumë shkrime të tij janë refleksione për mori figurash madhore, në veçanti për Verlaine, Rosetti, Baudelaire, Wilde, Mary Magdalena, Balzac, Flaubert, Rimbaud, Ibsen, Wagner, Voltaire, Jules de Gaultier, Spinoza, Niçe, Shopenhauer, Emerson, Sofokliu, B. Show, Poe, Whitman, mbreti David, etj. etj. Por nga ana tjetër, ai vetë është i admiruari i veçantë i bashkëkohësve të tij: Xh. London, Clarc Ashton, Smith, R. de Gourmont, Mencken, Huncker, Thomas Hardy, Charles Fort, e kështu me radhë.
E kanë cilësuar Casseres-in si Bodëlerin amerikan që “më shumë sukses do kishte pasur në Europë se në Amerikë”; kanë thënë për të se i parapriu kohës duke shkruar për të pastajmen, me një finesë e pasuri sa pasiononte aq edhe sensuale, tipare këto të një gjeniu të vërtetë. Ishte një “avangardist i frikshëm”, aq sa nuk i botoheshin librat nga botuesit amerikanë. Vetë ai e shpall veten platonist, ndërkohë që karakterizohet nga breshëri idesh e mendimesh të shpejta falë një automatizmi a shkrimi të rrëmbyer e të hopuar, plot prerje e ndërprerje, plot humor e satirë. Radikal i lindur, studiues i shquar arti dhe njëkohësisht njohës i kulturës azteke, ishte një figurë e përplotë poliedrike: shkrimtar e gazetar, kritik e eseist, poet e editorialist. Mbi të gjitha, ishte kundërshtar i shpallur i komunizmit dhe i çdo ndërhyrjeje amerikane në konfliktet botërore. Dhe, meqenëqë kishte botuar artikuj edhe në shtypin anarkist e socialist të kohës, nuk kishin munguar ta cilësonin atë si një “anarkist e socialist”. Në një gabim të tillë do binte më pas edhe ndoca studiues të veprës së Konicës kur do e shihnin këtë të botonte për shembull artikullin e tij të parë më 1895 Shqipëria dhe turqit në organin e majtë parisian La Libre Parole, apo kur mund të ishte përfolur se Konica mbante lidhje me shkencëtarin Elysée Reclus, cilësuar ky si anarkist e socialist (me të cilin ai botoi një nga kryeveprat e tij Hartën e parë të Shqipërisë etnike – 1901). Apo, siç do ndodhte vite më pas (në vitet 20-30) kur Konica u shpreh për socializmin24, apo kur u përfol se kishte miqësi me një anarkist (me Casseres-in), por pa i ditur as emrin këtij të fundit. Jo, Konica ishte dhe mbeti një përfaqësues i denjë i klasës së tij (nuk e ndau nga emri titullin “beg”), ishte përfaqësues i së djathtës së moderuar shqiptare, Rilindës i emancipuar dhe i evropianizuar, Aristokratik në plot kuptimin e fjalës, sa fisnik, aq edhe elegant, shijehollë e mendjendritur. Por kjo çështje do të jetë objekt i një studimi tonë të ardhshëm.
Dihet se në kapërcyell të shekujve XIX – XX, si socializmi, si anarkizmi ishin rryma socio-filozofike në modë, dhe të ishe anarkist apo socialist, por edhe “revolucionar”, do të thoshte – pa qenë i lidhur me ideologji të caktuar -, të ishe thjesht kundërshtar i konservatores, një prishës a plëngprishës, një turbullues që kërkon ndryshimin, të renë, përmbysjen; veçse, njerëz të tillë doemos që shiheshin “me vese”, të papastër, shthuranakë, “çuditës”, njerëz që hutonin sidomos fanatikët e konservatorët. Këtyre epiteteve nuk do t’i shpëtonte as Casseres, i cilësuar si “anarkist individualist” kur në fakt për idhull e “kumbar shpirtëror” ai kishte filozofin Niçe.
Por duke iu shmangur këtu rrymave socio-filozofike, le të përqendrohemi tek avangardistët modernë të fillim-shekullit XX kryesisht në Amerikë, në fushat e letërsisë dhe artit, kur kërkonin shtigjet e reja që do çonin natyrshëm drejt simbolizmit të Apolinerit, drejt vlerave dhe estetikës artistike, letrare e kulturore europiane të viteve 1910-1920.
Është e njohur se, gjer në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit XIX, sidomos në kontinentin e ri vazhdonte – disi e zbutur – fryma konservatore tradicionale, ndërkohë që idetë e reja ishin pothuaj të papranueshme, duke u cilësuar madje anarkike. Më 1903, Alfred Stieglitz boton revistën e tij Camera Work, që do të bëjë epokë gjer më 1917 dhe do të çelë rrugën drejt modernitetit estetik amerikan. Fotografitë që botoheshin në të ishin të një cilësie jashtëzakonisht të lartë, me vlera të mirëfillta artistike në bardhë e zi. Fotografia mori në këtë revistë vlerën e mirëfilltë të artit, fitoi statusin artistik. Shumë shpejt, revista do botonte edhe riprodhime të artit modern, si ato të Rodin e Matisse para se vetë këta të bëheshin të njohur publikisht në arenën ndërkombëtare. Ndër bashkëpunëtorët e parë të revistës do të shfaqeshin Huncker, Casseres dhe i famshmi Marius de Zayas, promotori i ardhshëm i artit modern amerikan. Më 1903-1910, Benjamin De Casseres boton në këtë revistë mjaft shkrime, ku shfaq vlerat e individualiteteve letrare e artistike (Emerson the Individualist dhe Other Art, ndër të tjera), duke çelur kështu shtegun drejt vlerave të reja estetike. E megjithatë, gjatë kësaj periudhe nuk shohim ende të përmenden emrat e figurave moderne europiane, kur në fakt, Apolineri me shokë ishin ende në organizim e sipër të lëvizjes së tyre letraro-artistike që do të merrte emrin “simbolizëm” në bazë të propozimit që ishte bërë në në fund të shekullit XIX nga shqiptari Jean Moreas apo Jani Morea! Në janar 1910, nr. 29 i Camera Work boton katër karikaturat e meksikanit Marius de Zayas dhe shkrimin domethënës të Casseres-it Karikatura e Nju Jorkut. Po ashtu, çelet edhe ekspozita me 25 punime të Zayas në “Galerinë e artit 291” të Stieglitz. Që këtej nis reforma e dytë e revistës së tij lidhur me pikturat, vizatimet, riprodhimet dhe shkrimet me estetikë moderne, duke guxuar të goditet tradicionalja konservatore. Casseres del në tetor 1910 (Camera Work nr. 32) me esenë bombë për artin modern: “Mbi dekadencën dhe mediokritetin”. Dhe vetëm në janar 1912, për herë të parë, Casseres boton për simbolizmin shkrimin: “Essays in symbolisme subjektive”. Ndërkohë që Farsa që sapo trajtuam, do fillojë me letrën e parë Konica-Casseres drejtuar Apolinerit pas 4 muajsh, më 1 maj 1912. Kështu, duke përmbledhur sa më sipër, dhe duke parë intensitetin e veprimtarive për një art e letërsi amerikane ndryshe, por me model europian, kemi të drejtë të themi se lidhja Casseres – Konica, ka filluar që gjatë viteve të famshme të Havardit të Konicës (1910-1911), ndërkohë që Casseres kishte bërë sakaq edhe një udhëtim të shpejtë në Europë më 1910, aq sa të nuhaste atje artin e ri kubist që po lindte dhe artin e mirëfilltë afrikan. Shohim pra dyshen tonë Casseres-Konica, njëri me origjinë hebraiko-spanjolle, tjetri me origjinë shqiptare në miqësi të ngushtë, po edhe në rreth të gjerë miqsh e intelektualësh amerikanë,25 gjë që do të vazhdojë gjer në shkurt 1913.
Rrethanat si janë njohur Konica-Casseres janë ende të panjohura, por vitet e Havardit dhe mjedisi amerikan i Letrave e i Artit, poliglotizmi e erudicioni doemos e favorizonin një njohje e miqësi të tillë të ngushtë. Ndoshta ata janë njohur në ndonjë aktivitet artistik, kur e dimë që Konica ishte frekuentues i rregullt i Artit të Madh, i ekspozitave e i koncerteve simfonike. Ndoshta nëpërmjet revistës Camara Work, siç ndodhi njohja e Konicës me Apolinerin nëpërmjet revistës l’Européen në shtator 1903. Sidoqoftë, nisur nga përvoja e tyre e pasur në fushën e publicistikës, letrave dhe artit avangardist, ata kishin ç’t’i përcillnin shoshoqit. Sidomos Konica, që kishte njohur nga afër mjedisin europian modern, që kishte marrë pjesë edhe vetë me shkrime e botime shijeholla që e vendosnin atë në pararojë të intelektualitetit europian (sidomos dy librat e tij Mbi Edukimin dhe Ese mbi gjuhët e gjalla…) dhe që kishte bashkëpunuar me Apolinerin e Remy de Gourmont në revistat e tyre le Festin d’Esope dhe Mercure de France. Lidhja e tyre nuk ishte për të pirë thjesht një kafe turke, apo për të rrëkëllyer një whiski, por ishte lidhje miqësore për këmbim idesh dhe erudicioni, e pse jo, edhe për “aventura extra-artistike” të tipit të mësipërm. Dhe për shqiptarin, “Farsa” apo “Lojnia” Konica-Casseres-Apoliner që shtjelluam më sipër do pasonte menjëherë xhonglimin publicistik Konica-Aladro Kastrioti (në vitet 1909-1911) me romanet ende të panjohura për publikun Martesa e Lejlës dhe Sotiri e Mitka.
Mund të shtrohet pyetja, qoftë edhe me skepticizmin më të skajshëm: si ka mundësi që tërë këto kanë mbetur gjer sot në hije, në heshtje, si nuk janë përmendur kurrkund? E vërteta është se gjurmët e gjithçkaje intriguese koniciane, plot mistere e të papritura, janë të stampuara e hallakatura në dokumente e shkrime, në alegoritë e tij, në marrëdhëniet dhe qëndrimet “e çuditshme” ndaj figurash e ngjarjesh të caktuara, ku duhet qëmtuar me imtësi e gjykuar me ftohtësi. Sepse Konica, që nga ajsbergu i tij eruditiv, me dritë-hijet e veta, të xhonglonte intelektualisht, të vinte dhe të luante në majë të gishtave, siç thotë populli. Por e vërteta e thjeshtë është se në mjediset e larta intelektuale, qoftë të Europës, qoftë të Amerikës, qoftë mes bashkëpatriotësh, Konica impononte kudo personalitet në shkallë të epërme, dinjitet e respekt, mbi të gjitha si politikan, diplomat dhe burrë shteti i veçantë, deri aty sa Apolineri e pat thënë hapur e publikisht që më 1906: “Nëse Shqipëria do të ishte shtet, ai do të ishte padyshim kryeministri i saj”.27 Pra, vetë qarqet e larta intelektuale, apo ajka e intelektualitetit euro-atlantik e ruante atë, do guxonim të thoshim, mbante qëndrime serioze ndaj tij për të mos e “kompromentuar” në asgjë.
Pas vitit 1913, dhe gjatë viteve të luftës së parë botërore, gjithçka do fillojë të ndryshojë, dhe dyshja Konica-Casseres do shpërbëhet përkohësisht, secili në udhë të vet: Konica në Europë thellon veprimtarinë e tij patriotike, në mbrojtje të fateve të Shqipërisë, Casseres, falë shtigjeve që i ka çelur edhe Konica, intensifikon lidhjet e tij me avangardistët modernë, kryesisht me Remy de Gourmont nëpërmjet Mercure de France, teksa Camara Work dhe Galeria e Artit modern, Avenue 5 New York, zë të shfaqë vepra të Pikasos, Braque, Francis Picabia, Kandinsky, Laurvuk, Cezanne, Van Ghog, Brancusi, Rivera, etj. Casseres thellon nocionin e “bovarizmit”28 të Jules de Gaultier, si nocion çelës i kritikës letrare dhe psikopatologjisë, nocion i përcjellë më parë në Amerikë nga James G. Huncker, mik i ngushtë i De Casseres-it. Më 13 mars 1915, në kronikën “Një amerikan na shkruan”, Remy de Gourmont prezanton De Casseres-in te publiku intelektual francez, kur shënon: “Benjamin de Casseres – shkrimtari më i vrullshëm, më i pavarur, por shpesh, më paradoksali dhe ndonjëherë më poetikisht i errëti që kam njohur”.29 De Casseres nis kështu të përkthehet në Francë.
Më 1919, ai martohet me bukuroshen Adèle Mary Jones (Bio Terrill – ndarë nga i shoqi i parë), dhe me Konicën, mikun e tij të hershëm shqiptar, ai do takohet në Amerikë pas luftës, në vitet 20. Kjo dëshmohet tërthorazi jo vetëm nga pohime gojore ish-vatranësh, por edhe kur Konica boton më 1922 një nga kryeveprat e tij “Katër pralla nga Zullulandi”, tek përmend emrin Adela, kur shkruan këto vargje “simbolisto-erotike” në frëngjisht: “Adèle, / T’es belle! / J’aime tes gros nichons, / Folishon! / T’es ronde, / T’es blonde”. Përkthimi ynë i lirshëm, siç do apo nuk do t’i pëlqente Konicës: Adelë, e bukur je, / Cicat e mëdha m’i ke, / Cicat e tua dua / E azdisur ç’më je / Topolake ç’më je, / Leshrat e verdhë ç’m’i ke.30 Mund të mendohet këtu se kemi të bëjmë me një rastësi në përdorim emrash të përveçëm, veçse, nga studimi ynë i gjertanishëm, na del se rrallë ka gjëra të rastësishme nën penën e Konicës. Madje edhe një nga zogjtë e tij që e quante Fritz dhe për të cilin flet në letrat dërguar Apolinerit, Konica e bën apolineriançe, toger Frtiz, që do të jetë një nga personazhet kryesorë të romanit Martesa e Lejlës.
Në përfundim mund të themi se përtej çdo lloj çudie, fantazie, ekscentrizmi që mund të keqinterpretohet nga ky studim – por që e tejkalon figurën e gdhendur në mendjen tonë të rilindësit klasik shqiptar prirë drejt romantizmit idealizues të përparuar -, te figura e Faik Fisnik Konicës gjejmë përherë mendjen e ndritur si askush, të prirë drejt modernes së përparuar, drejt Perëndimit të avancuar, ashtu, i pakapshëm siç ishte në kohë, hapësirë e ide, pa profetë e dogma.
*1 Nënvizim i Guillaume Apollinaire në shkrimin portretizues Faik Beg Konitza, La Vie anecdotique, Mercure de France, nr. 357, vëll. XCVII, 1 maj 1912, viti 23, Paris, MCMXII
2 Pierre Caizergues, Revue d’Histoire Littéraire de la France, éd. Armand Collin, Paris, septembre-octobre 1995, nr. 5, f. 772. “Faik Konitza alias Benjamin de Cassères” është një formulim që figuron në disa letra që ndodhen në Fondin Guillaume Apollinaire, Correspondance NAF – 27164, Archives et Manuscrits, B.N. F.
3 Alfonso Reyes, Obras completas, XXI, Letras Mexicanas, Fondo de Cultura Economica, Primera Edicion 1981, f. 13-14.
4 Libri i adresave të Apolinerit gjendet i arkivuar në Bibliotekën Kombëtare të Francës, departamenti Manuscrits et Documents dhe është botuar në Que Vlo-ve?, seria 2, nr.3, korrik-shtator 1982, f.3-9, Dresat. Jepen konkretisht mjaft adresa tepër me interes për studiuesit, që dëshmojnë për lidhjet e Apolinerit me figura te rëndësishme të botës së letrave, artit e të politikës dhe konkretisht për objektin e studimit tonë: /Albert de Kostrowitsky, c/o Mrs Southgate, 11 west 39 th St. New York City USA/.; Benjamin de Casseres / BOX 956 Saint-Louis-Missouri-Et. USA/; Faik beg Konitza /39th Baable Road-Highbury London-N/; Konitza Mehmed Konitza/ Bath Club 34 Dover Street N. London. – Archives.
5 John Adlard, Un soir de demi-brume à Londres… (Një mbrëmje në gjysmë mugëtirën e Londrës…), përkthim nga Pierre Coustillas, bot. A L’écart, 1988, f. 38.
6 Libër i Apolinerit botuar më 1913, tekst madhor rreth kubizmit.
7 Willard Bohn, Apollinaire and the International Avant-Garde , State University of New York Press, Albany, 1977, chapiter 3, p. 44.
8 Nga arkivi personal, F.Andrea.
9 Është e njohur se Konica kishte në Amerikë një rreth të gjerë miqsh gazetarë e shkrimtarë, dhe në ndonjë rast flet për ta pa i cilësuar me emra, sikurse ndodh në tetor 1931 kur shkruan: “Lajmi i botuar nga ca gazeta amerikane se kam për të dhënë dorëheqjen time është pa themel edhe rodhi nga një keqkuptim. Burimi i tij është një gazetar amerikan i njohur, miku im, i cili më ka ndihur disa herë….” (F. Konica, Vepra 3, bot. Dudaj, f. 412.
10 Benjamin de Casseres ka lënë dorëshkrim rreth 1000 faqe “Ditar”, titulluar “Fantazia Impromptu”. Fillon që nga viti 1925, dhe gjendet në bodrumet e Bibliotekës publike të New Yorkut. Ndoshta ky ditar përmban edhe të dhëna për Faik Konicën, që do të ishin jo pa interes për Letrat shqipe.
11 Nënvizimi ynë, F. Andrea.
12 Letra nr. 16, F. Konica drejtuar Apolinerit, 19 gusht 1904, BNF, Departamenti i Dorëshkrimeve dhe Dokumenteve, NAF 25201-25245-NAF 27429.
13 F. Konica, Vepra, SH. B. N.Frashëri, Tiranë, 1993, f. 203.
14 F. Andrea, Fletore koniciane nr. 4.
15 F. Andrea, Pena të arta franceze për shqiptarët, f. 490.
16 Pierre Caizergues, Billet du vieux diplomate, Que Vlo-Vle? Serie 2 , nr. 6-7, prill-shtator 1983, Actes du colloque de Stavelot, 1982, f. 1-3.
17 Nënvizimi ynë.
18 Ngadhënimi i Materies. Është titulli i kryeveprës së piktores Annie Louisa Robinson Swynnerton (1844-1933).
19 Parabrahma apo Brahmani suprem shndërrohet në Pierrot, apo në personazh të thjeshtë karnavalesh, sipas konceptit fetar të intercesionit.
20 Afërdita në mitologji personifikon dashurinë, kënaqësinë, bukurinë, kurse Viçi i artë në Bibël është simbol i adhurimit.
21 Kaq shumë do bindej Apolineri me këto “pohime” sa në kronikën Faik bej Konica shkruan: “Hoqi [Konica] dorë nga Europa, nuk boton më Trumpeta e Krujës, ndoshta as Shqipëra vetë nuk bën pjesë më në preokupimet e tij, dhe ky pasardhës i bashkëluftëtarëve të Gjergj Kastriotit shëtit tani midis afaristëve të miçiganit melankolinë e vet prej evropiani shumë të ditur, të poetit të zhgënjyer…(Luan Starova,” Faik Konica dhe Gijom Apoliner, Një miqësi europine”, Onufri, 2001, f. 50.
22 Latinisht: të përshëndes dhe mirëmbetsh.
23 Botuar në Revue Anglo-Américaine , 1929-1930, Paris, les Presses Universitares de France, vëll. VII.
24 Më 15 korrik 1924 në një artikull të “Shqiptari i Amerikës”, Konica boton artikullin Lëvizja Kombëtare, ku shkuran: “Duke marrë nër sy sa prapa ka mbetur populli i Shqipërisë dhe sa pak i kuptuar është (për provë un’ i nënshkruari mund të jap faktin që këto tre vjet që u-ndodha në krye të Vatrës nga as një anë s’kam gjetur kundërshtime më të tërbuara se sa nga ana e çifçive, konservatisma e të cilëve nuk e duron dot socialismën t’ime, ndonëse është një socialismë fare e butë), duke marë këtë farë populli nër sy, kabineti i Fan Nolit është më i miri që mund të bëhej.” Për mendimin tonë një pohim i tillë, pa kurrfarë ngjyre ideologjike, pasqyron një koniunkturë specifike të caktuar (Revolucionin e Qershorit 1924), dhe nga ky fakt nuk ka pse të nxjerrim një rregull. Megjithatë, çështja kërkon analizë më të thellë.
25 Në rrethin e miqve të De Casseres bënte pjesë, në mënyrë të veçantë Marius de Zayas, me të cilin ai ishte njohur që më 1906 në Meksiko kur themeloi atje revistën e tij El Diario, ndërkohë që Zayas drejtonte revistën El Diario Illustrado. Të dyja revistat do mbylleshin me urdhër të presidentit meksikan Porfirio Diaz, për shkak se godisnin regjimin e tij. Të dy miqtë kthehen në Amerikë dhe vijojnë bashkëpunimin e tyre. Pas vitit 1910, Zayas do të shkonte vit për vit në Europë, i frymëzuar e i pasionuar pas artit të ri, duke krijuar lidhje me Pikason e rrethin e tij. Në këtë mënyrë Franca dhe arti i ri modern do të ishin një arsye më shumë që ai të lidhej edhe me Faik Konicën nëpërmjet De Casseres-it.
27 L. Starova, Faik Konica dhe Guillaume Apollinaire, një miqësi evropiane, vep.cit.f. 60.
28 Fenomen konceptualizues në shoqëri, me vlerë aplikacioni psikologjik, mbi bazën e veprës së G. Flaubert, Zonja Bovari.
29 Remy de Gourmont, Pendant l’orage, Paris, 1915, f. 113-114.
30 F. Konica, Vepra 2, f. 14.
- « Previous Page
- 1
- …
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- …
- 607
- Next Page »