ESSE – Page 426 – Dielli

KOINEJA E GJUHES SHQIPE

October 9, 2015 by dgreca

Një studiues i njohur si Nikollë Daka, një pinjoll nga Hoti i burrave kreshnikë, i burgosur dy herë nga diktatura, përkthyesi i madh i latinishtes, siç e cilësonte Norber Jokli, në kohën kur mblidhej Kongresi i Drejtshkrimit 1972 në Tiranë, ai pikllueshëm për tragjedinë që po ndodhte me të bukurën gegnishte dhe prej dhimbjes shkruante në Shkodër poemën “Koineja e Gjuhes Shqipe”./

Nga KOLEC TRABOINI*/

Sot më tepër se kurrë po flitet për Gegnishten, madje deri në atë shkallë saqë po shfaqen zëra edhe për një sfidë publike duke iu shmangur përdorimit të Standartit (fjalë shterpë kjo) dhe përdorur dialektin. Disa krijues nga Shkodra por edhe nga Kosova janë përpjekur të krijojnë e botojnë, dhe ia kanë arritur. E vërteta është se ata janë pak, por kjo nuk do të thotë se nesër nuk do të jenë shumë. Në këto kushte si mund të jenë të qetë gjuhëtarët. Si mund të vegjetojnë nëpër zyrat e tyre studiuesit. Pse nuk bëhen të gjallë, por vetëm dalin kur duan të kundërshtojnë edhe në shenjën më të vogël të pranimit të disa trajtave të gegnishtes siç është rënia e ë (pa zanë) në fjalëformin apo diç tjetër duke e konsideruar atentat ndaj Standartit. Mjerisht këta gjuhëtarë që janë vetë të standartizuar, u ka mbetur ora fiks në datën 24 nëntor 1972, kur në praninë e tërë Byrosë Politike në tribunë, u ngulfosën në idenë se gjithçka flet për Tosknishten dhe asgjë për Gegnishten, duke bërë atë për të cilën ishin thirrur, të ngrinin duart njëzëri ashtu si në çdo forum tjetër në Shqipëri.

Kush mund të kundërshtonte? Ku mund të shkonte ai që do të guxonte të vinte në dyshim ato ç’ka thoshte Androkli Kostallari e Co. Një studiues i njohur si Nikollë Dakaj, një pinjoll nga Hoti i burrave kreshnikë, i burgosur dy herë nga diktatura, përkthyesi i madh i latinishtes, siç e cilësonte Norber Jokli, në kohën kur mblidhej Kongresi i Drejtshkrimit 1972 në Tiranë, ai pikllueshëm për tragjedinë që po ndodhte me të bukurën gegnishte dhe prej dhimbjes shkruante në Shkodër poemën “Koineja e Gjuhes Shqipe”. Le të sjellim një fragment:

Mbet shtang atdheu, papritmas kur drejtshkrimi

na doli koiné, që tjetër s’ishte,

veç plot toskrishtja plus fjalën ranishte,

Kongresi mbar u tund nga shungullimi

e arbëresh, kosovarë, që lodhë mërgimi

e malli për atdhenë këputë i kishte,

brohoritën me të tjerët si ferishte

pa ua pre mendja se ku ishte synimi.

Gjuha e tri t’katrave të kombit tonë,

gegrishtja e lashtë, e humbi aty shtetsinë

pa të drejtë shkolle, shtypi, skene a fjale

as s’iu desh gja që bani aq jehonë

e n’kulme të shqipes ia çoi letërsinë:

një prej kryesisë e shpalli klerikale.

Çfarë mund të themi pra se krijimi i Standartit të vitit 1972 u bë në kushtet e një lirije të shprehjes së mendimit. Kurrsesi. Por e vërteta është se ka qenë në funksion demagogjia dhe konspiracioni i institucioneve duke përdorur mashtrimin dhe ku nuk u ecte ai edhe imponimin. E kush na pengon tani ta pasurojmë Gjuhën Shqipe, kujtimi i një hije të vjetër me emrin Androkli Kostallari apo vetë Enver Hoxha që e ka lënë amanet që asnjë fjalë e gegnishte veç fjalës ranishte të mos pranohet sepse ai imponohej me qëndrimin që gjuhën e bëjnë fitimtarët. Në këto kushte si do te ishte e mundur që Enver Hoxha ky diktator i madh, të lejonte të futen në Standart gjuha e gegëve, të atyre pra që kishte pushkatuar djegur e vrarë, madje deri në kufijtë e gjenocidit në Malësinë e Madhe. Moskonsiderimi i gegnishtes ka qenë shprehje e realitetit shqiptar të kohës kur popullsia gege, veçmas katolikët, ndjeheheshin të përjashtuar nga tërë sistemi qeverisës dhe nga piramida e shtetit lokal apo qendror. Kjo është e vërteta, le ta kamuflojnë si e sa sa të doni, por duke e fshehur të mos mendojë kush se ajo ka dhembur apo ende dhemb më pak.

Duke ardhur në ditët e sotme duhet që çështjen e Standartit të krijuar në kushtet e diktaturës ta shohim me syrin e lirisë. Pra a do të ndodhte ashtu siç ndodhi nëse në këtë kongres do të ishin burrat e kombit shqiptar që u mblodhën në Kongres të Monastirit e të mos ishte hija e rëndë e diktatorit në atë sallë? Natyrisht që jo. Po çfarë mund të bëjmë ne në kushtet kur gjuhëtarët që e kanë mbetur e nuk dalin prej bunkerëve të standartit. Sepse e vërteta është, siç thotë dhe studiuesi që e kaloi jetën burgjeve të diktaturës që toskërishtja e sjellë me imponim si standart ka jo pak ndikim edhe në fonetikë nga turqishtja, ndërsa gegnishtja duke qenë një gjuhë e folur në një terren të izoluar ku nuk shkelte këmbë pushtuesi është krejt e natyrshme të ketë mbetur e pastër ashtu siç ka ardhur nga pellazgjikja dhe ilirishtja.

Dhe pikërisht kjo gjuhë e pasur dhe e pastër si krojet e maleve të sakrifikohet duke u prerë me sëpatë nga trungu i shqipes. Një absurditet ky që ndodh veç në sisteme totalitare. Le të vazhdojmë me vargjet protestë të dizidentit Nikollë Daka:

Ç’ka paskajorja që të përjashtohet

nga gjuha si nëpërkë, kur e përdor

shumica e kombit? Si, vallë, kambë e n’dorë,

larmia e tingujve të varfërohet?

Për çka theksimi turk nuk zëvendsohet

nga tonet tona të bjeshkëve me borë,

atdheut e gjuhës që na i rrinë kurorë,

po gjuhëve t’huaja jona urë u shtrohet.

Kjo poezi na thotë shumëçka se Standarti u vendos dhunshëm jo thjesht për faktin se u diktua, se kjo tashmë është një e vërtetë e afirmueme sepse kurrgjë në diktaturë nuk bëhet me vullnet të lirë, por në aspektin tjetër se proçesi i krijimit të standartit është i përdhunshëm në mënyrën se si përjashton paskajoren kur këtë, siç e thotë NiKollë Dakaj, e përdor shumica e kombit.

Por sëpata i ka rënë jo vetëm aspekteve gramatikore, por në mënyrë masive edhe leksikut. Nën shëmbëllesën e lejimit të fjales ranishte do të mund të lejoheshin edhe mijëra fjalë të tjera duke i zbutur fjalët e shqipes e duke i dhënë muzikalitet e duke mos mbet skllevër të rotacionit. Është e vërtetë që tërësia e fjalëve në toskërishte tingllojnë më të xhamta, me tingujt disi metaliktë çfarë gjuhëtari Daka e konsideron nga ndikimi fonetik i turqishtes, e unë mund të thosha edhe ndikim i greqishtes, përkundrazi gegnishtja e mbetur në izolim shumëshekullor ka qendruar origjinale, e virgjër, është më ngrohtë dhe e lakueshme, ka butësi dhe të krijon mundësi të mëdha në krijimtari poetike. Mbaj mend që në fakultet si në atë të gazetarisë, por edhe të gjuhë letërsisë, studentët shpeshherë thonin se e folura shkodranishte, pra zemra e gegnishtes, në gojën e djemve nuk tingëllon dhe aq, por në gojën e vajzave është marramendëse. Një ndjesi të tillë nuk ta krijon asnjë dialekt tjetër. Atëherë pse gjithë kjo alergji për ta përjashtuar dialektim e muzave poetike shqiptare. Them kështu edhe për faktin se Gegnishtja letrare ka qenë një fakt i kryer, ajo e ka provuar veten me një klasik si Gjergj Fishta, një mjeshtër të vargut si Ndre Mjeda, por ajo i tregoi mundësitë e veta edhe tek letërsia moderne me Migjenin. Një gjeni si Migjeni asnjëherë nuk e ndjeu veten ngushtë në gegnishten letrare bazuar në shkodranishten. Përkundrazi ajo e ndihmoi atë jo vetëm në artin krijues, por edhe me faktin se me Migjenin, Gegnishtja letrare mori dimension kombëtar. Gegnishtja e Migjenit u bë e kuptueshme në të gjithë hapësirën shqiptare në Ballkan e më tepër. Atëherë kur kjo gegnishte letrare ta jep mundësinë e lindjes së një gjeniu si është e mundur të bëhet pengesë për të tjerë kur askush deri më sot nuk ka arritur t’i afrohet në gjenialitet Migjenit. Diktatura në mënyrë të sforcuar ngriti kulte shkrimtarësh, veçmas të jugut me të cilët krijoi triumviratin e letërsisë poetike (lexo politike), por asnjeri nuk arriti t’i afrohet Migjenit, i cili i sfidoi kohërat e mediokritetit duke mbetur po aq aktual dhe po aq i madhërishëm me vargjet e tij herë-herë të mistershëm për nga ndërtimi i një universi që mban emrin e tij. Përderisa letërsia shqipe është fatlume për pasjen e një shkrimtari të madh si Migjeni, pse të mos jetë edhe gegnishtja letrare ku ai hodhi shtat dhe u ndje mirë. Duhet pranuar se gegnishtja letrare është ajo zanë që ushqeu me qumështin e frymëzimit gjenitë e poezisë shqipe e ne si mund ta lejojmë të humbë tërë ky univers poetik shkodran? Prandaj them se nuk është vonë, por është koha e duhur që të parashtrojmë publikisht idenë se kthimi i Gjuhës Letrare Shqipe me fytyrë nga gegnishtja është e domosdoshme, është jetike, është e dobishme dhe askush dëm prej saj nuk ka. Këtë bindje që kemi duhet ta manifestojnë, duhet të tërheqim vëmendjen publike, duhet t’i paraqesim dëshirën tonë që Gjuha Shqipe të jetë e hapur e jo e mbyllur, që ne nuk do të reshtim së kërkuari një të drejtë të ligjshme të mohuar prej një sistemi të dhunshëm.

Ndoshta është koha më e mirë që ne vimë prej trojeve të gegnisë, por edhe simpatizantët e saj që janë të shumtë në Shqipëri, Kosovë por edhe miq të huaj të kalojmë nga format e kërkesave individuale në shprehjen e kërkesave e dëshirave tona në mënyrë më të organizuar. Le ta shtrojmë çështjen neve që na dhemb, ne që shkruajmë përditë, sepse e kuptojmë se edhe ata që janë gjuhëtarë me burim prej gegnishtes sonë, nuk mundën të angazhohen dhe aq hapur për shkak se janë studiues të punësuar e do nuk do, kanë pengime. Por ne nuk na pengon asgjë, nuk jemi të varur ekonomikisht nga shteti, mund të dalim e të themi me kurajo fjalën tonë, madje duke dalë në skenë ne i ndihmojmë edhe ata gjuhëtarë që ndajnë me ne të njëjtin mendim, por veç ngurrojnë duke menduar se janë zëra në minoritet. Ka ardhur koha për gjuhën duhet bâ e jo vetëm duke lshue zâ! Le ta mbyllim me thirrjen e lëshuar nga poeti bash atëherë kur zhvillohej Kongresi i cili ndaloi dhe e përjashtoi Gegnishten nga trungu i Gjuhës shqipe dhe të bindim veten e të tjerët se koha për ndryshim ka ardhur.

Kjo qe lavdia e gjuhës sonë dhe nderi

dhe për ta ngjit përsëri tek gurra,

nuk don kërthingla, por sokola e burra.

*Ne Foto:Nikollë Daka

Studiuesi i madh, Aristidh Kola, njeriu i madh i Shqiptarisë

October 9, 2015 by dgreca

Pregatiti per DIELLIN: Ing.Teuta Lenja/

Në këtë përvjetor të pesëmbëdhjetë, nuk kemi si mos të kujtojmë Mikun tonë të nderuar, studiuesin e madh arvanitas, të përmasave kombëtare e ndërkombëtare, Aristidh Kola. Nuk ka shqiptar, i cili, e cila ka jetuar në Athinë , qoftë në Atikë apo periferi, para viteve 2000 që të mos ta ketë njohur Aristidhin personalisht ose të ketë dëgjuar për të Arin, sikundërse i flisnin të gjithë ata që e njihnin nga afer.

Duke u lindur në Thiva, afër Athinës, në një krahinë të populluar totalisht me Arvanitas, gjuha e tij shqipe ishte mjaft e pasur, krahasuar me shumë arvanitas që ne njohëm aty. Me Aristidh Kolën u njohëm në një Panair libri në Ario Pagus, ku, aty, ai paraqitej me një stendë të vetën të Shtëpisë së tij Botuese “Thamiris”. Dhe nuk kishte si mos binte në sy nga ne shqiptarët kjo stendë me titujt e librave të tij si : “Arvanitasit dhe origjina e grekëve”, “Gjuha e perëndive” e tjerë…. Ndalova te stenda, ku ishte një vajzë simpatike, Albana Hysa Prifti, nga Elbasani dhe, pasi bleva librin “Greqia nën kurthin Serb të Milosheviçit”, e pyeta kush ishte shkrimtari. Ajo më tregoi se ku ndodhej dhe kështu u prezantuam. Ari ishte me xhaketë të hedhur supeve dhe, si gjithmonë, me llullën e tij karakteristike… Pas prezantimit filluan diskutimet, sikundërse veprojmë ne shqiptarët që e duam Shqipërinë, kur jemi larg dhe pyesim pambarim. I papërtuar Ari të sqaronte, për çdo gjë. E kishte në majë të gjuhës përgjigjen admiruese.

Më bëri përshtypje mosha aq e re dhe dija e aq shumë gjërave për prejardhjen…. se, zakonisht, këto i dinë gjyshët dhe stërgjyshët e tyre. Te Ari, përveçse diturisë, bashkohej dhe edukata e niveli i lartë, si studiues i thellë në ato që shkruante e paraqiste. Nuk i mbronte shkrimet e tij me fanatizëm, por me argumente shkencore, bindëse. Pavarësisht se në profesion ishte jurist, ishte i apasionuar pas gjuhëve dhe për këtë ai kish ngritur dhe shtëpinë botuese “THAMIRIS” ( e konceptuar nga ana kuptimore “E tha mirë”). Kjo shtëpi botuese merrej kryesisht me botime që kishin lidhje me çështjen arvanitase brenda Greqisë. Të organizuar në një Shoqatë, Arvanitasit e Atikës dhe rrethinat e Athinës, për shumë vite, kishin kryetar të tyre Aristidhin, por, për arsye sëmundjeje, ai u tërhoq dhe kryetar u vu Jorgo nga Halkidha, një tjetër arvanitas shumë i përkushtuar për çështjen shqiptare, në përgjithësi.

Kam marrë pjesë në disa mbledhje të tyre, të cilat në atë kohë ishin të vakta, sepse presioni nacionalist grek ishte shumë i madh, ku kulmin e arriti me luftën e Kosovës. Dhe në mes të asaj “rrëmuje” e reaksioni , në vitin 1999, kur çështja e Kosovës shkaktoi për mediat greke, Ari del në një televizion dhe thotë: “Doni s’doni ju, ne me shqiptarët jemi vëllezër të një gjaku!..”. Kjo thënie e madhe ishte një bombë që i “çorientoi” nacionalistët grekë, sidomos një pjesë të deputetëve injorantë. ( Në këtë kontekst duhet thënë se nuk ka vetëm te ne deputetë injorantë, por edhe në demokraci më të gjëra. T.L.). Që nga ky moment shëndeti i Arit mori rrugën e përkeqësimit total… Ai më thoshte që gjithë kryetarët e Shoqatës Arvanitase janë eliminuar ndër vite (si Ministrat tanë të Brendshëm, T.L.)!…. dhe unë s’do ta kem të gjatë!…”. Atëherë këto fjalë më dukeshin si çudi, por, me kalimin e viteve, kjo duket më se e vërtetë. Madje, e ngacmoja me shaka, duke i thënë: ”Prandaj u tërhoqe nga kryetar, që mos e pësosh?”

Ai ishte njeri me pasion për punën e tij dhe asqë mund ta kuptoj, sesi u sëmur, kaq papritur!… Shpesh thoshte që kam pasë problem para dhjetë vitesh, por prapë dukej njeri i shëndetshëm, energjik me sytë mjaft simpatikë, të cilët shprehnin një shpirt shumë të pasur… I dhurova një libër të Lasgush Poradecit, të botuar në fund të viteve ‘80 dhe, kur shkruante, më thoshte: “ Më lexo vjershën e “Liqerit”…”. E përjetonte në mënyrë të përsosur dhe shprehej: “ Sa bukur, sa bukur!…”. Nuk guxonte ta përkthente, se i humbte bukurinë e vargut “muzikor”.

Një botim interesant i Thamiris ishte edhe revista “BESA”, e cila shkruhej në gjuhën greqisht dhe arvanitase, apo revista tjetër “ARVANON”. Numri i fundit i revistës “Besa” doli në mars të vitit 2000 dhe jo më. Veprimtaria e tij ishte shumë interesante, sepse për asnjë nga botimet e tij nuk ishte botuar për fitim…Një pjesë të të ardhurave, të cilat ai nxirrte nga profesioni, i shpenzonte për këtë çështje… U detyrua ta mbyllte Shtëpinë Botuese, sepse nuk mund t’i përballonte këto shpenzime edhe sëmundjen e tij që asnjëherë nuk e kuptova si erdhi!….

Një ditë më tha: “Teuta, e di pse ne e kuptojmë Odisenë e Homerit shumë mirë?… Sepse ne dimë gjuhën më të vjetër në Ballkan dhe nuk kemi nevojë për përkthime”. Mbante lidhje të rregullta me studiuesin arbëresh Antonio Belusci, në Kalabri të Italisë, për këtë edhe libri i tij i fundit i ishte dedikuar këtij njeriu. Bëmë prezantimin e librit në një nga anbientet Grand Hotel te Odos, Akademias, ku, sigurisht Ari, nuk ishte, sepse ishte i shtruar në spitalin “Evangjelizmos”. Si për ironi të fatit, gjithë ky spital nuk kishte një dhomë për 56 vjeçarin, por e kishin vendosur në holl të spitalit!…

Kur flasim për deduksionet në matematikë nuk duhet të harrojmë se po kështu ndodh dhe në shkencat shoqërore… Aristidhi, vetëm një herë e ka takuar Kadarenë, më 2 shkurt 1998 ne rrugën Sina 32 të Athinës, kur, ky i fundit, prezantoi librin e tij “Spiritus”.*

Studiuesit e hollë dhe të vërtetë, pavarësisht çfarë rruge ndjekin, arrijnë në të njëjtin konkluzion… Kadare ka shkruar: “Athiniot i vërtetë është ai që di shqip…”. Dhe këtë e kam vërtetuar në një tavolinë në vitin 1998, kur një zotëri, rreth të tetëdhjetave, u ngrit dhe më tha: “Të rrosh sa malet”, ndërkohë që po thoja ca batuta… Dhe të mendosh që gjithë kohën fliste greqisht! Epo, pija bën të vetën dhe thua të vërtetën… Aristidhi ka shkruar: “Përpara se të jesh grek, duhet të jesh arvanitas”. Janë dy thënie nga njerëz të ndryshëm të thëna në vende dhe kohë të ndryshme, por që kanë të njëjtin përfundim…

Kur i thashë këtë gjë Arit që ju të dy thoni të njëjtën gjë, por me fjalë të ndryshme, u mallëngjye.

Ai kishte shumë dëshirë të takonte Kadarenë dhe kish një plan për në Prishtinë, por sëmundja nuk e la. Hyri në spital për mos dalë më prej andej…Atë vit ishte dhe Festivali Folklorik Kombëtar i Gjirokastrës, ku u përpoqa me miqtë e tij, të sillnim një grup Arvanitas, por ishte e pamundur. Njerëzit nuk guxonin të organizoheshin… Lufta e Kosovës ju kujtoi grekëve që janë ortodoksë dhe harruan që grekët e vjetër kanë qenë paganë… Porosia e tij e vazhdueshme ishte: “Shkruani kudo dhe kurdoherë…”.

Kur mblidheshim në zyrën e tij të gjithë tregonim ngjarje të copëzuara (sidomos për racizmin grek), por që nuk reflektoheshin diku. Gruaja e tij, Nansi, e mbështeste shumë në pasionet e tij, si nga ana morale dhe financiare. Ai e kish krah dhe të mendosh që ajo kishte biznesin e vet shumë fitimprurës, po në rrugën Filipidhu (Athinë), ku dhe Ari kish zyrën e vet. Djali tij atëherë adoleshent, shumë simpatik, fliste rrjedhshëm gjuhën arvanitase. Them arvanitase dhe jo shqip, se nuk mund të vemë shenjën e barazimit, por të vëllazërisë dhe vazhdimësisë, se gjuha arvanitase ka fjalë më të vjetra, ndërsa shqipja e sotme është më e pastër në kuptim dhe më e re. Ndonjëherë mendoj, për shkak të presionit që Arvanitasit kanë pasur në Greqi, e kanë ruajtur dhe gjuhën kaq mirë. Po t’i krahasosh me Arbëreshët e Italisë, ku qeveritë atje kanë qenë më liberale, ndaj këtyre fenomeneve, gjuha nuk është ruajtur kaq mirë. Çdo e keqe ka të mirën e vet… Ari iku aq i ri , vetëm 56 vjeç, kur për një studiues është mosha e pjekurisë. Na mungon si studiues, si filoshqiptar, si prind … Dhe mbi të gjitha si njeri me dashuritë e shumta që reflektonte nga sytë e tij dhe shpirti i mrekullueshëm. Nuk kam për ta harruar atë të mërkurë (e mërkura e fundit e tij). Kishim ndeshjen me Serbinë (Tetor 2000 futboll, tani që po shkruj prap Tetor bie ndeshja me Serbinë dhe data afërsisht!…. ).

U ngrit nga krevati (i zbardhur komplet për dy muaj!) dhe tha: “Fituam!” Ne fituam atë ndeshje, por humbëm Aristidhin, këtë njeri të rrallë të shqiptarisë.

U prefsh në Paqe Mik…..

*Rreshtat në korsi i janë referuar shkrimtarit Kristaq. Sh.

SETA, MONUMENT HISTORIE DHE TRIMËRIE

October 7, 2015 by dgreca

Setën, ashtu si edhe degët e tjera të Drinit të Zi që nga Zalli i Okshtunit e deri Mallë të Lurës i kanë marrë njerëz morali i të cilëve është “As fëmijët e mi, as fëmijët e fëmijëve të mi, nuk do të kenë nevojë të punojnë…”

Nuk e di në se në këtë valle hedh këmbët deputeti i Dibrës, djali i Çidhnës ministër i ekonomisë Shkëlqim Cani…
Nuk e di. Ashtu si nuk e di në se do të fillojë hapja e tunelit për të parë dritë Rruga e Arbërit, ashtu si nuk e di se çfarë përgjigje kanë marrë kinezët për kërkesën e tyre për të ndërtuar hidrocentralin e Skavicës, dënimin me mbytje të luginës më të madhe dhe më pjellore të Drinit të Zi…
Nuk e di edhe në se çidhnakët me “pushkë ngrehur” e “ballë djersitur” në histori, do të ngrihen në këmbë…/
Shkruan: Abdurahim Ashiku, gazetar/ Athine/E kam jetuar Setën ndryshe nga degët e tjera që mjelin malet për ta përcjellë shkumën e vluar të mbi Drinin Zi.
E kam jetuar në shkulmin që buron nga gjiri i malit e në rrjedhën që zbret nga liqenet. E kam fotografuar dhe jam fotografuar përballë ujit që përplaset gurëve të latuar të shkëmbit.
E kam jetuar në “tamë të vijës”, atje ku merr rrugë një kanal që i foli kohës me një “piketë me plumb pushke”, me trimërinë më të pastër e më heroike të dibranëve, me rrjedhën e ujit në gjashtë kilometra mbi e mes shkëmbinjve të paarritshëm deri atëherë, me tetëqind metro tunel nëpër Gjalicat asokohe të pakalueshme…
Në korrik të vitit 1967 uji i Setës vaditi për herë të parë tokat e Çidhnës për të vijuar në vitet më tej drejt Dardhës e Reçit nga njëra anë, me sifon drejt Sinës e po me sifon drejt Fushës së Çidhnës dhe Kastriotit deri në Vakuf në dhjetor 1969…
Edhe sot, po të kalosh anës kanalit të Setës, Gjalicave, rrugicës si fije peri që varet pas shkëmbinjve pyet i habitur “Çfarë njerëzish kanë qenë ata që u varën në këto hone të thella, që çanë malin dhe krijuan këtë vepër ujore, këtë vepër arti me përmasa marramendëse?”
Në gazetën “Bashkimi” të 30 gushtit 1967 shkruhej: “…Më 1 mars filloi puna. Uji në bazë të planit duhej ti jepej fshatarëve në vitin 1969, kurse ai filloi të rrjedhë 6 muaj pas fillimit të punimeve, pra dy vjet para afatit…Ishte planifikuar të punohej gjatë tre vjetëve, të hapeshin tre tunele, të punohej në 6 fronte pune. U punua 6 muaj, u hapën 13 tunele, u punua në 26 fronte pune njeri më i vështirë se tjetri…”
Nuk ka degë të Drinit të Zi ku të jetë shkruar kaq pastër trimëria dhe begatia, heroizmi i vjetër dhe heroizmi i ri i një populli që e ka në gjak punën, shpatën dhe barotin…
Atje ku derdhet Seta u shkrua për herë të parë, me majën e shpatës, trimëria e përbashkët e shqiptarëve, fitorja e madhe kundër ushtrisë më të madhe, më agresive e më të pajisur në armë dhe urrejtje, kundër Perandorisë Osmane, në betejën e Torviollit…
Atje, në brigjet e saj u derdh aq gjak sa nuk ishte derdhur asnjëherë në trojet shqiptare. Mënia e osmanlinjve nuk njohu kufi, shoi një qytet të tërë, qytetin e Çidhnës, folenë e trimërisë dibrane…
Nuk dua të hy në “thekrin e historisë”. Është i dendur, më i dendur se kudo në Dibër. Le të hyjnë historianët…
Thashë në fillim se e kam jetuar Setën më gjerë se degët e tjera të Drinit të Zi. I kam përshkuar Gjalicat duke e matur çdo hap, duke e ndalë vështrimin e fiksuar pamjen e kanionit në tërë madhështinë e tij ku frika herë bashkohej me bukurinë e herë ndahej për të udhëtuar në një unazë pambarim.
Në vitin 1988 kam fiksuar disa fotografi mbi Setë, mbi burimet e Sopanikës, të rralla në natyrën e Dibrës. Asokohe ishte llogaritur që pa prishur bukurinë e rrjedhës të merrej “një brazhdë ujë” e nëpërmjet një stacioni pompimi, pasi të ngjitej në lartësitë e fshatit Kodër-Leshe të kalonte Drinin për tu dhënë ujë të pastër të pijshëm fshatrave që nga Fusha e Çidhnës deri në Brezhdan e Ushtelencë. U salduan, u lyen me zift dhe u futën në thellësi të tokës tubacionet. Kam fiksuar në celuloid saldimet parafundore në lagjen Sopote-Ashike të Brezhdanit…
Nuk e di se çfarë u bë me tubat. Nuk kam dëgjuar e lexuar për këtë ujësjellës që do t’ia ndryshonte jetën dibranit të Topalltisë përveçse një “përurimi punimesh” natën pa hënë në Kastriot, në maj të vitit 1996…
Në rrugë satelitore, në mjetet e komunikimit të gjerë më vjen një lajm, më vjen një skicë, më vjen një kob fjalësh…
Flitet për një hidrocentral…
Jo për Skavicën. Për të heshtet si para një furtune…
Flitet për një hidrocentral mbi Setë…
“Ky hidrocentral do të përbehet nga tre vepra marrje anësore. Skema e shfrytëzimit të këtij hidrocentrali është tepër karakteristike dhe interesante sepse ka në përbërje një mori veprash për vet faktin e shfrytëzimit hidroenergjetik. Të tre veprat e marrjes të cilat do të ndërtohen rreth kuotës 489 m (e para në shtratin e përroit të Satës dhe dy të tjerat në dy degët në krahun e djathtë të rrjedhës së saj), tre dekantuese, tre basene presioni, nga të cilët dalin tre tubacione me presion me të cilët para hyrjes në tunel bashkohen në një të vetëm. Gjithashtu mbas bashkimit të tubit në një të vetëm me D=200 mm, tubi hyn në tunel rreth 800 m, dhe disa metra më andej hyn prapë në një tunel 140 m ku tubi i presionit do jetë futur në tunel dhe mbas daljes së tij shkon direkt në godine që do të ndërtohet në afërsi të derdhjes së përroit në lumin Drin rreth kuotës 385 m.
Nuk mund të heshtja. Shënova…
Ky është shkatërrimi total i bukurisë së bukurive dibrane, masivit të Setës. Gjithë këto tuba, gjithë këto tunele, gjithë këto vepra marrje do ta shkatërrojnë tërësisht Setën. Në librin tim PO DIBRËS! JO SKAVICËS! kam shënuar se Seta mund e duhet të mbajë vetëm një hidrocentral me një digë mbi hidrocentralin ekzistues, digë e cila do të krijojë një liqen të bukur mes dy maleve të Gjalicave që formojnë një “tunel natyror”. Nëpër liqenin e krijuar mund të vendosen gondola që mes mrekullisë historike dhe heroizmit të pashembullt të dibranëve për hapjen e kanalit të Setës do të mahnitnin turistët të cilët më pas, me një teleferik nga burimi i Setës në Gurë Lurë do të ngjiteshin tek Liqeni i Luleve…
Setës nuk duhet ti shpërbëhet bukuria natyrore. Çdo gjë atje duhet të ndërtohet në interes të turizmit malor në kompleksin natyror Çidhën, Pllajë, Gurë Lurë, Liqenet e Lurës, Fushën e Pelave… për të vazhduar më tej në Vanas, Varosh… Zall Gjoçaj…Kurbnesh…

Haki Përnezha, një studiues i pasionuar i historisë dhe i vlerave të Çidhnës shkruante me ironi..
…Ju lumëshin duart zotërinj të HEC-Seta 4. Populli i kësaj ane me zemër ju përgëzon pasi juve nuk ju ka zënë gjumi i natës derisa shtitë në dorë këtë burim ujor i cili është pjesë e jetës, e gjakut dhe e historisë shekullore të të parëve tanë deri në ditët e sotme. Lavdi Zotit erdhët ju, që na e qani hallin dhe na sillni gjithë ato te mira sa ne nuk dimë si t’ju falënderojmë për këtë nder që na bëni duke e shkatërruar përfundimisht ekosistemin e kësaj perle natyrore siç është Kanioni i Setës…
Një mik që aktualisht po ndërton një HEC të tillë si ky i juaji por në një vend tjetër te Dibrës me tha: “TANI AS FËMIJËT E MI, AS FËMIJËT E FËMIJVE TË MI, NUK DO TË KENË NEVOJË TË PUNOJNË…”

Seta, ashtu si edhe degët e tjera të Drinit të Zi që nga Zalli i Okshtunit e deri Mallë të Lurës në derdhjet e tyre në Drinin e Zi i kanë marrë njerëz morali i të cilëve është “As fëmijët e mi, as fëmijët e fëmijëve të mi, nuk do të kenë nevojë të punojnë…”
Nuk e di në se në këtë valle hedh këmbët deputeti i Dibrës, djali i Çidhnës ministër i ekonomisë Shkëlqim Cani…
Nuk e di, ashtu si nuk e di në se do të fillojë hapja e tunelit për të parë dritë Rruga e Arbërit, ashtu si nuk e di se çfarë përgjigje kanë marrë kinezët për kërkesën e tyre për të ndërtuar hidrocentralin e Skavicës, dënimin me mbytje të luginës më të madhe dhe më pjellore të Drinit të Zi…
Nuk e di edhe në se çidhnakët me “pushkë ngrehur” e “ballë djersitur” në histori do të ngrihen në këmbë…

Abdurahim Ashiku, gazetar

Athinë, 25 shtator 2015

UJI, ZJARRI DHE MORALI

October 7, 2015 by dgreca

-nga një kallzim-/

Nga Idajet Jahaj/

Patën një periudhë që ata u mërzitën me popullin e tyre. Populli ishte vesves, ters dhe kryeneç. Diskutonte keq e i shpërfillte në çdo gjë.

Secili prej pjestarëve të tij turfullonte me tjetrin, pa ndjenjën e tolerancës.

Kështu vepruan edhe në një kuvend sqarimi me ujin, zjarrin e moralin. Se pjestarët e popullit ishin sherrxhinj e donin t’i dëbonin.

-Mosni,-i tha popullit zjarri, shumë i nevrikosur.-Mosni, se unë, po ika, nuk kthehem më te ju! Vetëm në ndonjë pyll do më shikoni, duke përpirë gjethet e degët e tij të thata apo të blerta.

Populli qeshi dhe nuk ia vuri veshin kësaj fjale.

Zjarri iku e ata (populli) e panë vërtet nga larg duke përpirë pyllin.

-Do vemi ta marrim,-thanë pjestarët e tij.-Kemi gabuar ndaj zjarrit.

Dhe thonë se morën farën e tij, pas një hezitimi të gjatë…

Por nuk e patën mirë punën me ujin. E shpërdoronin, talleshin, e hidhnin ndaj njëri-tjetrit me grushte, e shanin.

-Mosni,-u tha uji,-se, po ika, nuk kthehem më, si zjarri. S’do më gjeni dot. Do futem thellë në tokë!

S’e besoi këtë gjë populli, dhe vijoi mospërfilljen ndaj ujit.

Po uji, i mërzitur shumë, iku nga sipërfaqja e u fut thellë në tokë. Populli ulëriti, se s’duronte dot për ‘të. Plasi nga etja, për pak ditë. Pjestarët e tij gulçonin e shfrynin ndaj vetes për gabimin me jetën e tyre-ujin. Ku nuk e kërkuan, po nuk e gjetën. Vendosën të gërmojnë tokën. Thellë, thellë, e, më në fund, gjetën një sylynjar të tij. Si u shndritën sytë kur e panë! Gërmuan e gërmuan, e, si e lanë të madhohej, i vunë çikrik e e nxorrën në sipërfaqe. Tashmë çdo pikë të tij e puthnin më parë se ta pinin! “Kemi gabuar shumë,-thoshnin me njëri-tjetrin kokëulur,-na fal o syri-qelibar i jetës!”

Por, duke qenë vesves, populli mërziti edhe moralin. E shanin kot, e qesëndisnin, nuk e përfillnin. Por morali, në kulmin e inatit të tij të kristaltë, ia pat popullit:

-Rri urtë, se, po ika, nuk më gjen dot më, si zjarrin dhe ujin.-Aha, unë një fjalë kam e s’e kthej dot më. Nuk do më gjeni, sikur edhe tokën e qiellin të bëni bashkë.

Nuk e besoi populli e vijoi sharjet e tij prej vesvesi.

Dhe thonë se morali iku. Me të vërtetë. Ku nuk kërkoi populli: në det, në tokë, në qiell. Gërmoi brenda vetes,-në tokën dhe qiellin e ndërgjegjes. Pa me përcëllim, kujoi me brengë, po moralin nuk e gjeti më.

-E shihni?-thanë për një gojë zjarri e uji.-Ai s’u kthye, si ne. Ne u treguam zemërgjerë.

Moralit s’i dëgjohej kurrkund triva¹⁾ e zëri. Populli pa ‘të mbeti si kufomë, meit²⁾ i verdhë, e s’i vërshëllente kush.

________

1)triva-rruga

2)si i vdekur

95 vjet me sytë dramatikë të Marie Logorecit

October 7, 2015 by dgreca

Për ta kujtuar në 95-vjetorin e lindjes me 5 Tetor 2015 në mjediset e Muzeut Historik Kombëtar u mbajt një veprimtari mbi jetën dhe aktivitetin e aktores së shpallur nga Presidenti i Republikës “Nder i kombit”. Miq sollën në kujtesë ndodhi dhe ngjarje të veçanta nga njohja me Marie Logorecin…

…Ishte koha kur kishte dalë në pension dhe unë shkoja në shtëpinë e saj. Një ditë më tha: “Do të pimë një gotë raki, se kuzhinën e kam ende të parregulluar”. Vuri raki, dy kokrra ullinj, pak djathë e më tha se po ziente edhe dy vezë, e ndërkohë më shprehu kënaqësinë që shkoja ta takoja. I thashë se nuk kisha kohë të rrija shumë se isha në tre filma, dhe i thashë se kjo ishte pak e lodhshme. “Lodhesh ti, – tha – që të kanë dhënë gjithë këto role? Dil jashtë, se mua më kanë harruar! Dil, se as rakinë nuk do ta jap!”…Ky është një prej kujtimeve të fundit që Tinka Kurti ruan nga aktorja e madhe Marie Logoreci.

Harresa, të cilën e vuajti pasi doli në pension, kur ende ndjente se kishte shumë për t’i dhënë teatrit dhe kinemasë shqiptare, nuk e kaploi kurrë një figurë si ajo, e cila përkujtohet me nderim edhe sot e kësaj dite.

Për ta kujtuar në 95–vjetorin e lindjes, ditën e djeshme në mjediset e Muzeut Historik Kombëtar u mbajt një veprimtari mbi jetën dhe aktivitetin e aktores së shpallur nga Presidenti i Republikës “Nder i Kombit”.

Miq e kolegë, si aktorët Tinka Kurti, Margarita Xhepa, Roza Anagnosti, Yllka Mujo, regjisori Xhelil Aliu, por edhe profesorët Josif Papagjoni e Gjovalin Shkurtaj sollën në kujtesë ndodhi dhe ngjarje të veçanta nga njohja me Marie Logorecin.

Me këtë rast u prezantua edhe libri me titullin “Duke kujtuar artisten Marie Logorecin”, ku emrat e njohur të historisë së teatrit dhe kinemasë shqiptare rrëfejnë njohjen me të dhe vlerësojnë figurën e saj artistike, por edhe atë humane. Ky libër shoqërohej edhe me një e albumi fotografik kushtuar aktivitetit të saj të gjatë.

“Në qoftë se bota do të shohë kush ishte gruaja, sidomos e Shqipërisë së Veriut, me të gjitha karakteristikat, cilësitë dhe virtytet e saj, mjafton të shohë një foto të Lokes së paarritshme të Marie Logorecit dhe bindet plotësisht se kush ishte Marie Logoreci”, – u shpreh regjisori Xhelil Aliu gjatë veprimtarisë, ndërsa profesor Josif Papagjoni vlerësoi guximin e saj dhe të kolegeve, të cilat zgjodhën të bëjnë art në një Shqipëri të pasviteve ’40 ende anakronike.

“Nuk ishte e lehtë në Shqipërinë pas luftës mbushur me anakroni sociale, tejet kufizuese për lirinë e femrës e aq më pak të luaje teatër, të ngjiteshe në skenë ku të gjithë të tjerët të soditnin… Për femrat e asaj kohe që hipën në skenë kam mbresën më të bukur. Ishte akt tejet i guximshëm, sublim, koncept heroik që e kemi parë vetëm te pushkët e flamurët që është militarist, por te kultura e qytetaria është pikërisht sfida që njeriu bën përballë rrethanës refuzuese ku ndodhet. Marie Logoreci bashkë me shoqet e saj përfaqësonin sfidën e një Shqipërie të re europiane në një Shqipëri ende të futur në poture dhe padije e anakronizëm”, –u shpreh Papagjoni, duke shtuar se shtëpia e Logorecit ishte teatri.

Të gjithë shkojmë e vijmë në këtë jetë, pak janë ata që të kthehen në kujtesë dhe nga këta të paktë është Marie Logoreci, e cila troket në dyert e kujtesës sonë kulturore dhe thotë: Ja ku jam midis jush! Shpirti i saj është sot midis nesh, është në mendjen tonë”, –përfundoi Papagjoni.

Aktorja Margarita Xhepa solli në kujtesën e të pranishmëve tre role të Logorecit që asaj, asokohe aktore e re i kishin lënë mbresa të mëdha.

“Maria e nisi me zërin e saj të bukur, kumbues, por skena e teatrit e priti atë me duartrokitje qysh në rolin e parë. Me kujtohet në vitet ’50 e ca në teatër isha shumë e re dhe më ka mbetur figura e saj në sy. Më kanë mbetur në memorie si një ëndërr tre role të bukura shumë “Çështja ruse” “Rrënjët e thella” dhe “ Makar Dubrava” Ishte një rol më i bukur se tjetri. Ajo shquhej për një sharm që kishte në skenë, për bukurinë e saj, për sytë e saj që kishin një dritë do të thosha”- u shpreh Xhepa, duke kujtuar edhe bashkëpunimin me Logrecin te “Hamleti”.

“Me Marien kisha dy dialogë, një me fjalë e një pa fjalë, sepse Ofelia sillej në skenë e çmendur dhe Maria nuk kishte asnjë fjalë, por nuk do i harroj sytë e saj, shikimi i saj fliste më shumë se fjala, mënyra sesi të shihte, dhimbja që kishte për të pafajshmen Ofeli, mënyra sesi e shprehte…pastaj pata fatin ta shoh në role të tjera, siç është një rol madhështor; Bernarda Alba, që nuk duhet harruar ai personazh i fuqishëm e shumë të tjera, por shkëlqimi i saj ka qenë në dramaturgjinë shqiptare, një shkëlqim i paparë sepse ato treva i njihte shumë mirë dhe në të gjitha ato role të veriut ajo dinte të sillte të veçantat e saj.

“Te çatia e të gjithëve” nuk kishte rol kryesor. Hyn Maria dhe nis lëvizjet dhe në karrige ulet këmbëkryq. Mbaje- tha regjisori-ky personazh rri këmbëkryq edhe në karrige. Ajo dinte sesi ta mbushte karakterin edhe nga ana e jashtme, Gjente gjithmonë të veçantën.

Ka qenë një nga kolonat e teatrit popullor, gurthemeli, me autoritet përpara popullit. Bashkë me kolegët e saj. Ishte e koha e të mëdhenjve…Mirënjohja që na dha Marie Logoreci është e paharrueshme, që i dha aq shumë arti shqiptar dhe për të gjithë ne mbetet e pavdekshme dhe e paharruar”.

Aktorja Tinka Kurti e quajti kryefjalë të teatrit, duke kujtuar me humor Marien.

“Unë e kam njohur herët Marien. E dija se ka mbaruar për kanto. Vajzat shkodrane kanë qenë më të emancipuara nuk kanë vuajtur nga opinioni. E kisha parë disa herë. Njëherë në Shkodër, jo në teatrin Migjeni por në një teatër veror, e pashë Marien tek pjesa “Halili dhe Hajria”. Nga gjithë ajo shfaqje e bukur, mua më mbeti në mendje vetëm Maria. Vjen Naimi dhe i thotë:

-Na i iku goja zojës! dhe ajo i thotë batall fort dhe mua më mbeti shprehje: batall fort

Maria kishte një forcë të jashtëzakonshme. Ajo mundohej të më jepte kurajë” –e kujton aktorja.

Marie Logoreci lindi në Shkodër më 23 Shtator të vitit 1920. I ati, Palok Çurçia, ishte zejtar, kurse e ëma, Roza, shtëpiake. Që në vegjëli Marien e thirrën me përkëdheli Tushi. Ajo ndoqi shkollën femërore të “Motrave Stigmatine”, në Shkodër, një shkollë që përmbante në programin mësimor edhe lëndë fetare fakultative.

Në gjimnaz filluan të duken prirjet e para; vizatimi dhe kënga. Në arkivin privat ruhen rreth 20 vizatime të asaj kohe.

Brenda një kohe të shkurtër mësoi gjuhët italiane e malazeze, por ajo që ndikoi fuqimisht në shpirtin e saj dhe që la gjurmë përjetë ishte njohja që në vogli me zakonet, traditat dhe eposin e veriut. Njohja dhe më vonë studimi i këtyre zakoneve, mjedisit, folklorit e etnografisë u bë një pasion i ri për Marien.

U largua nga Shkodra në vitin 1937. Maria u martua në Tiranë me Kolë Logorecin.

Jeta artistike e Marie Logorecit nisi si këngëtare në Radio Tirana në vitin 1945 ku këndoi si soliste, drejtpërdrejt në mikrofon, në emisione 20-minutëshe, këngë popullore të Shkodrës, të Shqipërisë së mesme dhe këngë partizane. Ndërkohë ndoqi një kurs njëvjeçar për kanto që u hap pranë Liceut Artistik në Tiranë, me pedagoge Jorgjia Trujën (Artiste e Popullit). Filloi të këndojë gjithashtu në koncerte që jepeshin në kryeqytet në raste të ndryshme. Në vitin 1947 bëri pjesë si soliste në korin e përgjithshëm të Shtetit me të cilin bëri turne edhe jashtë vendit.

Duke parë aftësinë interpretuese të Maries kur këndonte i propozuan të punonte në Teatrin Popullor. Ky kalim ishte i vështirë edhe për Marien, edhe për mjedisin. Por familja e emancipuar dhe i shoqi Kola luajti një rol të madh, duke e ndihmuar që ajo të ecte përpara, të zhvillonte talentin e saj. Kështu në Nëntor të vitit 1947 për Marien u hap perdja e jetës së vërtetë skenike, ajo tashmë ishte aktore e Teatrit Popullor.

Me punën e saj Logoreci ka dhënë një galeri të pasur karakteresh në teatër dhe kinema. Ajo ka lënë gjurmë në rolet e Alisa Lengton, ne “Rrënjët e thella”, Kristina Padera, në “Komploti i të dënuarve”, Gertruda, te “Hamleti”, Fatimja, te “Halili dhe Hajria”.

Bernarda Alba, te : Shtëpia e Bernarda Albës, Lady Milford në “Intrige e dashuri” Gjela te “Përmbytja e madhe”, etj.

Kulmin e pati me interpretimin e Lokes te “Toka jonë”.

“Lokja është një dramë, por sa e sa gra kanë pësuar fatin e saj në jetë. Në turnetë që kemi bërë me dhjetëra gra më kanë thënë me gojën e tyre : “ Unë jam Lokja”. Kjo më rrëqethte, por si aktore më ndihmonte të plotësoja edhe më rolin, të sillja në skenë zërin e fuqishëm të atyre viktimave”- kështu do të shprehej vetë Marie Logoreci.

Ajo ishte edhe pioniere e kinematografisë shqiptare. Interpretoi në filmin e parë shqiptar me metrazh të shkurtër “Fëmijët e saj” dhe në 12 filma të Kinostudios dhe Televizionit. Interpretimi i saj në film ruan deri në një farë mase tiparet e interpretimit skenik. Heroinat e krijuara nga Maria në film, janë figura të individualizuara, çka ruajnë vlerën e tyre në historinë e filmit shqiptar në raport me kohën. Rolet më të suksesshëm të saj sipas kritikes janë: Xhesi te “Çeshtja ruse”, Alisa Lengton te “Rrënjë të thella”, Kristina Padera tek “Komploti i të dënuarve”, Fatimja te “Halili dhe Hajrija”, Aljona Patrovna te “Gjashtë dashnorët”, Lokja te “Toka jonë”, Ledi Milford te “Intrigë e dashuri”, Tringa te “Shtatë shaljanët”, Gertruda te “Hamleti”, Bernarda Alba te “Shtëpia e Bernarda Albës”, Tadrahova te “Morali i zonjës Dulska”, Nëna Xhun te “Muri i madh pakapërcyeshëm”, Mara te “Përkolgjinajt”, Plaka te “Çatia e të gjithëve”, Nëna te “Cuca e maleve”, Gjela te “Përmbytja e madhe” etj. Marie Logoreci është vlerësuar disa herë për punën e saj artistike. E nderuar me titullin “Artiste e Popullit”, pas vdekjes president i Republikës Bujar Nishani e ka vlerësuar me titullin “Nderi i Kombit”. Në fund të aktivitetit u çel edhe një ekspozitë me fotografi të Maries nga jeta dhe skena.

Kanë thënë për Marie Logorecin

Loni Papa

Një shoku im poet diti ta përcaktojë më mirë madhështinë e artistes Logoreci, duke zbuluar edhe poetikën e saj: “ I thyen rolet ashtu si guri i çmuar i thyen rrezet dhe paçka se janë rreze, përsëri nuk ngjajnë me njëra-tjetrën”.

Revista Nëntori 1988

Yllka Mujo

Ajo është aq e besueshme, saqë të bën të harrosh që je në teatër mbasi emocionet të prekin thellë. Ajo është aq konkrete, saqë mjetet shprehëse aktoriale janë pothuajse të pandjeshme dhe

gjithmonë në shërbim të veprimit ideo-emocional.

Robert Ndrenika

Një teatër quhet kombëtar në kuptimin gjithëpërfshirës të kësaj fjale kur në gjirin e vet ka një artiste si Marie Logoreci.

Gjovalin Shkurtaj

Disa prej cilësive të gjuhës dhe të folurit të Marie Logorecit shin qartësia dhe kuptueshmëria, fryma popullore e timbret krahinore të këndshme, duke ecur nga një pikënisje dialektore shkodrane drejt një gjuhe të përpunuar që shkon drejt një modeli kombëtar, sepse ajo i përpunonte fjalët duke ia përshtatur përmbajtjes gjuhësore të dialogut të personazheve.

Roza Anagnosti

Ajo krijoi një model të shkëlqyer, që sot kemi nevojë ta kemi. Dhe kontributi tjetër i madh që ajo ka dhënë është në emancipimin e gruas të asaj kohe, që e shihte Marien si model dhe jo vetëm në skenë, por edhe në jetë.

Rikard Ljarja

Marie Curçia Logoreci –Tushi, ishte e mbushur me shumë talente; vizatim, këngë, dhe mbi të gjitha aktore me një potencial të jashtëzakonshëm ngarkesash emocionale që shpërthenin herë pas here fuqishëm në skenën e Teatrit Popullor. Ishte një talent i rrallë.

Drita Pelinku

Ajo lexonte dhe studionte shumë, i pëlqente folklori e legjendat dhe ajo dinte të depërtonte, dinte të hynte thellë në mendësinë popullore. Kjo tregon se ajo nuk bënte një lexim të sipërfaqshëm, por një studim. Mendoj se këto e ndihmuan në krijimin e figurave shqiptare. Nëna shqiptare…, Marie Logoreci kishte sekretin e nënës, ishte e besueshme dhe organike, ishte e vërtetë.

Pjerin Logoreci

Megjithëse kanë kaluar mjaft vite që kur ajo u nda prej nesh unë e ndjej me të gjitha qelizat e trupit mungesën për të: për humorin e mënyrën e të shprehurit figurativ aq karakteristik, për ëmbëlsinë e kujdesin e saj të rrallë, për këshillën e mençur, të kujdesshme e largpamëse për masën e saktë në të folur e në të vepruar, për zemërimin e saj të vrullshëm, për praninë e saj, për qenien e saj.

Kolë Jakova

Loken e kam shkruar për Marien. Qëkur po e shkruaj dramën “Toka jonë” mbaj mend se si Loke përfytyroja Marie Logorecin. Vetëm Maria, mendoja, mund ta luante si duhet.

Pirro Mani

Marie Logoreci me rolet që krijoi dha me mjeshtëri figurën e shqiptares, të asaj të Shqipërisë së Veriut. Ajo ishte personifikim i epikës.

Marika Kallamata

Për vetitë që kishte, ishte e respektuar dhe nderuar nga të gjithë, arrinte t’ua impononte këtë me sjelljen e saj. Unë nuk e harroj humorin fin, zërin e saj të bukur dhe të qeshurën e çiltër e kumbuese.

Ndrekë Luca

Ishte partnere e shkëlqyeshme, gjithmonë plot ndjenjë dhe sytë e saj që flisnin, të ndihmonin të hyje në rol me të me një natyrshmëri të pabesueshme e kjo vinte se para teje ishte personazhi i gjallë.

E dergoi per Diellin Lek Gjaka/