Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

TË DIELËN E FUNDIT TË GUSHTIT…TEK SHTËPIA E LONGFELLOUT

by

Nga ROZI THEOHARI, Boston/
Në Nju-Ingland, ku banoj, përmenden një numër i madh poetësh amerikanë që kanë lindur ose banuar këtu e që janë bërë të famshëm në letërsinë amerikane, si:poetja Emili Dikenson (1830-1886), poetët Robert Frost (1874-1963), Henri Longfellou (1807-1882), Fillis Uitli (1753-1784),Viliam Brajant (1794-1878), Xhon Grinlif (1807-1892), Ralph Waldo Emerson (18003-82), Edgar Allan Poe (1809-1849) që
cilësohet autori më popullor i Amerikës, Edvin Arlington Robinson (1869-1935), Emi Lovell (1874-1925), Edna St.
Vincent Millaj (1892-1950), E.E.Kamings (1894-1962),Elisabeth Bishop (1911-1979) dhe një numër i pambarim poetësh që janë gjallë edhe sot, poezitë e të cilëve janë përfshirë në antologji voluminoze që mbushin bibliotekat.
Emili Dikenson (1830-1886) ka lindur në Amherest të Massachusettsit. Ajo është e përmendur për jetën e saj të vetmuar: përveç kohës së studimeve në shkollë, shumë rrallë u largua nga shtëpia. Jetonte vetëm me prindërit e saj dhe me një motër të vogël. Njëzet vjetët e fundit të jetës nuk doli as te
pragu i derës. Ajo vishej me rroba të bardha, besonte shpirtërisht në botën e përtejme dhe i pëlqente ta kalonte ditën në bahçe, mes barit dhe drurëve, ku edhe shkruante poezitë, me një stil origjinal e të papërsëritshëm. Kur vdiq, i gjetën 1775 poezi, nga të cilat në gjallje i ishin botuar vetëm 7, por anonime.
Poezitë e saj, me nota të theksuara romantike e melankolike, të një shpirti që fërgëllon në vetmi, e befasojnë lexuesin me mesazhet largpamëse për jetën, të cilën ajo e njeh aq mirë, megjithse pa lëvizur nga pragu i shtëpisë. Sa më shumë t’i lexosh vargjet saj të thyera, me fjalë të kursyera, aq më thellë
tërhiqesh prej shprehjeve të figurshme e me ngarkesa emocionale. Me poezitë e saj Emilia ndërtoi botën e saj, meditimin e qetë e vetjak, me imagjinatën e saj krijoi një botë pasionante. Me tri botimet e veprave të saj pas vdekjes, mes viteve 1890 dhe 1896, ajo fitoi vlerësimin që i mungonte në gjallje.Ndërsa botimi i veprave me 1914 e bëri të njohur si poete e formuar dhe e rëndësishme, që ndikoi me stilin e saj mbi poezitë radikale të fillimit të shekullit të kaluar. Idetë e saj ishin të mprehta, rebele dhe origjinale, me një stil që e dallon nga të tjerët, duke u bërë i pakrahasueshëm.
Nuk e harroj, njëherë në shtëpinë – muze në Amherest pashë një nga fustanet e bardha të Emilisë, me mëngë të fryra, i ngushtë në bel dhe i gjerë përfundi, që ishte zverdhur pak nga koha. Zgjata dorën ta prekja dhe ndjeva fëshfërimën e gjetheve të verdha të vjeshtës në kopshtin e saj.
Robert Frost (1874-1963) ka lindur në Kaliforni, por qysh në fëmijëri erdhi në Nju-Ingland dhe u shkollua në Harvard.
Gjatë jetës bëri punë të ndryshme, disa vjet i kaloi në Angli, u kthye përsëri në Nju Ingland, ku punoi në fermën e vet në Nju- Hempsher. Kishte kohë që botonte librat e tij me poezi,ishte një poet i sukseshëm në Angli e në Amerikë dhe mori nofkën “poeti-fermer.” Vite më vonë e la fermën dhe u bë pedagog në universitet. Ndër poezitë që botoi, dallohen edhe ato me karakter humoristik e satirik. Botoi shumë libra:“Mountain Interval”, “A Boy’s Will”, “North of Boston”, “New Hampshire” etj. Ai fitoi katër çmime “Pultizer”. Çmimin e katërt e fitoi për librin “A witness Tree.” Në dy dekadat e fundit të jetës u bë një figurë e njohur popullore dhe cilësohej si poeti më i mire pas Walt Witmanit.
Frosti provoi të shkruante në stile të ndryshme si: “realizëm”, “sentimentalizëm” e “imagjinacion”. Poeti e gjeti frymëzimin në karakterin dhe objektet familjare të shoqërisë së Nju- Inglandit. Ai ishte një recitues i shkëlqyer i poezive të tij dhe nëpërmjet leximeve kolektive vite me radhë ai fitoi simpatinë e lexuesve për krijimtarinë e vet. (Ai ka recituar edhe para presidentit Kenedi.)
Kur po kthehesha nga një udhëtim nëpër Nju-Ingland, mikja dhe pedagogja ime e kolegjit, Maurin Lynch Edison më tha se ishim në qytetin Akton, ku Robert Frosti ka shkruar disa nga poezitë e tij të pavdekshme. Ne të dyja zbritëm nga makina e duke ecur në plisat e barit të njomë Maurini kujtoi diçka nga viti 1955. Ajo ishte studente në universitetin e Filadelfisë në kursin e poezisë dhe në një takim me Robert Frostin, poeti i madh u kishte dhënë dorën të gjithë studentëve. Maurini, nga gëzimi, e ruajti dorën pa lagur disa ditë… Eca më tej në lëndinë, këputa disa fije bari e mblodha disa lule gonxhevogla blu e të kaltra dhe bëra me to një tufë jo dhe aq të bukur. E frymëzuar nga bari jeshil mes të cilit poeti ishte shtrirë dikur pas një udhëtimi të gjatë (siç shkruan ai te poezia “Telefoni”, 1916), e tërhequr nga lulet e egra gjithë aroma, të cilat ai i kishte prekur, thërmuar e hedhur nëpër vargje e kishte biseduar me to në fshehtësi, rrugës kur po ktheheshim, skicova disa vargje kushtuar Frostit. Poezinë e mbarova natën vonë dhe shpirti më ra në qetësi.
Nuk më besohet se diku, disa kilometra pranë qytetit ku banoj, kanë jetuar gjithë këta poetë, shumica nga më të dëgjuarit e letërsisë amerikane. Ata janë frymëzuar nga studimet në universitetin e Harvardit, nga natyra e bukur e Nju- Inglandit dhe nga traditat e pilgrimeve të parë të ardhur në Nju-Ingland në fillim të shekullit të 17-të dhe kanë shkruar vargje të ndjera e tërë kolorit, vargje me mesazhe filozofike,
me temperament, meditim e me një vizion të qartë për botën.
x x x
Përballë portit të Bostonit, në oqeanin Atlanik, qëndron madhështor ishulli i Nahantit, i përmendur për klimën e shëndetshme dhe plazhet me rërë të dendur e të imët, i lakmuar prej dekedash si vend verimi për të pasurit dhe personalitetet e vendit. Çdo të diel shkoj në Nahant me shoqen time Eliena, në kishën e vjetër protestane, e tërhequr më shumë nga natyra e veçantë e ishullit dhe nga takimet me banorët nahantas, të sjellshëm e zemërbardhë. Shumë nga familjet janë trashëgimtarë të evropianëve të parë që erdhën për të banuar në ishull në shekullin e 17-të. Më ka lënë mbresa njohja dhe shoqërimi me një nga këta pinjollë, zonjën e moshuar Kelenta Sears, e cila ka qenë presidente e “Nahant Historical Society”
në vitin 1975 dhe vazhdon e sot të jetë përgjegjëse e muzeut të qytetit. Ajo më tregonte një ditë emrat e personave të rëndësishëm dhe familjeve të tyre që vinin për të veruar në plazhet e Nahantit. Midis tyre përmendi dhe emrin e poetit Henri Longfellou. M’u kujtua në çast poezia “Skënderbeu”, që ka shkruar Longfellou për heroin tonë kombëtar dhe Fan Noli i nderuar e ka përkthyer në shqip me 1916, përkthim që ua ka kushtuar emigrantëve shqiptarë bashkëkohës. Ja disa vargje:
Nga kështjella shpejt ka rënë Flamuri me gjysmë-hënë
Edhe populli shikon
Që në vent të tij valon
Flamuri i Skënderit n’erë
Shkab’ e Zezë me dy krerë.
Dhe një thirrje lart u ngrit,
Se çdo zemër e çdo shpirt
U mërzit nga Turku i lik,
Që e bëri atë Krujë
Zi, murtaje dhe rrëmuje.
Ay zeth me gas me bujë
Q’oshëtin nga brek në brek
Është: “Rrofsh, o Skënderbeg!”
Poezia “Skënderbeu” është botuar në një nga veprat më të dëgjuara të poetit: “Tales of a wayside Inn.”
Lindur në Portland, Maine, me 1807, Longfellou vijoistudimet në kolegjin Bowdoin. Mbasi fitoi gradën shkencore, u emërua profesor kolegji, bëri një udhëtim në Evropë, ku dhe u martua me gruan e tij të parë. Më vonë ai zuri vend në kolegjin e Harvardit, në Kembrixh, si pedagog dhe shkrimtar. Si poet
botoi disa libra me poezi, ndër të cilat, vëllimin e parë “Voices of the Night” e botoi me 1839, “Ballads and Other Poems” me 1841, “Poems on Slavery” me 1842 që u pasua nga “The Spanish Student” me 1843. Një vëllim i rëndësishëm i botuar me 1846 “The Belfry of Bruges and Other poems” përmban
poezi që ilustrojnë familjarizimin e poetit me kulturën evropiane. Me 1847 ai botoi poemën e gjatë “Evangeline”, e cila i dha një popullaritet të madh. Me këtë poemë, nëpërmjet përshkrimit të gjallë e të kapshëm të bukurive të natyrës dhe aftësise së rrëfimit, poeti dha një kontribut të çmuar për
themelimin dhe zhvillimin e epikës në letërsinë e vendit të tij.
Ka një histori ura më e gjatë mbi lumin Carles, që lidh Bostonin me Kembrixhin. Tek udhëtoja një ditë me një kruiz turistik, që lundronte në Carles, guida na tha se ura e gjatë, poshtë së cilës po kalonim, ka marrë emrin e Longfellout, sepse ai shëtiste përditë mbi atë urë, ndonjëherë edhe recitonte nën
zë, me ritmin e hapave, duke tërhequr vëmendjen e kalimtarëve.
Përfytyrimi im atë çast fluturoi mbi urë… një hije e gjatë burri ecte me hapa të shpejtë buzë parmakëve të hekurt të urës,ndërsa jehona më përplaste në veshë copëra vargjesh të prera, të marra nga era…

Kelenta më tregonte se aty nga mesi i shekullit të 19-të, përveç pasanikëve amerikanë që vinin për të veruar në Nahant, filluan të dukeshin edhe intelektualët e profesorët e Kembrixhit.
Henri Longfellou zakonisht vinte me dekanin e universitetit të Harvardit. Pasi i vdiq gruaja e parë, poeti u martua me vajzën e një pasaniku nga Bostoni. Megjithëse i vjehrri ishte pasaniku më i madh i Bostonit, nuk e ndihmoi dhëndrin të ndërtonte a të blinte një shtëpi në Nahant, as edhe më vonë, kur familja e
tij u bë me dy fëmijë. “Ai banonte në vilën e familjes Xhonson,sepse, megjithëse kishte një grua të pasur, nuk kishin të holla të blinin një shtëpi”, – thotë Kelenta.
Gjatë verës Longfellou shëtiste i vetmuar në bregun e oqeanit, duke ndjekur varkat e vogla e të shpejta, që nganjëherë i merrte dallga e i përplaste me zhurmë pas shkëmbinjve, shihte i përhumbur velat e bardha të anijeve të vogla, që spikasnin në kontrast me blunë e thellë të oqeanit, kurse ndajnatëherave,
në verandë, bisedonin për librat e poezitë, me të zotët e shtëpisë.
Vajza 26-vjeçare e Xhonsonit shkruante vetë poezi, kështu,darkëherat ishin mjaft interesante me diskutime e recitime vargjesh.
Ditën poeti notonte në oqean bashkë me djemtë e vegjël, Carlin dhe Ernestin, i pari 6 dhe tjetri 5 vjeç. Tok me ajrin e kripur të ujit ata thithnin aromën velese të trëndafilave të egër buzë oqeanit, të cilët, nga vapa, lëshonin avuj dehës. Longfellou ëndërronte të kishte një shtëpizë të vetën, shtëpiza e poetit,
buzë oqeanit, me shumë ballkone prej nga mund të shihje lindjen dhe perëndimin e diellit, të shihje hënën, qiellin, furtunat dhe pamjet e pafund të horizontit, tek ndodhte çdo minutë ndryshimi i dritës dhe kombinimi i ngjyrave e reflekseve të oqeanit e të qiellit mbi të. Megjithatë, shtëpia e Xhonsonëve
filloi të quhej “shtëpia e Longfellout” dhe i zoti i saj e ndiente veten të nderuar e kryelartë. Poeti botoi në atë kohë librin “The Seaside and the Fireside” (1850), me rrëfimin “Ndërtimi i vaporit”, që është një lutje apo kërkesë e fuqishme lidhur me nevojën e unitetit të kombit amerikan për të përballuar krizën
që u shfaq para luftës civile.
Kur vinte në Nahant miku i tij i ngushtë, Carli Sumner, Longfellou nuk ishte më një poet i vetmuar. Sumneri ishte një orator i mirë, një bashkëfolës i shkëlqyer. Zakonisht ai fliste me një zë të ngrohtë e miqësor që e shoqëronte me një buzëqeshje të lehtë e dashamirëse. Ata e kalonin një pjesë të mirë të kohës së bashku duke shëtitur buzë detit apo duke u çlodhur në verandën e madhe të shtëpisë. Dita e diel ishte dita kur Sumneri e shoqëronte Longfelloun në kishë, për të dëgjuar predikimin e
një prifti ardhur nga Nju-Jorku. Ky i përgatiste mirë fjalimet që mbante në kishë gjatë stinës së verës, mbasi e dinte se aty vinin për të veruar shumë njerëz të rëndësishëm e të famshëm.
Sidoqoftë, vëmendjen e Longfellout nuk e tërhiqte predikimi i priftit. Atij i pëlqente të vinte në kishë, sepse rruga kalonte përmes fushës së bukur me bar, dhe rrethohej nga drurët e dushkut gjethemadh. Siç duket, këtë lloj druri ai e pëlqente,mbasi edhe kabinën e zhveshjes buzë oqeanit e kishte zgjedhur
mes drurëve të dushkut.
Poeti e mbaronte sezonin e plazhit të dielen e fundit të çdo gushti. Zakonisht, javën e fundit moti ftohej dhe atij i pëlqente të vizitonte me dy djemtë e vet guvat e shpellat e frikshme nëshkëmbinjtë masive të Nahantit, buzë oqeanit, për të cilat
vendësit kishin thurur legjenda dhe, me siguri, ato kanë shërbyer edhe si burim frymëzimi për legjendat që ai ka shkruar.
Longfellou gjithnjë e ka parë Nahantin nëpërmjet vezullimit të poezive të tij. Kur erdhi verën e fundit në Nahant, solli një tufë me poezi për t’ua lexuar miqve. Njerëzit tashmë ishin mësuar të masnin pulsin e tij nga përmbajtja e vargjeve. Në qoftë se atij i kishte ardhur damari për poezi heroike, pinte çajin e pasdites me ish presidentin e Amerikës, Adams, ose me sekretarin e shtetit, Webster, të cilët gjithashtu vinin me pushime në Nahant. Në qoftë se ishte i zhytur në mendime, siç i ndodhte shpesh, ai shkonte i vetëm në portin e vogël ku ankoroheshin anijet me avull, porti ku herët ose vonë erdhën të gjithë evropianët dhe të cilin vendësit e quanin “zgjerimi i Nahantit”. Aty te porti priste profesorët e Harvardit kur ktheheshin nga shëtitjet me barka me vela.
Disa miq të Harvardit e shihnin Nahantin si vendin më të përshtatshëm për peshkim. Poeti, që u bënte shoqëri, rrinte me ta në portin e vogël duke ndjekur peshkatarët që ktheheshin me varkat e rënduara nga peshqit. Ai habitej nga llojet e ndryshme të gjallesave që kishte oqeani; shihte me pasion
peshqit, fosilet, karavidhet, llojet e ndryshme të specieve detare, krijesa të çuditshme të oqeanit.
Nahanti ishte mbushur plot me njerëz që frymëzoheshin dhe shkruanin poezi apo prozë. Atë verë erdhi për verim edhe drejtori i shtëpisë botuese që botonte librat e Longfellout, James Fields. Ai lexoi dorëshkrimin e fundit të poetit “Legjenda e artë”, të cilin Longfellou e kishte shkruar në Nahant. Ishte një tregim për një njeri të pasur, të sëmurë nga lebra, i cili mund të shpëtonte nga vdekja e sigurt vetëm nga dëshira e një vajze të virgjër, që do të sakrifikonte jetën për të.
Sa i pëlqenin poetit netët me hënë të gushtit, sidomos kur hëna ishte e plotë. Ai rrinte me orë të tëra në breg të oqeanit duke soditur në pafundësi. Shumë faqe librash me poema e legjenda e kanë zanafillën në ato qëndrime të gjata buzë detit me hënë.
Me gjithë hovin e madh dhe energjinë për të shkruar pa pushim, disa herë poetin e pllakoste plogështia. Atij nuk i pëlqente “arkitektura” që kishte skicuar për ndonjë poemë, por ndiente lodhje të kthehej prapë nga fillimi. Por kjo nuk i ndodhte gjithnjë. Ditës tjetër e shihje jo duke shkruar, por duke
lexuar në breg. Ngjarjet e vogla të ditës ndikonin shumë në gjendjen e tij shpirtërore. Një natë ai mori vesh se djali i fqinjit që ishte shok me djemtë e tij, zuri krevatin, i sëmurë. Natën tjetër, kur po kthehej nga një darkë me miqtë e tij, u afrua te shtëpia e komshiut dhe pa se dritarja e dhomës së fëmijës ishte
pa dritë. Ai e dinte ç’donte të thoshte kjo. Të nesërmen e gjithë familja Longfellou shkoi në varrimin e djalit. Kjo ngjarje e dëshpëroi pa masë poetin prind.
x x x
Vera e fundit e Longfellout në Nahant mbaroi të dielën e fundit të gushtit 1851. Atë ditë poeti shkoi në kishë dhe dëgjoi një predikim energjik e virtuoz nga prifti, Mr.Kirk. Pasdite ai shkroi diçka që e kishte lënë përgjysmë që të djeshmen.
Ndajnatëhere, me mikun e tij, shkuan e u ulen në shkëmbinjtë,të ndiqnin “splendor sky”, vezullimin lëbyrës të qiellit gjatë perëndimit të diellit. Në darkë miku e la dhe ai ndenji i vetmuar deri sa hëna perëndoi e u fsheh prapa shkëmbinjve.
Një lamtumirë, “Fine” e verës së Nahantit.
Ishte 29 gusht 2004, e diela e fundit e muajit. Mbasi dolëm me Kelenta Searsin nga shërbesa e kishës së Nahantit, iu luta asaj që të vizitonim shtëpinë e Longfellout. “Me kënaqësi, mund të shkojmë, – tha ajo, – veç ta dini se shtëpia është djegur,s’mbahet mend që kur, dhe aty janë vetëm themelitë.”
Dita ishte plot diell, qielli i paskajshëm kaltëronte pa asnjë re dhe në rrugën ku ecnim ngadalë binte hija e drurëve të dushkut. Ecnim po në atë rrugë ku një shekull e gjysmë më parë kishte ecur edhe poeti, por tani rruga është e asfaltuar, jo me bar. Në një kthesë zonja nahantase ndali hapat e tregoi me dorë: “Ja, aty…, – tha ajo, – ku mbaron pylli e fillon oqeani…,por unë nuk mund të eci dot nëpër shkurre…”
E falenderova dhe e përshëndeta Kelenten e i thashë se aty mund të shkoja vetëm. Mbasi kalova me vështirësi midis drurëve shekullorë të pishave, dola në një lëndinë të ndriçuar nga dielli, me bar të gjatë e të pakositur, me një pjerrësi të butë që mbaronte në breg të oqeanit. Përballë, tutje, shfaqej Bostoni,
si në pasqyrë. Një dru i vjetër dushku, me lëkurë të ashpër e të çarë vende-vende, lëshonte hije mbi themelet e shtëpisë, si ndonja një metër e gjysmë mbi bregun e oqeanit. Largova barin dhe u ula mbi një gur. Vend ideal nga mund të shihje lindjen e diellit dhe perëndimin e tij. Vija jeshile e lëndinës me bar
vazhdohej më tej nga vija blu e oqeanit, ndërsa dallgëzat e bardha e të lehta, herë të bashkuara, herë veç e veç, ngjanin si vargje të lira poezish. U ktheva në drejtim të pyllit. Mos vallë, këtu e ka shkruar poeti “Evangelinën”? Nxora librin nga çanta dhe lexova, duke qëndruar vazhdimisht në drejtim të drurëve.
Me një shkrim shkarravinë fillova të përktheja disa vargje nga fillimi:
Ja dhe pylli i lashtë
Me murmurima pishash dhe me fierin e blertë,
Me petkun e rëndë jeshil dhe me mjekra lemashku
Varur kuturumthi nëpër trungje…
Drurët si Druidet kanë qëndruar,
Këta priftërinj të moçëm keltikë
Me zërin e tyre të trishtuar e profetik…
Në anglisht poezia është shkruar me metrin daktil, leximi i vargjeve rrokje për rrokje tingëllon si muzika e një valsi, ashtu siç vallëzonin valëzat e oqeanit atë çast, por unë nuk munda ta jepja në përkthim. M’u kujtua profesori ynë mjekërbardhë Xho, i cili drejton klubin e poetëve të kolegjit. Ai i reciton bukur
poezitë e Longfellout. Ai kujton kohën kur ishte i vogël, në shkollë, mësuesja e ngrinte gjithë klasën në këmbë dhe nxënësit recitonin vargjet e Longfellout, të rrokëzuara e me ritëm, e dukej sikur këndonin këngë, sikur tregonin një histori, sepse Longfellou është më tepër një poet tregimtar e popullor. Ai
është cilësuar “bard i kombit” e “humanist kombëtar” dhe këtë nder e meritoi deri në fund të jetës, duke i dhuruar lexuesit volume të tëra me lirika, tregime e kritika letrare. Veprën e fundit “In the Harbor” e botoi me 1882, në vitin kur vdiq.
Longfellou përdori stilin “didaktik”, “sentimentalist” e “romantik,” duke mos iu ndarë traditës dhe kujtesës së popullit amerikan. Aftësia e tij për të dhënë vargje narrative në baladat,për popullarizimin e epikës kombëtare dhe për natyralizimin e temave të huaja dhe të formave poetike, lidhet me virtytet,
cilësite dhe dhembshurinë e zemrës së poetit, me karakterin e tij si njeri dhe si shkrimtar.
…Çdo të diel kur shkoj në kishën e Nahantit, ngadalësoj hapat para shtëpisë së Longfellout dhe duke parë gurët e themelit që qëndrojnë gjithnjë aty, të heshtur, të rëndë,shekullorë, si gurë varri, sjell ndër mend dhe përkthej disa vargje nga poezia e Longfellout,
“Qimitiri i çifutëve në Njuport”:
Sa të huaj duken këta hebrenj—këtu varrosur
Kaq pranë rrugës së zhurmshme të qytetit-port…
Dhe këta gurë varri të vjetër e të irnosur,
Sikur prej malit, nga Moisiu janë zvarrosur…

Boston. 2004

Hije e “rëndë” të “Blirëve të Pejës”

by

Romani “Blirët e Pejës” të Fatmir Terziut/
(esse)/
Nga Përparim Hysi/
Sado pak i “lodhshëm” për mua që të qëndroj paksa gjatë në poltronin para kompjuterit, por, në fund të fundit, ia vlejti. Ma kish dërguar qysh në “llixha” me postë e elektronike, Fatmir Terziu, romanin e tij të fundit, por nuk më premtoi aq koha për t’u marrë me të. Kur u ktheva në Tiranë, zura që të “hipja” në këta “Blirët e Pejës”. Zura të hipja dhe tek, sa “zbrisja”, zura të “rihipja” sërish. Dhe kështu: hip e zbrit dhe zbrit e hip, pothuajëse, u “lodha”. Për t’u “çlodhur”, u shtriva nënë hijen e madhe të këtyre blirëve dhe, për çudi, hija e tyre qe e “rëndë”. A kini provuar që gjatë gjumit, sa zgjoheni, ndjeni një trysni, pesha specifike e sëcilës, është tepër e rëndë? Kështu ndodh me çdo lexues që tenton që t’u ngjitet këtyre blirëve historikë të Pejës.
Pyetjes se përse ndodh kështu, nuk është aq e lehtë që të përgjigjesh. Se autori nuk ka shkruar një roman ku ngjarjet të trajtohen vetëm artitikisht dhe aq? Jo. Përkundrazi: tek hipën e zbritën në këta blirë, has në një mori ngjarjesh edhe rrethanash. Sado që autori nuk shkruan me apriori, por bazohet në një ngjarje reale të vitit 1936 ( pothuajëse në qiejtë e Evropës dhe botës po ravijëzohen re të zeza që sollën luftën e dytë botërore). Hasë në një ngjarje dramatike, por Terziu nuk është kronikan apo gazetar që vetëm ndal tek ngjarja. Jo. Ai, si një investigues serioz, kërkon jo vetëm të tregojë, por dhe ta formojë lexuesin: me shkakun dhe me pasojat. Në fund të fundit, në optikën time, Fatmir Terziu na ka dhënë një roman jo vetëm artistik, po dhe me vlera të tjera aq të çmuara sa nuk ke pse bën sikur nuk e vë re.
Evidentimi i këtyre vlerave, siç mendoj unë, është në radhë të parë objekt i kritikës së mirëfilltë letrare, por, ndërsa kritika e mirëfilltë letrare në gjithë “kontinentin letrar shqipfolës e shqipshkruar” i ngjan atij gjumit dimror të ariut (pra: më shkoqur fle gjumë), unë do mundohem të jap opinionin tim rreth romanit “Blirët e Pejës”.

* * *
Fatmir Terziu është krijues disaplanësh. Gjeografia krijuese e tij është aq e gjërë, sa nuk është fare e lehtë që ta hedhësh në “hartë”. Sikur në këtë “hartë” të përdorësh simbole ngjyrash, këto simbole nuk dalin. Nodh që mbarohen “ngjyrat” dhe “peneli” të mbetë në dorë. Ndodh kështu se Fatmri Terziu lëvron edhe prozën, edhe poezinë. Siç di të shkruaj me lehtësi një tregim, po aq lehtësi ka për të shkruar një poezi.
Di të shkruaj një novelë, por dhe një roman. Sa lehtë e ka për një poezi, po aq mund të shkruaj një poemë. Di të shkruaj si gazetar, po aq mirë di të bëj dhe një skenar apo një dokumentar (sidomos me metrazh të shkurtër). Si kritik letrar është për mua në hierakinë e Kritikës Letrare Mbarësshiptare! Nuk dua të flas për të, si erudit e me formim të tillë sa ka arritur statusin e Akademikut. Dhunti të tilla atij nuk i kanë rënë nga qielli, por në optikën time (gjithmonë i hamendësoj gjërat si nga fshati, se fshatar jam), ai më ngjetë me atë kaun punëtor që kur një ditë e pyetën: se pse e kish qafën aq të rrjepur, u përgjigj: – Se zgjedhën e mbaj vet. Edhe Fatmiri “zgjedhën ” e ka mbajtur vet dhe ky njeri me kaq atribute, në dijen time ( qofsha unë i gabuar), nuk di të jetë vlerësuar ashtu siç meriton. Kur shkruaj kështu, kam parasysh se kam parë lloj-lloj vlerësimesh të pamerituara, sa zënë e më fryhen mushkëritë aq sa mund të pëllcasë. Është njësoj që në një pyll lisash, të barazosh lisat me shkurret. Po. Po. Shkurret kanë marrë lartësitë. Dhe ky “inflacion antivlerash” ka marrë aq lartësi, sa nuk iu lë gjë mangut atyre “diplomave fallco” të univeriseteve që shesin e blejnë si sharlatanë të vërtetë , dëshmi e një kazme gjigande që i bëri gropën arsimimit e kulturës. Por të heqësh petet e një lakrori të tillë nuk është objetkti i kësaj essesë sime modeste. Në u ndala paksa gjatë,e bëra se dua që haka të shkojë tek i zoti. Shkurt: Fatmir Terziu meriton nga të parët që t’i fitojë ato atribute që janë bërë sikur nuk i kanë vënë re.
Fatmir Terziu është investim me vlera deri tani të mohuara. E, sa për mua, me që po ndalem pak gjatë, them se kushdo që investon vetëm me nismën e vet në fushën e letërsisë, kuturës dhe artit, duhet vlerësuar. Gjeografia e investuesëve të tillë është e gjërë dhe shtrihet në të gjitha anët e globit. Pa shikoni se sa “Website” janë hapur dhe administrohen, pa qenë i zoti që t’i lakoj të gjithë, unë mendoj se misionarë të kulturës, letërsisë e shtypit si: Agron Cami në Amerikë, Fatmir Terziu e Gëzim Marku në Angli; Skënder Buçpapa në Zvicërr; Paul Tedeskini në Itali, Ajet Nuro në Kanada. Petraq Pali në Amerikë ,Preng Jaku e Rush Dragu në Amerikë e për mos vazhduar me të tjerë, patjetër që duhet të jenë në optikën e vlerësimeve të Ministrisë së Arsimit dhe asaj të Kulturës.

* * *
Pse ndalem tek “Blirët e Pejës”? Ndalem me këtë roman jo se si temë qëndrore e tij është një dramë alla kanun, por ajo që i jep vlera të epërme romanit është fakti investigues i autorit: cilat janë shkaqet që ndodhi kjo dramë dhe kush janë autorët në sipërfaqe dhe në të. “Loja” gjakësore, potuhuaj, zhvillohet në “kuinta”, në surdinë: pas perdeve. Aty, pas perdeve, autori kthehet në një Shorllok Holms mitik. Hulumton dhe zhbiron. Gjurmët të çojnë në “qelë”. Jo në atë “qelën” e kishës ku rrëfehehn besimtarët, po në atë “kupolën” shtetërore ku bëhen plane ogurzeza për të shfarosur e dëbuar shqiptarët nga trojet e tyre. Kjo është merita e autorit. Vrasja e vëllezërve Brahimoviç dhe e motrës së tyre, Zade, nga ana e Suloviç e Co…., nuk është aq sinjifikative për këdo lexues që njeh sadopak ato “nene” të Kanunit që, ndonjëherë, “lexohen” dhe zbatohen anapolla. “Banja e gjakut”, po të shprehem kështu, sado që ka përngjasim me ato tragjeditë e Shekspirit, e rrit densitetin e saj duke kërkuar shkaqet. Këto po: janë rrënqethëse. Lexo aty dhe gjithë “shpura” me hetues, gjyqtarë, prokurorë e njerëz të “drejtësisë” është e mbushur me sërbë që duan si e si të vërtetat të humbasin mjegullave. Dhe vërtet që kështu ndodh. Por Fatmir Terziu nuk e kthen veprën e tij në një “pastë të thatë”. Se si autor, futet tutje në “surdinë” e pas “perdeve” dhe ta jep në pëllëmbë të dorës atë që fshihet: as ka rëndësi në cilin hotel apo kafene ku përgatitet “skenari”, por ti, pasi lexon, shikon açik: luftohet për ta shpopulluar Kosovën (një formë: duke blerë tokat e kosovarëve nga sërbë). Ky mision i kamufluar i shtrin panxhat deri në jug: në Sarandë. Rush Dely, ky gjasme agronom, u shkruan atyre në Beograd: “… kujdes, se këtej nuk asht si në veri…”.

* * *
E lexon romanin dhe ndeshesh me një fakt historik. Marveshja Zog-Pashiq në 1924. E shkruar e zezë mbi të bardhë kjo marveshje, tregon se sa në thellësi ka hulumtuar Terziu kur e ka shkruar romanin. Majfton të presësh ca faqe të kësaj dëshmie ogurzezë dhe të vesh e ta vendosësh jo më larg, po përmbi bustin aq të “merituar” të Zogut që njihte, tjetërsimin e pavarësisë së Shqipërisë në favor të Pashiqit e Co dhe. veç kësaj, edhe të Kishës së Pavarur dhe kulteve të tjera.
Nga ana tjetër, Fatmir Terziu, duke patur një formim goxha të lakueshëm, zë dhe hamendëson në roman, edhe në një fushë paksa të njohur, siç është filozofia. Aludimet në roman përmjet Sokratit, Aristotelit, Platonit dhe duke zbritur ca më afër me Ajnshtajnin e Zhan Pol Sartrin, flasin për një penë që nuk shkruan revan. Mshimi që i bën asaj thënies proverbiale të Sartrit që armiku është “Tjetri”, është shumë domethënës. Aq është marrë me këtë “risi” në roman, sa, ndonjëherë, autori bie në “grackën e dijeve të veta”. “Harron” se me kë i shkëmben batutat filozofike ( kam parasysh batuta dajo-Suleviç, ku lakohet Aristoteli).
Ka dhe diçka që nuk dua ta lë pa nënvizuar: nga romani mund të mbushin “trastat” plot të gjithë ata që qëmtojnë për doket e zakonet tona. Riti i lopës apo i bletëve që zë vënd në roman, dëshmon për një hulumtues të mirëfilltë në ritet e herëshme. Dhe me Terziun nuk është herë e parë që ndodh kështu. E kam hasur tek ai atë ritin për korbat tek “Grykës” apo atë të kaut. Pra, është ndryshe. Fare ndryshe ky roman i Terziut. Aty sa ka art e letërsi, ka dhe histori e gjeoografi. Po ka dhe filozofi. Ka dhe dhimbje. Të gjitha këto nuk janë pak që mos ia zbukurojnë ballin autorit.
Duke përfunduar, i uroj atij krijimtari të mbarë!
Tiranë, 29 gusht 2014

Nënë dhe babë

by

(Në ditën e Ikjes së Madhe)/
Nga Albert Z. Zholi/
-skicë-/
Ditë e ftohtë nëntori 1993! Kakavija dhe pse e mbushur me njerëz, dukej si e ngrirë, e ngrirë. Vetëm avuj dilnin nga gojët njerëzore. Zërat dukeshin sikur ishin trembur nga ai realitet i zymtë, prekës, strukur në ndërgjejgjen e tyre, për t’iu përshtatur makthit të padashur të ndarjes. Njerëzit shihnin si të hutuar njeri-tjetrin, duke mos gjetur dot fjalët e përshtatshme të ndarjes. Fytyra të mpira, të vrejtura, të dëshpëruara, mbushur plot ankth dhe brengë të shihnin sytë gjithandej. Lotë ngrirje që të përcillnin në mënyrë të pavetëdijshme një zbarzëti shpirtërore sikur të ndodheshe në një planet të panjohur dhe jo në një pikë kufitare të atdheut tënd të shtrenjtë. Kur ndodhesh në këtë kufindarjeje, kur shikon të valvitet krenar flamuri kombëtar, natyrshëm në qënien tënde të gëlon një ndjenjë gëzimi që të jep forcë dhe krah që më vonë, po kjo vijë imagjinare e ndarjes kufitare, sapo e kalon, të prêt forcat, të dezulizionon, të mpak, të bën të psherëtish thellë, thellë në shpirt. Asnjë cicërimë zogu nuk dëgjohej. Edhe qentë që na vinin rrotull nëpër këmbë të shihnin si të hutuar duke tundur vetëm kokat dhe bishtin. Të gjithë po flisnim me shikim dhe me kokë. Heshtje misterioze në mes mijëra gjallesash njerëzore. Policët, miratimin apo mosmiratimin e kalimit e bënin me të tundura të kokës. Nga kjo soditje aspak relaksuese, më shkëputi zëri i ëmbël i nënës sime:
-Do të ikësh dhe ti bir ?!
-Po nënë, do të iki !
-Po ti punë të mirë kishe mor bir…! -dhe psherëtiu thellë, shumë thellë. U mbështet në gjoksin tim dhe filloi të qajë me dënesë. Lotët e saj të nxehtë dhe të kripur depërtuan nëpër bluzë dhe lagën gjoksin tim.
-Po ndahemi biro, po ndahemi së gjalli. Dy në Greqi, një drejt Italisë, ne në shtëpi si kërcunj. Unë s’dija ç’ti thoja, vetëm i lëmoja flokët e thinjur. Babai im i mirë, rrinte si i ngrirë me vështrimin tutje në thellësi të Greqisë.
-Do të mblidhemi ndonjë ditë të gjithë bashkë o bir ?!
-Do të mblidhemi nënë, do të mblidhemi !
-Po kush na ndau kështu, kush…?! -dhe filloi të qajë me zë, duke më pushtuar më fort rreth vetes. Ishim në kufirin e ndarjes në Kakavijë … Disa metra përballë nesh, një vajzë e vogël 5-6 vjecare mes të qarave thërriste:
-Baba, baba, ktheu mos më lër vetëm! Ndërsa ai po i tundëte dorën nga ana tjetër e kufirit.
-Më tej dy të sapo fejuar:
-Do të ikësh i dashur …?- dhe dy pika loti si margaritar i ranë faqeve të bukura. Po ne s’ndenjëm as… -dhe shikon me turp nga prindërit.
-Një nënë tjetër :
-Mos më harro bir i nënës ! Të lutem, vetëm letra dhe zërin në telefon duam, asgjë tjetër!- dhe kafshon buzën për të ndaluar lotët. Dhe ja … Hapet një portë. Një portë hekuri. Kaluam një prag. Pragun e një porte të ftohtë, që ndante dy shtete, dy botë. Andej nga ne ankth, dhimbje, braktisje, toka djerrë, lotë. Këndej këngë, gjelbërim, punë. Ne, shumë pak po e kalonim këtë portë, shumë të tjerë kalonin për tek bota e ëndrrave duke kaluar male të thepisur, gryka të mbuluara me borë, pyje me egërsira, dete të ftohtë dhe të mjegullt, lumenj të rrëmbyeshëm …
-Shkonim të gjenim parajsën…(E gjetëm ?!) Mbrapa linim lotë…
Kakavijë- 23 Nëntor 1993.

AZGAN HAKLAJ DHE ORA E KURDISUR E SHQIPTARISË

by

– “Burrat e fortë lëvizin vetë zembrekun e kohës” /
Nga Vasil BOZO/
Sa herë takoj Azgan Haklajn, emri i të cilit përkon aq shumë me pamjen e tij të jashtme dhe cilësitë vetjake të karakterit të tij, kujtoj një thënie të hershme të Niçes, kur thoshte në mënyrë figurative se burrat e fortë lëvizin vetë zembrekun e kohës. Duket se në një farë mënyre kjo ka ndodhur dhe me birin e shquar të Tropojës së bukur, Azgan Haklajn, i cili duke ndjekur gjurmët historike të të parëve të tij atdhetarë fisnikë e luftëtarë të sprovuar në kalvarin e qëndresës sonë kolektive, ka lëvizur me ritmin e vetë ëndrrës së tij për një Shqipëri Natyrale, kryeçështja e tij, qoftë në veprimtarinë si publicist, analist e kulturolog, qoftë si politikan e veprimtar shoqëror e atdhetar.
Prania e tij e përhershme në shtyp dhe media, është pjesë e lëvizjes së tij në drejtim të vetëdijësimit të atyre për të cilët shkruan, për misionin e pambaruar kombëtar, për devizën e mbetur në mes, e cila nuk mund të jetë e plotë, pa bashkimin e të gjithë vektorëve të hapësirës sonë mbarëkombëtare. Haklaj ka ndjekur me kurajë dhe guxim të pashembullt rrugën e korifejve të shtypit të lirë, Konicës, Fishtës, Gramenos, Merxhanit, Kadaresë, rrugën e atyre gazetarëve që rilindin si Feniksi pas çdo shkrimi e ideje, në një rrugë të vështirë, që ndonjëherë shkon drejt sprovave të kalvarit. Haklaj ka shkuar gjithmonë drejt këtyre sprovave, aq sa për fjalën e lirë në shtyp dhe në podiumet politike, është sulmuar me tritol duke synuar eleminimin e tij, por ai ka mbijetuar dhe deviza e tij e lirisë vazhdon, më e fortë dhe më kuptimplote se kurrë.
Përveç angazhimit të tij si deputet në periudhën e ndezur 2001 – 2005, Azgani ka krijuar dhe drejton Unionin Artistik të Kombit Shqiptar, të cilin sikurse shprehet, synon ta shndërrojë “në një Parlament shpirtëror ku flitet me gjuhën universale të artit për hallet dhe plagët e kombit.” Dhe pa drojë mund të pohojmë se ai e ka realizuar më së miri këtë me një sërë veprimtarish brenda dhe jashtë vendit, duke na bindur se Seferisi nuk e kishte fjalën vetëm për grekët kur thoshte: “Ngado që shkoj atdheun e marr me vete”. Haklaj e merr atdheun në çdo ritëm e lëvizje të valles, në çdo shkronjë e fjalë të derdhur në libra e gazeta, në çdo lëvizje kulturologjike, që synon t’i bëjë të papërfillshëm dhe inekzistues kufijt midis shqiptarëve.
Autori Haklaj, pa u përkujdesur për ekuilibrat e brishtë dhe atrificet që ta hapin shpejt dhe me lehtësi rrugën drejt karrierës dhe suksesit fiktiv, me vrullin që e karakterizon në jetë, u vërsul shpatëzhveshur në logun e dueleve kalorsiake, ndërkohë që rivalët dhe kundërshtarët e tij përdornin mjete të dyshimta, të fshehur pas strukturave të dyshimta të një shteti të brishtë dhe të ndërtuar jo dhe aq mbi principe morale e jurdike se sa mbi konjukturat e çastit. Këto përballje të drejtëpërdrejta dhe kurajoze vijnë në katër librat e Haklajt me gjuhën e ftohtë të dokumentit të shkruar, të stivosur në raftet e arkivit të Kuvendit të Shqipërisë ose të mbetur si dëshmi e shkruar e zeza mbi të bardhë në shtypin e përditshëm të asaj kohe. Janë përballje dinjitoze, të denja për një politikan të kalibrit të lartë, i cili nuk di ta ndajë fjalën me veprimin dhe e konsideron aksionin politik në dobi të atyre që e kanë votëbesuar, të përkrahësve por dhe të kundërshtarëve të tij, si e vetmja rrugë për të ndërtuar realitete progresive politike dhe njerëzore.
Për Haklajn si veprimtar i shquar shoqëror e kombëtar, si politikan, si publicist dhe njeri i aksionit atdhetar, i cili pas gjashtë atentateve të dështuar dhe sulmit me tritol në banesë, jo vetëm nuk është dekurajuar, por e ka ngritur aksionin gjithëpërfshirës intelektual e njerëzor në kuota të reja, kanë shkruar figura të tilla të artit e kulturës shqiptare si Dritëror Agolli, Preç Zogaj, politikanë të njohur, shkrimtarë e analistë si Shpend Topullaj, Ramiz Lushaj, Dukagjin Hata, Qazim Shehu etj.
Ai është bërë objekt i kancelarive të larta ruse dhe amerikane, me letrat e tij të forta, drejtuar këtyre kancelarive, ku kërkon vënien përfundimisht në tryezën e zgjidhjes së plotë të çështjes shqiptare.
Artisti tek Azgani është një tjetër dimension i figurës së tij, ndoshta ajo pjesë e personalitetit që bën sa të fortë e stoik, aq të ndjeshëm para halleve të të tjerëve, para dhimbjeve të njerëzve të thjeshtë, të cilët e duan dhe e respektojnë.
Kur kërcen, ai duket sikur flet njëherësh me tokën e qiellin, sikur flet me zanat e Eposit të Kreshnikëve e thërret në ndihmë fuqinë magjike të Mujit e Halilit, sikur dehet me rrjedhën e ujëvarave të Valbonës e rilind tek çdo gjethe ahu e shushurimë pranvere në bjeshkë.
Për njerëz si Azgan Haklaj vjen ora e veprimit dhe evidentimit të vlerave vetëm kur vjen dhe Ora e Shqiptarisë, kur kjo orë kurdiset dhe punon normalisht, në drejtimin e duhur, në kohën e duhur dhe për kombin e duhur, siç po ndodh tash disa kohë me orën e fatit mbarëshqiptar.
Haklaj si parlamentar i fjalës, mendimit e besimit të lirë, si artist i shquar, si korife i aksionit kombëtar, është gjithmnonë në ballë; si politikan e kulturolog i veprimit ecën shqiptarisht, duke lënë pas gjurmë të bukura, nga Presheva në Gostivar, nga Shkodra në Tiranë, nga Prishtina në Artë e Filat, me Flamur Kombëtar Shqiptar, drejt kryeqëndres së tij të kahershme, Shqipërisë Natyrale.

KISHA KATOLIKE NE LURE DHE BIZNESMENI DOD DOÇI

by

BIZNESMENI BAMIRËS DOD DOÇI ME NGRITJEN E KISHËS KATOLIKE SHËN MARIA DHE LURA E TIJ JANE NJË SHEMBULL I BASHKËJETESES FETARE PËR BOTËN/
Nga Ramiz LUSHAJ/
1. -Zoti, patjetër, ishte artist, kur me shpirtin e dorën e tij hyjnore e krijoi Lurën kaq të bukur në luginë e mes maleve, me liqene…- pohon me të madhen dashuri për vendlindjen, Dod Doçi, një nga biznesmenët e fuqishëm të kohës shqiptare, i cili e ka themelue lartësisht edhe një tjetër Lurë në bregdet, fshatin turistik “Lura” në Gjinin e Lalëzit në Durrës.
Aty, tek një nga liqenet e Lurës, në mbi 1.700 m. lartësi mbidetare, e shpreh një dëshirë të dlirtë: Pse Lura të mos jetë një vend turistik botëror si principata e Andorës në një luginë midis Francës e Spanjës, me sipërfaqe rreth katër herë ma të madhe se Lura?! Gjithësesi mbetet i mendimit se Lura mund të ketë shembullin e vet në botë, me emrin e vet: Lura.
Doçi ndjen dhimbje teksa i sheh pyjet e vendlindjes, të shkatërruara nga flaka e sakica, nga masakra mjedisore, pasi ato dekada ma herët ishin përplot me lisnajë, pisha të gjelbërta. Edhe mua të porsa ardhurin aty më helmatis ky realitet i hidhur, pasi tek “Parku Kombëtar i Lurës” ka një punë antikombëtare. Pushtetarët vargavijë në vite, si aty e në rrethet fqinjë, si kryekomunarë, kryepolicë, kryespecialistë të pyjeve e të mjedisit, kryeprokurorë, etj. kanë lejue kit’ masakër në sytë e tyne e të kohës, ndokush ndoshta edhe i klucun me rrfanë prej vetes e nga të tjerët. Në Lurë njerëz të varfër apo të babëzitur, barbarë vendali e të ardhun kahmos, prej tre dekadash, edhe sot, kanë “liçencë” me i shkrumue e shkretanue përditë pyjet – “mushkëritë” e veta, të Shqipërisë, Europës e Botës.
I lurasi dinjitar, Dod Doçi, djali i fisnikut Llesh Zef Doçi i Lurës, flet me dije e shpresë se për Lurën ka një mastër-plan qeveritar të mirë prej se nga viti 1996 që do t’ia kthente ndryshe faqen krahinës së tij, do të ndryshonte rrjedhën e pasojat e saj. Sivjet, pohon ai, Ministria e Mjedisit e Lefter Kokajt në Tiranë ka akordue një fond të madh për pyllëzimet. Për pos kësaj, biznesmeni vizionar Dod Doçi ka edhe idetë e tij mjaft origjinale për Lurën turistike, të cilat do të ishte me interes t’ia dëgjonin e reflektonin edhe Qeveria e Tiranës, edhe Bashkimi Europian.
Ai sadoqë ka maraze e merake, prapëseprapë e ka devizën e tij: “Si Lura, vend tjetër s’ka”!
Edhe shteti ma i lodhur do ta bante Lurën një vend turistik të rrallë. Çdo shtet i kuq, blu apo rozë qyshse nga ngritja e Flamurit Shqiptar në Vlorë e deri në marrjen e statusit vend kandidat për në BE, nuk është lodh’ aq fort për Lurën. Tue ecë rrugës për në Lurë përjetova tmerret: “infrastrukturë e shkatërruar”,”shfrytëzim çnjerëzor”, etj. Prej n’dalje të Rrëshenit e deri brenda në komunën e Lurës rruga është si të ketë dalë nga ndonjë luftë botërore! E pabesueshme. Rruga kalon nëpër miniera bakri të shumta si ato të Perlatit…, kah fabrika e pasurimit të bakrit në Kurbnesh, e ngritur që më 1959, që edhe në vitin e skamjes 1990 përpunonte 800 mijë tonë bakër, etj. çka do të thotë se kjo rrugë do të ishte shtrue krejt me flori e jo ma me asfalt! Ing. Redrit Baholli, më tronditi me thanien e tij: këtu malësorët hynin fëmijë e vdiqnin të rinj, se mosha e tyre mesatare ishte 40 deri 55 vjeç. Po askush nuk paska respekt as për jetë-vdekjet e tyre për t’ua çue rrugën kah oborret e vorret e tyre?! Apo duan që banorët e Lurës të shpërngulen si Mërkurthi fqinjë ku nuk tymon astenji shtëpi, edhe pemët po iu bahen të egra, edhe lumi vetëm në pjesën e këtij fshati e kishte tha shtratin e vet në kit’ gusht?! Lurasit presin. Zoti sheh… Rruga rrangalle e rrgalle një ditë ka me i gjuejt qeveritë e veta me gurët e vet!
Lura është një mjaltë i shijuar nga pak kush. Nuk e kam fjalën vetëm për të quajturin “Mjalti i njëmijë luleve” që e shijuam tek kulla mbi shekullore “Monument Kulture” e atdhetarit Bibë Kolë Doçit, tek mikpritësi Zef Doçi, kryekomunar demokrat i shembulltë në Balldre të Lezhës, që ka ardhë me pushime në trollin e vet. Një mjaltë të tillë nuk mund ta prodhonte as mbreti Gent, që shpiku ilaçin tremijë vjeçar Gentianus, pasi ai është vetëm i markës “Lura”, vetëm i vendit të saj.
Lura me shtatë liqenet e saj mund të priste mijëra turistë jo veç në pak muaj të verës. Po ti kishte kësisoj ndonjë krahinë në Çeki do të kishin jo veç rrugë me shumë kalime e tunele, po edhe teleferik e deri linjë ajrore, do iu vinin turistë nga Australia e Amerika.
Lura mund të ketë edhe turizmin e gjelbër, edhe të bardhë, edhe verës, edhe dimrit. Një i luras emigrant, Hajri Kaci, më thotë se Lura mund të kthehet në një vend ideal për ski, pasi edhe vet është i apasionuar pas këtij sporti në Itali. Lura me bukuritë e mrekullitë e saj është një ftesë e hapur me dyer të mbyllura nga shteti i vet(!)
I madhi Gjergj Fishta kur e vizitoi Lurën në kohën e tij patë thanë: Kush nuk njeh Lurën nuk njeh Shqipërinë”. Kjo vlen edhe për politikën e sotme e të nesërme shqiptare, për biznesmenët kombëtar shqiptar, për ndërkombëtarët e Bashkimit Europian. Për të gjithë.
2.I përkushtuari ing. Dod Doçi, që se ndali kurrnjiherë hapin, po më duket si misionar në Lurë, vendlindjen e tij, të cilës nuk ka ndërmend me ia kthye shpinën, edhe në koft se ndokush don me ia kthye pranverat në dimër. Ai ka ardh’ edhe sot në Lurë, bashkë me zonjën e tij të nderuar, Alda Laçi-Doçi, dibrane dinjitare në vetvete e në genet e saj prindërore dhe financiere universitare.
Ka ardh’ me tre nga arkitektët emër njohur të kompanisë “Lura”, etj.
Ai don me dhanë sa të mundet nga shpirti i tij, sadopak nga financat e tij, të familjes e firmës së tij “Lura Group”, për me i dhanë sa ma shumë e sa ma mirë shpresë, forcë e madhështi tokaqiell Lurës së tij.
Mësuesi doktorant, poeti i këtij vendi poetik, Llesh Doçi, na e thotë publikisht tek një nga liqenet e Lurës: “Dod Doçi është një “kishë” ku jemi “falur” ne lurasit, po nuk e kemi dit’ e prit që do të vinte kjo ditë me e ngrit edhe kishën Shën Maria në Lurën tonë”.
Sigurisht për Dod Doçin, njeriun bajemirë e të nderave të mëdha e të shumta për Lurën e lurasit, për gjithë ata bashkvendas nga fise të ndryshme të saj. patjetër kyendera e bamirësisë së tij është “Shtëpia e Zotit”, kisha Shën Mëria e Lurës. Është një nder, një rast unikal, që e vno’ Dod Doçin për mirë në kryevend. Shqiptarët filantropist e të thjeshtë kanë dhanë mijëra dollarë e euro sponsorizime për ngritje të kishave katolike jo vetëm në Shqipëri, po astenji e asnjerë nuk ka ndodh kësisoj:
E para: Me e nxjerrë vet’ lejen për kishën tek dioqeza e Rrëshenit e interesue deri në Selia Metropolite – Kryedioqeza Tiranë-Durrës, ku nuk e lè pa ia permend emnin për mirë ndihmatarit fisnik, don Gjergj Meta.
E dyta: me shkue vetë e me e blè edhe me mirëkuptime rrethatimin e tokës së bekuar të kishës, pasi kisha katolike e Lurës së shpejti do të ketë edhe një oborr të madh, edhe livadhin e vet të gjelbërt. Me t’u kënaq syni e shpirti.
E treta: me lyp e me pa projekte të kishave katolike nga shumë vende të botës. Ing.Doda e vet/përzgjedhi një model prej tyre. Po jo vetëm kaq. Me shkue me grupin e arkitektëve në Lurë, me të cilët ka ardhë edhe sot me i ndjek punimet drejt përmbylljes së tyre. Aty panë trollin e kishës, luginën, malet, ndërtimet e krahinës. E të tre së bashku, si ekip, ark. Blerta Foto, ark. Dea Gora, ing. Redrit Baholli, me përvojën e vet të vyer banë një punë të shkëlqyer. Një projekt të vetin të veçantë, ku gjen edhe antiken, edhe modernen. Origjinal. I tipit alpin. I rrallë. Ndoshta i vetmi si ky.
E katërta: ia zbuloi themelet kishës katolike të moçme. Ia ka lanë ashtu, të paprekuna, nëse jam i sakt nja 50 cm mbi tokë, po brenda kishës së re. Jo siç ndodh rëndom: mbi themele të së vjetres me e ngrit’ një të re. Edhe brenda do të jenë së bashku: kisha e moçme dhe e sotme.
E pesta: i ka sjell këtu edhe mjeshtrit që dinë e janë marrë me ndertime kishash katolike. I sjell gurët e skalitshëm nga Rubiku. I gdhendin edhe aty, edhe në lartësim të murit të kishës katolike. Gurët janë të bukur, krejt të veçantë. Kanë koston e vet të transportit. Ing. Baholli, demokrat idealist, më flet për njëzet rrugë transporti vetëm për një muaj e disa makina të dëmtuara pjesërisht nga rruga e tepër e keqe. Kumona e kishës po vjen nga Italia, nga një firmë e njohur në kit’ lami. Paraprakisht ka ardhë nga Milano specialisti shqiptar Hysni Balliu për me e pa vendin e vendosjes së këmbanës., konsultohet aty me i projektuesit e zbatuesit e kishës, flasin për akustikën e saj të jehonshme, etj.
Këmbana e kësaj kishe do të ketë mbishkrimin e vet kushtimor: “KISHA SHËN MËRIA. DHURATË KOMUNITETIT. DOD LLESH ZEF DOÇI. LURË, 2014”. Ajo, tekeshumta, sot dy javë, është në vendin e vet. Këto porosi të largëta në Rubik e deri në Itali kanë kostot e veta. Gjithçka e vetdinë shefi bamirës, misionari Dod Doçi. Kisha së shpejti do të jetë gati për përurim. Doda pyet shumë mendje e ecë me mendjen e vet. Po kjo ka të bajnë edhe me disa të veçanta.
E gjashta: Përurimi i kishës do të jetë në kuadrin e veprimtarive të vizitës historike të Papa Françeskut në Shqipëri? Kisha e Lurës a do të ketë (krye)datën e vet të përurimit? Diçka është e sigurt: në një nga ditët e shtatorit 2014, Dod Doçi, presidenti i kompanisë së madhe shqiptare “Lura”, do t’i ketë në dorë çelsat e kësaj kryevepre të tij e të komunitetit katolik në Lurë.
Kit’ të shtatën deshta ta marrin vesh gjithë bota. Kështu i thashë me mesazh në fb edhe mikut tim luras, Bardhok Zef Rajta, që i dveta atje në Lurë disa luras trojenik, kishën e re, malet e reja, lisnajat e reja: ku e ka trollin e kullën ky burrë i mirë, i derës së mirë. Kujt ka me ia dhanë çelsat misionari bamirës, Dod Doçi? Kushërinit të tij musliman, Sali Doçi, një luras flokë bardhë, që po punon prej disa kohësh të ndërtimit të kishës katolike si “kryepunëtor” i kishës, kryekordinator dorator për mjeshtrit e saj, etj.
Ky, muslimani Sali Doçi, ka një kontratë pune për 10 vjet me Dod Doçin, sipërmarrës i kësaj (krye)vepre bamirëse: do të paguhet për kishën, do të jetë kujdestar i saj edhe pasi të vijnë prifti i saj aty. Ai do të kujdeset për mirëmbajtjen e kishës në dimër e verë, për vorret rreth saj, për oborrin e livadhin e saj. Për gjithçka. Ky është një rast i rrallë.
Këta shtatë hapa të misionarit bamirës Dod Doçi për ndërtimin e kishës katolike nuk i gjen askund në trevat shqiptare në Ballkan, as ndër shqiptarët në botë. Unë nuk e njoh krejt botën e madhe të sotme me iu thanë se nuk ka askund një rast të tillë, veç di t’iu them këtë: Dod Doçi i jep një shembull të mirë shqiptar botës në shek. XXI. Do dëshiroja të isha një këmbanë fjale që të më dëgjonin të gjithë. Kudo.
3.Lura e lurianëve, Lura e Dod Doçit, përsa i përket anës etno-fetare të saj, është një monument i madh politik e kulturor i Shqipërisë dhe për botën në këta tre shekujt e fundit kalendarik. Një shembull i përkryer që i peshon e rrezaton edhe Vatikanit në thesarin e propogandën e tij, veçse kjo i duhet ba ma shumë e ma mirë e njohur vet Shkelqësisë së Tij – Papa Françesku para apo gjatë vizitës historike në Tiranë.
Lura i ka pasë në trojet e veta priftërinjtë misionarë qyshse në shekujt e parë pas Krishtit, të cilët kur përndiqeshin nga perandorë romakë të Romës apo Konstadinopojës gjenin aty strehë e kryenin predikime fetare, etj. Nëse ndokund tjetër jetonin në shpella, në Lurë me rrethina bashkëjetonin në vatrat e malësorëve të atyshëm.
Lurasit besonin shumë tek Zoti dhe tek njerëzit e Zotit. Albanologu Johan Georg von Hahn, i cili e ka vizitue edhe Lurën, në veprën e tij: “Udhëtime nëpër viset e Drinit e të Vardarit” dokumenton: “Lurasit ia dëgjojnë fjalën vetëm famulltarit të tyre…”.
Lura ka tre kisha të kahershme. Kisha e Shën Marisë, pothuaj në qendër të Lurës, të cilën po e ndërton si vepër dhuratë Dod Doçi i Lurës, i Lurës në rrethin e Dibres, i Lurës në rrethin e Durrësit, i Lurës në rrethin e Tiranës. Tjetra është kisha e Shën Nikollit (Shën Kollit) në hymje të Lurës, kur vjen prej Mirdite, që pas rikonstruksionit është e hapur për besimtarët e saj. Kisha e Shënpremtja (Shnaprenda), në krahun tjetër të Lurës, një kishë tashma e heshtur. Flasin rrënojat e saj. Mund të ketë pasë edhe kisha të tjera. Ne kaq dijmë në ditë të sodit.
Në biseda me lurasit më thonë Kisha Shën Mëria është ma e vjetra. Edhe unë kështu kisha me thanë. Do shtoja edhe diçka tjetër: sipas një fakti që kam gjet’ më del se kjo u lartangrit në Lurë në vitin 1418. Boll e moçme. Kështu qoftë.
Veçse po shtoj edhe diçka tjetër: tek Kisha Shën Mëria edhe kur ishte me themele të mblueme nëntokë vinin njerëzit edhe prej largtit deri aty. E kanë përcjellë në breza besimin ndaj saj si një Vend i Shenjtë.
Edhe vepra bamirëse e Dod Doçit është e shenjtë, ka shenjtërinë e saj.
Në listën me 275 kisha të hershme, që na i paraqet albanalogu Fulvio Cordignano, 143 kisha, mbi gjysma e tyre, iu përkasin katër shenjtorëve: Shën Maria, Shënpremtja, Shën Kolli (Nikolla) e Shën Gjergji. Ndër këto 275 kisha katolike shqiptare renditen: 42 janë kisha Shën Mëria, 41 janë kisha Shën Nikolli dhe 34 janë kisha Shënpremtja.
Të tre këto kisha katolike kanë rranjë prej hejcekurit në Lurë: Edhe kisha Shën Mëria, edhe kisha Shën Kolli (Shën Nikolla), edhe kisha Shënpremtja. Komuna e Lurës me sipërfaqe tanësore 125.5 km2 i ka këto tre kisha që në emër të Zotit i ka zgjedh shpirti i madh e i mirë i besimtarëve të saj në shekuj.
4.Lura ka lidhjet e saj besimtare shqiptare me këto tri kisha.
Së parit, me kishën Shën Maria. Shën Konstandini i Madh, perandori romak me origjinë ilire – i lindur në Nishin shqiptar të Dardanisë, e shpalli Krishtërimin Fe Zyrtare. Një akt i përbotshëm nga një shqiptar ndër dhjetë ma të mëdhenjtë e historisë botërore, që disa enciklopedi të kohës së sotme e renditin edhe pas Krishtit e Muhametit, e cilësojnë edhe “I barabartë me Apostujt”, etj. Nana e tij, Shën Elena e ka zbulue Varrin dhe Kryqin e Krishtit, një arritje e pamatë për Krishtërimin e derisotëm. Përpos kësaj duhet të kujtojmë se Maria, përndryshe: Shën Maria, ishte Nana e Jezu Krishtit. E, në vijim të kësaj lidhjeje, sado (i)ndirekte, të largët apo të afërt në kohë, vjen edhe kjo tjetra: Shënpremtja (Shnaprenda) ishte hyjni parakrishtere e, vetëm tevona, u njejtësue me Nanën e Shën Maria, u pagëzue Shenjtore e Krishtërimit. Në kit’ linjë vjen lidhja tjetër krejt simbolike me Shën Nikolli (Shën Kolli).
Këta shenjtor kishin ditët e tyre të kthyera në festa tradicionale për Lurën, si e Shën Marisë, Shën Kolli, Shën Gjergji, Shënpremtja, etj. të cilat në shekujt e fundit i kanë festue bashkarisht edhe katolikët, edhe myslimanët.
Historianët e studiuesit dhe vet fetarët si At Loro Mihaçeviq, At Domeniko Pazzi, akademik Kristo Frashëri, akademik Mark Tirtja, doktorant Nikollë Loka, Agron Tufa, Xheladin Tollja, Ahmet Përleka, Hysen Dervishi e të tjerë thonë se lurasit myslimanë shkonin sëbashku me katolikët në kishë për Krishtlindje e Pashkë, po edhe lurasit katolikë shkonin sëbashku me myslimanët në xhami për Bajramin e Madh dhe për Bajramin e Vogël.

Në të gjithë Shqipërinë, shkruan poeti e shkrimtari, përkthyesi e studiuesi Agron Tufa, është përhap legjenda se gratë e krishtera janë gatuar në të njëjtin kazan si mishin e deles dhe mishin e derrit dhe gjatë ngrënies ua kanë ndarë në sofër sipas përkatësisë fetare të secilit.
Një thesar dinjitar që i vlen edhe Qiellit, edhe Tokës, edhe krejt Botës.
Ky është një model i jashtëzakonshëm i bashkëjetesës shqiptare në Lurë, në shekuj.
-Atë ditë kur filluam çplimin e themeleve të kishës së vjetër të Shën Mëria e ngulëm themelet e kishës së re, po më kallxon biznesmeni bamirës Dod Doçi, ishte Ditë Ramazani. Po vjen aty Sheh Haliti. E mirëpritëm vllaznisht. Plot mirënjohje. Na uroi: Ju priftë e mira në ndërtimin e kësaj “Shtëpie të Zotit”! Ta gëzojmë bashkarisht gjithë Lura jonë”.
Dhe iku fytyrqeshur. Kjo nuk ndodh shpesh. Kudo.
Ky është një akt tjetër shembull për botën e sotme, ku misionari biznesmen Dod Doçi, djali i fisnikut Llesh Zef Doçi, i hedh themelet e kishës Shën Maria edhe me bekimin e Shehut të Lurës, Sheh Halitit.
Ndokush me e kuptue ma plotësisht kit’ mesazh, kit bashkëjetesë, kit akt, duhet të dijnë edhe këto fakte historike. Lura vetëqeverisej nga “Kararet e Lurës” (kanuni i saj, ligjet e saj), që zbatoheshin nga 12 pleq, 12 çekiç dhe 6 dhetarë. Kararet e Dheut të Lurës u shenjtëruan me duvanë e Teqesë së Murat Dedës para rreth dyqind vjetësh nga Sheh Murati i Parë, rreth vitit 1800 kur filloi procesi i islamizimit në Lurë, i kthimit në kushte normaliteti të katolikëve në myslimanë. Me kit’ ndërhyrje edhe në Të Drejtën Zakonore krahinore të Lurës duhet thanë se Teqja e Cerenit u legjitimua në Lurë si një institucion ma i randësishëm se vet Kisha, ishte faktor shoqëror i madh prej atëherit e deri më sot, në shek. XXI. Kaq i madh ishte ky ndikim saqë edhe në raste të mos shkyemjes të menjëhershme të Sheh-ut në vendin e ngatërrëses të dy lurasve (qoftë edhe të besimeve të ndryshme) dhe ai për arsyet e tij të moshës etj. në koft se i çonte tespijet e shkopin e tij aty njerëzit bindeshin menjëherë, ulnin gjakrat e arnët, ia fillonin prapë bashkëjetesës në komunitet. Pajtimi ishte krye përgjithnji, për mirë, për mbarë.
5.Lura ka edhe disa lidhje të tjera të bashkëjetesës fetare ndërveti.
Heroi ynë Kombëtar Gjergj Kastrioti – Skënderbeu i cilësuam “Kalorës i Krishtërimit” dhe “Atlet i Krishtit”, ka qënë edhe në Lurë. Djaloshi i fismë e i muskultë i Lurës, Hekurani, njëherash shoferi i parë tek firma “Lura”, më tregon vendet ku ka qëndrue e nga ka kalue Skënderbeu si “gjurmët e kalit të tij n Qafë Lurë”, se si e sillte një pjesë të madhe të ushtrisë së tij në Lurë në kohë dimni pasi e shihte si vend shumë të sigurtë e plot bujari, si i farkëtonte armët në Livadhin e Xharrit, etj.
Tradita iu dijenon breznive, se një nga paraardhësit ma të hershëm të Derës së Doçëve, të biznesmenit humanitar Dod Doçi, Prengë Nikollë Doçi ka marrë pjesë në Kuvendin historik të Beslidhjes së Lezhës më 1444.
Kjo është një lidhje e shumëfishtë, tejet e hershme, mjaft dinjitare për Dod Llesh Zef Doçin e Lurës e të Shqiptarisë.
Don Nikollë Kaçorri është i luras, prej Krej-Lure, i cili e kishte babën katolik e nanën myslimane, ndërsa vet u
shkollua prift, ishte një përfaqësues i Kataloçizmit Shqiptar në Shpalljen e Pavarësisë në Vlorën e 1912-tës dhe nënkryetar i Qeverisë së Ismail Qemalit.
Ky është një tjetër shembull i lartë i bashkëjetësës
fetare në Lurë.
Dod Doçi nuk është rastësisht një bamirës i ndërtimit të kishës katolike Shën Maria në Lurë, pasi ai, më 19 tetor 2003, ishte në Romë, në ceremoninë e Lumturimit të Nanë Terezës nga Papa Gjon Pali II. Nuk ishte vetëm, po me 50 vetë nga kompania “Lura”. Ai na tregon për ato ditë në Selinë e Shenjtë në Vatikan, për bisedat me Imzot Rrok Mirdita, Dom Marjan Paloka, e të tjerë.
Në Lurë më rrëfejnë se në vitin 1992 ishte edhe At Zef Pëllumbi e na japin detaje tejet interesante të takimeve të tij me Sheh Muharremin, si ia respektoi besimin e ritin e tij. Kjo ndikoi, më thotë Llesh Doçi i penës shqiptare e biznesit lokal që të nesërmen në meshë tek kisha të mos shkonte vetëm Sheh Muharremi po 300 luras.
Dera e parë e Doçit, kusherinjtë e parë të Dod Llesh Zef Doçit të Lurës, pikërisht ata të kullës lurase, monument kulture, ku hangrëm “mjaltin e njëmijë luleve”, Bibë Kolë Doçi me djemtë, Zefin (krebashkiak), Gjonin (poet) e Lleshin bashkëjetonin me kushëririn Hazis doçi e fëmijët e tij. Akademik Mark Tirtja e doktorant Nikollë Loka dëshmojnë se kjo familje e madhe me 31 vetë kur u ndanë në vitin 1966 kishte në trungun e vet 14 myslimanë e 14 katolikë.
Ky shembull luras në Derën e Parë të Doçit rrallëkund ndodh në botën e sotme, në kohën e sotme.
6.Ky shembulli i biznesmenit Dod Doçi me aktin e tij bamirës për ngritjen e kishës katolike Shën Maria në Lurë tregon shkallën e zhvillimit e të emancipimit të vet shoqërisë kapitaliste shqiptare. Kur biznesmenët të fillojnë e të ndërtojënë shkolla, spitale, kisha, qëndra kulturore, korpus me vepra letare të të mëdhenjëve të kombit, etj. atëherë duhet t’i gëzohemi ma shumë e ma mirë të ardhmes, pasi shoqëria nuk bie në konflikt pronësor, politik e ideologjik me biznesmenët e vet, siç ndodh jo rrallë në histori. Këto raste nuk i kemi të shumtë. As të përditshëm. Sidoqoftë t’iu japim mirënjohje. E meritojnë ata dhe shoqëria e sotme kapitaliste demokratike shqiptare.
Akti i biznesmenit humanist Dod Doçi për ndërtimin plotor të kishës katolike Shën Maria dhe Lura e tij e bashkëjetesës së jashtëzakonshme për mirë e mbarë ndërmjet feve katolike e myslimane janë një shembull i rrallë e i madh që Shqipëria i jep botës së sotme, të nesërmes të njerëzimit, demokracisë në glob. Një shembull thesar për kohërat, epokat.