Nga ELIDA BUÇPAPAJ/
Dje më mori në telefon vajza e hallës nga Italia dhe më tha se daja i saj dhe xhaxhai im është shumë keq. Kisha folur me të ndofta një muaj apo diçka më parë. Më mori ai. Lidoçka si je, më tha. Mirë jam xhaxhi, ia ktheva. Më fal, që nuk të kam marrë në telefon, por do ta ndreq gabimin. Të dua shumë, i thashë prapë. E di më tha, dhe qeshi. Kështu e mbaj mend gjithë jetën, me fytyrë të qeshur, energjik dhe gjithë shpresa.
Duke mos dashur që ta besoja vajzën time të hallës, i rashë menjëherë telefonit te xhaxhi. Më doli vajza e tij. E pyeta për xhaxhin tim. Më tha është keq. Po si është keq e pyeta, si është e mundur. Po më tha, rënkon natë e ditë. Nisa të dënes në telefon. Brenda një çasti m’u kujtua gjithë jeta.
Xhaxhai im, i treti nga katër djemtë e Kryeimamit Demir Skënderi, kishte studjuar për mbrojtje kundërajrore në Odesë. Aty ishte lidhur me një vajzë hebreje dhe patën një djalë, Aleksandrin. Por prishja e marrëdhënieve e ktheu xhaxhin në Shqipëri vetëm. Ai filloi punën në Durrës, në repartet ushtarake kundraajrore. Kur isha e vogël më merrte ndonjëherë me vete në repart. Ishte punëtor i madh dhe njeri shumë i ndershëm.
Në vitin 1976 na vdiq gjyshja. Tim atë e kishin përjashtuar nga partia më 1974. Pasi e pushuan nga puna,ne na internuan në një fshat të humbur rrëzë Dajtit, ku shpëtuam rastësisht, por nuk na u ndalën kurrë torturat, të detyruar të jetonim në një shoqëri që ushqehej me dramat e bashkëkombësve. Mezi prisnin që të shpallej ndonjë armik i popullit dhe të ngopeshin, tamam si një shoqëri vampire, që jetonte me gjakun e familjeve shqiptare që vuanin. Ky ishte gjyqi i dytë që i bëhej tim eti, pas atij të 1966 kur e përfshinë në grupin antiparti të Institutit të Historisë dhe Gjuhësisë dhe e dërguan pesë vjet për riedukim në Hidrocentralin e Vaut të Dejës si punëtor, duke ia hequr të drejtën e shkrimit dhe botimit. Përveç të tjerave, babin e akuzuan edhe si “nacionalist”, sepse kur e pyetën për Kosovën, u tha se “Kosovën e mban gjithnjë në zemër”.Por kalvari i 1974 ishte larja e fundit e hesapeve që shteti diktatorial ndërmerrte kundër tij dhe familjes, të përbërë nga tre veta, ai, im më dhe unë.
Siç ju thashë, më 1976 na vdiq gjyshja dhe im atë e xhaxhai u takuan gjatë ceremonisë të varrimit nën praninë e kolegëve ushtarakë të xhaxhait tim. Ky takim midis dy vëllezërve në mortin e nënës të tyre u konsiderua krim dhe xhaxhain tim e përjashtuan menjëherë nga partia e pak më vonë do ta lironin nga ushtria si i padenjë.
Por ai nuk u dorëzua dhe bëri gjithçka të mbijetonte bashkë me buzëqeshjen e tij që nuk iu shua kurrë. Me babin ishin vëllezër dhe miq të ngushtë. Duheshin shumë. Kur e liruan nga ushtria ai filloi të mblidhte bime mjekësore. Kur u përmbys diktatura punoi si shitës ambulant afër plazhit të Durrësit. Shiste çadra dielli, banane dhe gjithçka.
Gjithmonë buzëqeshur me shpresë se demokracia do t’i buzëqeshte atij dhe gjithë shqiptarëve. Ishte njeri i kulturuar dhe një nga mbështetësit vullnetarë të PD-së, që trokiste derë më derë, pa u lodhur kurrë. Asnjëherë nuk përfitoi gjë. Edhe pensionin si ushtarak, në mos gaboj, e ka marrë vetëm përpara një viti, por nuk jam e sigurt. E bija e vetme pa punë ishte dhe papunë ka mbetur.
Sa herë që ndonjë shkrimi i Skënderit dhe imi botohej në Tiranë, ai na merrte në telefon dhe na shprehte kënaqësinë e tij. Na thoshte shkruani më shpesh. I thoshim se ne shkruajmë por atje nuk na botojmë. Dhe përgjigja e tij ishte ajo qeshja, nën ata sytë e bukur të kaltër ku fshihej drama e një njeriu të ndershëm dhe e miliona shqiptarëve.
Tek ne ndoshta kishte patur shpresë se do ta ndryshonim botën, por asnjëherë nuk u ankua dhe nuk na tha se kishte mbetur i zhgënjyer prej nesh. Vetëm më thoshte se e kishte zënë malli. Lidoçka mos na harro, më thosh. Po si të të harroj Xhaxhi, po unë të dua si Babin, ia ktheja, me gjithë shpirt.
Dhe kjo bisedë zgjati 18 vjet që ne jemi larg Shqipërisë, një largësi fizike që nuk na ka lejuar të përqafojmë njerëzit tanë, që me kalimin e kohës shuhen një e nga një. E mallkoj politikën me gjithë shpirt, që u shkaktoi njerëzve drama të tjera sikur të mos kishte mjaftuar diktatura. Por mallkimet e mia nuk e shërojnë dot Xhaxhain tim të shtrenjtë. Mallkimet e mia nuk e kthejnë pas kohën – 18 vite nuk i kthejnë pas – që ne të nisnim bashkë bisedën aty ku e kishim lënë.
Tani xhaxhi im ndodhet në shtratin e vdekjes. Ndofta Zoti bën mrekulli dhe e kthen mbrapsht nga rruga ku do të shkojmë të gjithë. Ndërsa unë do të desha që të kisha fuqi të tillë aq sa ai të më dëgjonte, kur t’i thosha, xhaxhi Skënder të kam dashur shumë, sa babin. Dhe e di se ai do të ma kthente me buzëqeshjen e tij të mrekullushme. E di Lidoçka, e di!
Persekutimi i shkrimtarëve dhe artistëve nga diktatura komuniste
NGA Visar ZHITI*/
Ka patur një kohë paradoksale, të pabesueshme dhe të rëndë, aspak të largët, madje ngjitur me tonën si pas një muri tashmë të shembur, kur në Shqipëri dënoheshin shkrimtarë e artistë, libra, lexues, drama, festivale këngësh, ngrehin bibliotekash, madje dhe vetë metafora, edhe pse duket e pamundur të arrestohet një figurë letrare, duke shkuar deri në dënime varre shkrimtarësh.
Goditeshin vandalisht realiteti përballë dhe kolonat e traditës, gjithçka që dilte kundër sundimit të fitimtarëve të pasLuftës II Botërore, utopisë së tyre me doktrinë gjysmake, socializmit real, asaj diktature që gjakonte me gjak të krijonte rendin e ri të njeriut të ri. Dhe më përpara se të hapeshin universitete, u hapën burgje.
Shqipëria ishte vendi më i vogël në perandorinë komuniste me diktaturën më të madhe në Europë, ku u provuan të gjitha: komplotet e heshtjes vrastare, zhbërjet, larje kolektive trush, internime, burgosje, pushkatime, madje dhe krijuesi suprem, vetë Zoti, u ndalua, pasi u shembën tempujt e besimeve dhe kulteve.
Ndërkohë diktatura kultivonte shkrimtarët e saj, artistët e vet dhe i mirëmbante ata ashtu si policinë, fabrikat apo fermat, ndërkaq duke bërë zëvendësimin e Zotit me vetveten dhe kishat e xhamitë me komitetet e partisë dhe ekzekutive. Në fund të fundit, dhuna permanente ushtrohej po me intelektualë, jo vetëm me policë, me propagandistë, me shkrimtarë dhe veprat të tyre në shërbim të ideokracisë dhe sistemit totalitar.
Njohja e së keqes, studimi i saj tani, institucioni i kujtesës janë të domosdoshëm, për t’u njohur e kaluara, historia jonë dhe e vërteta jonë, pra vetja si individ dhe kolektiv, që shumëçka të shndërrohet në përvojë dhe vizion, me qëllim që të mos përsëriten diktaturat dhe e ardhmja të bëhet sa më shpejt e tashme.
Kundërshtimet e mëdha, ndarjet, disidenca, martirizimet, revoltat, diksioneri i qëndrestarëve, deri dhe te viktimat, jo vetëm që meritojnë nderim, por shërbejnë dhe si mësim i mekanizmit të madhërishëm të kundërveprimit ndaj makinerisë së përbindshme të dhunës dhe tjetërsimit çnjerëzor. Të kujtojmë. Kemi 20 vjet që kujtojmë me mençuri, duke (ri)edukuar kohën tonë.
FITIMTARET E TMERRSHEM
Menjëherë sa erdhën në pushtet fitimtarët, pas 1944, teatrot dhe kinematë ekzistuese i shndërruan në salla gjyqesh. Në skenën e Teatrit Kombëtar u vendos trupi gjykues, jo me aktorë, por me komisarë dhe komandantë të luftës, përballë intelektualë, deputetë, gazetarë e shkrimtarë mes tyre, patriotë, etj., ata që ishin kundërshtarë, por që sistemi i shihte dhe i trajtonte si armiq që duheshin vrarë. Në llozha të teatrit rrinte Enver Hoxha, ndiqte gjyqin dhe ndoshta, teksa dora zgjatej për monoklin, kapte revolverin. Në altoparlantët jashtë në rrugë dëgjohej gjyqi si gjëmim, formë e re kërcënimi. Dënohen me pushkatim: Kol Tromara, Alizoti… Hurshiti… Konstandin Kote… Leka, Merlika, Golemi… Terenc Toçi, Zef Kadarja… Borshi… Valteri… Omari… Cani… Përmeti, Daut Çarçani, Gustav Mirdashi…
Me burgime të rënda: Koço Kota, Vrioni… Cara, Leskoviku… Jakov Mile, Mihal Zallari, Lazer Radi… Gjergj Bubani, Libohova… etj., etj. Duartrokitje si batareja e plotonit të pushkatimit. Vazhdojnë vrasjet: Dom Ndre Zadeja… Intelektuali i lartë Xhevat Korça vendos të vdesë në burgun e Burrelit me grevë urie, e para grevë në komunizmin e këtushëm.
Ndërkaq poetit Gjergj Fishta, i cilësuar si “Homeri i fundit”, madje i propozuar dhe për Çmimin “Nobel”, do t’i prishin varrin dhe do ia hidhnin eshtrat në lumin Drin. Ngaqë kishte qenë prift antibolshevik dhe nacionalist, s’duhej të ishte as i vdekur.
Edhe autori i romanit të parë shqiptar Dom Ndoc Nikaj u fut në burg në moshën 82-vjeçare si kundërshtar i regjimit dhe vdiq po në burg pas 5 vjetësh. Dhe tragjediani Ethem Haxhiademin e helmojnë një javë para lirimit. Edhe dramturgu tjetër Krist Maloku vdes në burg.
MADHESHTIA E QENDRESES
Megjithatë “Shqipëria që shtypej” ruajti dinjitetin, guxoi dhe u ngrit. Kryengritja e Postribës më 1946. Këtu u kap dhe poeti Martin Camaj, që do të arratisej për në Gjermani, sipas dëshmisë së poetit të burgosur politik Pano Taçi.
Vetëm 19 ditë ishte ajo që bota e quan Revolucioni hungarez i 1956-ës, ndërsa maleve të Shqipërisë do të vazhdonin të qëndronin me armë në dorë Gjomarkajt, Mirakajt, Bajraktarët, Kolët, Sulkurtët, Merlikajt, Kazazët, Lleshanakët dhe betejat e tyre do të zgjasnin 10 vjet. Përrenjtë sillnin dhe gjakun e tyre.
Në burg çuan dhe autorin e librit të parë me kritika, shkrimtarin Mitrush Kuteli, themelues i tregimit modern shqiptar së bashku me Ernest Koliqin, por ky i dyti i shpëtoi dënimit, u arratis në Itali, ku themeloi në Romë katedrën universitare të gjuhës dhe letërsisë shqipe. Por në atdhe u dënua vepra e tij, u ndalua dhe dënohej lexuesi i tyre. Po edhe ai i dënoi diktaturën komuniste duke shkruar dramën e mrekullueshme “Rrajët lëvizin”, ku si një antioruellian, me të cilin ishte moshatar, parashikoi, si asnjë shkrimtar tjetër, rënien e komunizmit, që e filloi tatëpjetën pothuaj kur ai e profetizoi.
Edhe gruan e parë shkrimtare, Musine Kokalari, e lauruar në Romë, disidenten e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeluese e një partie demokratike, e burgosën, më pas e internuan, punoi si punëtore në ndërtim dhe vdiq e vetmuar, ndërsa kamioni i llaçit, pa funeral, e hodhi në gropën e hapur për të.
Poeti dhe studiuesi, profesor Arshi Pipa, kundërshtar i hapur, pasi doli nga burgu, u arratis bashkë me poezitë e tij, i kishte shkruar fshehurazi në letra të holla cigaresh, i gjithë libri ishte më i vogël se një kuti shkrepseje. E botoi në Romë më 1959.
Në burg futën dhe drejtorin e parë të radios shqiptare, gazetarin dhe përkthyesin, Gjergj Bubani. Edhe autori i operas së parë që u vu në skenë pas luftës, Preng Jakova, pasi i vranë vëllanë si kundërshtar, kurse atë e liruan si moshë e vogël, do të mbetej gjithë jetën me maninë e persekutimit derisa vrau veten.
Në burg ishin përkthyesit e mëdhenj të Homerit, Dantes. I Shekspirit nuk u kthye kurrë nga Amerika.
Shkrimtari Kasëm Trebeshina, “më i njohuri i të panjohurve” siç e ka cilësuar përkthyesi i tij në gjermanisht, Hans Joackim Lancksh, ende nuk e ka botuar dot të plotë veprën e tij të shkruar burgjeve dhe internimeve. Ai luftoi si partizan, por u nda nga diktatura e fitimtarëve, madje la studimet përgjysmë në Bashkim Sovjetik se u neverit nga realizmi socialist dhe e kthyen në atdhe si të çmendur. Kundërshton që të votojë dhe kërkon t’i jepet leje të ikë nga Shqipëria. Meqenëse çmendina ishte më e mirë se burgu, Trebeshinën e fusnin herë pas here në burg, por ai nuk nënshtrohej dhe as sot nuk i ka ikur zemërimi me të gjithë. U lodh së qeni shqiptar dhe befas shpallet se është turk.
Siç thashë, këtu dënoheshin dhe libra, edhe kur ishin letërsi e përkthyer po nga vetë sistemi, ndaloheshin sipas konjukturave për shembull, Remarku, Hemingueji, Shollohovi, Mopasani, madje dhe Go Mo Zho, etj., nxirreshin nga qarkullimi për arsye ideologjike dhe bashkë me libra të tjera nga letërsia shqipe, të traditës ose të porsabotuar gabim dhe çoheshin në fabrika për t’u ricikluar në letër. Ndodhte që punëtorët vidhnin ndonjë, unë ende ruaj libra të tillë në bibliotekën time, nuk m’i gjetën kur më arrestuan dhe mua për metaforat, se nuk lejohej hermetizmi i tyre, shumëkuptimësia e dëmshme, se përçonte ide të fshehta kundërshtuese. Më dënuan me 10 vjet burg. Aktekspertizuesit e poezisë time ishin dy anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve, që zbuluan se nxinin realitetin dhe shpesh aludonin hapur kundër udhëheqjes së partisë dhe sistemit socialist.
PERSPEKTIVE DHE RETROSPEKTIVE:
I ndihmuar nga distanca kohore dhe nga vizionet e reja që të jep liria, unë them tani se shkrimtarët dhe artistët shqiptarë kanë qenë të dënuar në mënyrë gjenerale: një pjesë e ndjeshme, si kundërshtarë, duke i futur burgjeve, duke u ndaluar veprën dhe duke mos i lejuar të shkruajnë a vrarë dhe pjesa tjetër u mbyllën në metodën e realizmit socialist, duke krijuar letërsi propagandistike, mashtruese dhe lajka për sistemin, derisa u tjetërsuan, në viktima fatlume, po i quaj. Mediokriteti kështu ishte dënim po aq i rëndë, por për letërsinë dhe kulturën, jo për autorët e tij të privilegjuar.
Prandaj dhe poeti qiellor shqiptar, liriku i mrekullueshëm Lasgush Poradeci vendosi të mos shkruante më. Ai thuri poemën e mallkuar të heshtjes së vet dhe për të mbijetuar, përkthente Gëten, Hajnen, Pushkinin, por edhe Brehtin. Nga klasikët e vdekur lejohej ndonjë gjë. Madje një hebre shqiptar, Robert Shvarc, guxoi dhe përktheu nga Brehti “Marshi i viçave” si i shkruar posaçërisht për këtu: Dhe viçat pas daulles/ hedhin çapin/ lëkurën për daulle/ vetë e japin.
Është paradoksale dhe shtirje naive të besosh që në dikturë, me mungesë të tmerrshme lirie, mund të bëhen vepra të mëdha. Regjimet totalitare e racionojnë lirinë ashtu si ushqimet e përditshme. Cave ua heqin lirinë fare dhe ndocave, të përzgjedhur dhe këta, u japin më tepër se racioni. Pse? Që të shkruajnë për të bërë alibinë e diktaturës ndaj botës jashtë dhe ndaj së ardhmes. Pati shkrimtarë në komunizëm që ditën ta shfrytëzojnë këtë kusht dhe kjo është arsyeja kryesore që dhe në diktaturë arrihen të bëhen vepra jetëgjata, të cilat ndodhte t’u jepeshin që t’i përkthenin të burgosur pa emër dhe shteti ua ofronte që të botoheshin në vende të tjera si maskë politike e diktaturës, që ajo të mos dukej aq e keqe. Dhe shpenzimet merreshin nga puna e papaguar e të burgosurve nëpër minierat infernale, ku ishin dhe kolegë të tyre, por me shenjën minus.
Me shpërbërjen e perandorisë komuniste dhe me rënien e diktaturave të saj, Shqipëria zbuloi një letërsi tjetër, e rroposur, që vinte nga nëntoka, por që dukej se kishte dalë të priste në të ardhmen. Letërsia tjetër po sillte dëshminë e saj dhe vlera artistike të tjera dhe nuk kërkoi të përzërë ç’ka qenë vlerë, por për të sjellë vetveten. Dolën vepra nga burgjet, erdhën nga balta e internimeve, i nxorën nga sirtaret e brejtur nga koha. Shqipëria e mrekulluar pa se paskësh patur, edhe pse ilegale, disidencë, kundërshtarë, martirë, jo vetëm viktima, të cilat edhe ato ndërgjegjësoheshin në burg.
Persekutimi frymëzoi dhe tragjeditë e antikitetit grek e shkrimet e shenjta.
Na trondit së thelli aq sa revoltat ajo që kanë shkruar poetët e pushkatuar, aq të rinj në moshë, Trifon Xhagjika, që pasi recitoi në gjyqin e tij “Atdheu është lakuriq”, në fjalën e tij të fundit kërkoi, si altilier që ishte, një top, që t’i binte Komitetit Qendror. Poeti Bedri Blloshmi edhe para pushkatimit refuzoi kërkesën për t’u bërë bashkëpunëtor, më mirë baltë, u tha, se sa me ju. I varuri i fundit në perandorinë komuniste është bashkëvuajtësi ynë Havzi Nela, ai kishte shkruar në burg poezi për Helsinkin dhe të drejta e njeriut, kur këtu jashtë burgut nuk i dinin ç’ishin këto.
I burgosuri politik Astrit Delvina ka ende romane në dosjet e Ministrisë së Punëve të Brendshme, si dhe polemikat e tij kundër socrealizmit në hetuesi. Por ai ka vdekur që t’i kërkojë dhe në vendin tonë të vdekurit harrohen shpejt.
Letërsisë shqipe iu shtuan veprat monumentale të kujtesës të At Zef Pllumit dhe Amik Kasoruhos, nga Fatos Lubonja e Marsen Bungo, nga Pjetër Arbnori e Agim Musta, Engjëll Çoba e Spartak Ngjela, Jorgo Bllaci e Pano Taçi, Petrit Kalakulla e Zyhdi Morava, Ahmet Kolgjini, Ylber Merdani e Leka Tasi, Frederik Rreshpja, Henrik Gjoka e Eugjen Mërlika, Gëzimët, Çela e Medolli, vëllezërit Çoku, që ishin bashkë në burg me një prangë dorë më dorë.
Dolën nga varret e heshtjes poezitë moderne të ish-të burgosurit Zef Zorba dhe komeditë e ish-të burgosurit tjetër Hekuran Zhiti. Edhe vepra madhore shkencore e Profesor Kolec Topallit, por edhe lutjet e shenjtores tonë Nënë Tereza…
Emra, emra, emra, emra një apel i hatashëm. Unë kam nxjerrë 201 emra shkrimtarësh dhe artistësh të dënuar, 43 në Kosovën e pushtuar, pra sa 1/5, kurse në Shqipëri më shumë se aq u pushkatuan, edhe gra si shkencëtarja që kishte studiuar në Torino, zonja Sabiha Kasimati. Në Kosovë u vranë vetëm 15, shumica në luftën e 1999, është fjala për shkrimtarë e artistë, kur dhe një njeri është shumë.
Ndërkaq në Shqipëri po ndodh një dukuri e çuditshme, nëse trashëgohej dënimi si një pasuri e patundshme si për shembull, at e bir, Lazër dhe Jozef Radi, bij të dënuarish po tregojnë tani për burgun, kur shkonin të takonin prindërit si shkrimtari Agron Tufa, poetja Luljeta Lleshanaku, studiuesi Leka Ndoja, Ron Kubati dhe Ornela Vorpsi përtej detit në Itali.
Edhe unë arrita të nxjerr poezi nga burgu, botova dhe të tim eti duke besuar se po vëmë gurët tanë në këtë mozaik marramendës, që nuk është më i nëndheshëm.
Ringjallje e quan në një nga veprat e tij historiani-shkrimtar, Uran Butka, që bashkë me Pjetër Pepën kanë zhvarrosur histori kombëtare. Por mjerisht kurrë nuk do të vijë dot ajo që nuk u la të bëhej nga jetët e ndërprera, kultura jonë do të ketë brenda një si varrezë të madhe kolektive. Koha do ta kujtojë gjithmonë që është vrarë kohë njerëzore:
Në Shqipërinë e diktaturës socialiste shqiptarët bënë: 914.000 vjet burg dhe 256.146 vjet internim, pra më shumë se 10 mijëvjeçarë dënim. Kurse koha pas pushkatimeve është e pamatshme, llahtar me shenjën infinit.
I vetmi ngushëllim është mospërsëritja e tyre.
LISTA IME ME TË DËNUAR, SHKRIMTARË E ARTISTË:
1. Arbnori Pjetër – shkrimtar
2. Ahmeti Sadri – piktor, poet
3. Ajazi Beqir – historian
4. Ajazi Namik – kineast (i biri)
5. Aliaj Kujtim – poet
6. Aliko Tomorr – studiues
7. Andoni Sotir – shkrimtar
8. Araniti Mit’hat – shkrimtar, shqipërues
9. Agolli Telat – artist cirku
10. Bego Medin – gazetar, kineast
11. Belishova Bardhyl – studiues
12. Berberi Abdulla – prozator
13. Biba Eqerem – shqipërues
14. Bishqemi Osman – shkrimtar
15. Bllaci Jorgo – poet, shqipërues
16. Blloshmi Bedri – hulumtues
17. Boriçi Nuredin – shkrimtar
18. Bubani Gjergj – gazetar, shqipërues
19. Bungo Makensen – shkrimtar
20. Burimi Luan – poet
21. Bushati Ahmet – prozator
22. Cangonji Abdullah – piktor
23. Çela Gëzim – tregimtar
24. Çobani Ron – kritik
25. Çoku Bedri – prozator
26. Çoku Zeus – poet (vëllai)
27. Çomo Drita – poete
28. Culaj Caf Jonuz – prozator
29. Dashi Veniamin – përkthyes
30. Deda Guljelm – shqipërues, kritik
31. Delvina Astrit – shkrimtar
32. Dema Mark- shqipërues, studiues
33. Dine Dine – kritik letrar
34. Dizdari Tahir – shqipërues, orientalist
35. Donat Kurti – at, etnograf, kompozitor
36. Dushi Kin – shkrimtar
37. Dushi Mark – folklorist, gjuhëtar
38. Dyrzi Inga Tarasova – studiuese, stiliste
39. Dyrzi Valer Tarasov – piktor (i biri)
40. Farka Ismail – inxhiner-shkencëtar
41. Filaj Luigj – muzikolog
42. Filipeu Fotaq – muzikant, kompozitor
43. Fishta Bashkim – prozator
44. Fishta Filip – studiues, kritik
45. Floqi Kristo – dramaturg, shqipërues
46. Frashëri Anton S. – shkrimtar
47. Furxhi Dhimitër – aktor estrade
48. Gardini Giacomo – at, italian, studiues
49. Gazulli Nikollë – gjuhëtar
50. Gjeçi Pashko – shqipërues
51. Gjergo Edison – piktor
52. Gjergji Kolec – shkrimtar
53. Gjini Miho – kritik teatri
54. Gjini Pjetër – poet, kompozitor
55. Gjoka Henrik – shkrimtar
56. Gjolaj Konrad – at, shkrimtar
57. Golemi Ahmet – shkrimtar
58. Greblleshi Mustafa – shkrimtar
59. Gruda Zef – kompozitor
60. Gumeni Daut – poet
61. Haçi Beqir – poet
62. Hakiu Nexhat – poet
63. Hamiti Agim – shkrimtar
64. Hamzaraj Ventigjar – shkrimtar
65. Harapi Mark – at, shkrimtar, shqipërues
66. Hasanaj Ibrahim – poet bektashian
67. Hasanaj Xhevdet – folklorist
68. Hisku Halida – këngëtare
69. Hyseni Bajram – poet
70. Ilia Frano (Dom) – folklorist
71. Jakova Prenk – muzikant,
72. Jakova Tuk – gazetar
73. Jubani Simon, dom – studiues i letërsisë
74. Jero Minush – kritik teatri
75. Kabashi Leon – at, piktor ikonograf
76. Kaçaj Lluk – këngëtar opere
77. Kalakulla Uran – shkrimtar
78. Karma Gjon – at, folklorist
79. Kaso Tanush – shkrimtar
80. Kasoruho Amik – përkthyes, shkrimtar
81. Kati Vasil – shkruan kujtime
82. Koçi Mandi – kineast
83. Kodra Lame – poet, përkthyes
84. Kokoshi Kudret – poet, përkthyes
85. Kolgjini Ahmet – poet
86. Koliqi Mikel – at, kompozitor, kardinal
87. Komnino Gjergj – poet
88. Kostreci Uran – poet
89. Kotani Niko – studiues
90. Kote Nikolla – përkthyes
91. Kuteli Mitrush – shkrimtar, shqipërues
92. Kripa Reshat – shkrimtar
93. Kuqi Pirro – poet
94. Lala Dhimitër – kineast
95. Lamaj Fatmir – publiçist
96. Lamaj Klito – publiçist
97. Laze Halil – shkrimtar, gazetar
98. Leka Dhora – kompozitore
99. Leka Zef – kompozitor
100. Luarasi Mihallaq – regjisor
101. Lubonja Fatos – shkrimtar
102. Lubonja Liri – autore kujtimesh (e ëma)
103. Lubonja Todi – autor kujtimesh (i ati)
104. Luci Namik – studiues shkencor nga Kosova
105. Maluka Luan – regjisor
106. Marko Petro – shkrimtar
107. Marko Jamarbër – poet (i biri)
108. Martini Viktor – prozator
109. Mazreku Filip – at, muzikolog
110. Mazreku Nikollë (Dom) -studiues
111. Medicina Maria (Dvorani) – shkrimtare
112. Medolli Gëzim – poet
113. Mëhilli Xhavit – pedagogjist
114. Merdani Sherif – këngëtar
115. Merdani Ylber – poet
116. Merlika Elena Gjika – studiuese
117. Merlika Eugjen – shkrimtar (i biri)
118. Mëshkalla Pjetër, at- poet, teolog
119. Miçaço Dionis – publicist
120. Mirakaj Lek – gazetar
121. Mishtari Loni – shkrimtar
122. Morava Zydi – shkrimtar
123. Moreka Llazar – kompozitor
124. Mulleti Tanush – gazetar
125. Murati Kujtim – poet
126. Musta Agim – historian
127. Myftari Bedri – shkrimtar
128. Myftiu Luan – tregimtar, eseist
129. Myftiu Mehmet – shkrimtar
130. Namik Ajazi – kineast
131. Ndoja Mark – poet, shqipërues
132. Ngjela Spartak – prozator
133. Nika Ndoc – shkrimtar
134. Dakaj Nikollë – shqipërues, poet
135. Ogranaja Zhaneta – poete
136. Oseku Ali – piktor
137. Paçrami Fadil – dramaturg
138. Palaj Bernardin – at, shkrimtar
130. Peci Gaqo – prozator
140. Peçi Gjergj – poet
141. Pengili Natalia Arkadij Rozengolc – përkthyese
142. Pervizi Lek – piktor
143. Peshkëpia Gëzim – prozator
144. Perdoda Ernest -poet
145. Pipa Arshi – shkrimtar
146. Pllumi Zef – at, studiues, shkrimtar
147. Prifti Leonard – studiues, psikolog
148. Prodani Medi -kitarist
149. Radi Lazer – shkrimtar, përkthyes
150. Radi Jozef – poet (i biri)
151. Rafaeli Stavri – këngëtar opere
152. Rakipaj Maksim – përkthyes
153. Ratkoceri Gani Demir – prozator
154. Repishti Sami – eseist, historian
155. Reshpja Frederik – poet
156. Resuli Kapllan – shkrimtar
157. Riza Selman – gjuhëtar, albanalog
158. Rrapaj Mero Fatos – folklorist
169. Sadiku Hito – poet (sekretar i Faik Konicës)
160. Selfo Halit – shqipërues
161. Shehu Bashkim – shkrimtar
162. Shehu Mehmet (Tepelena) – studiues
163. Sheldija Gjush – folklorist
164. Shllaku Gjon – shqipërues
165. Simoni Zef – at, studiues
166. Sirdani Marin – at, historian, studiues
167. Skanjeti Marin – shkrimtar
168. Skura Gani -poet
169. Sokoli Ramadan – muzikolog, folklorist
170. Spahiu Islam – shqipërues
171. Starova Dylber – muzikant
172. Stratobërdha Viktor – regjisor, kineast
173. Taçi Anastasia – librare, studiuese
174. Taçi Pano – poet
175. Tase Leka – instrumentist, shkrimtar
176. Tasi Akile – gazetar
178. Tasi Koço – gjuhëtar
179. Tasi Napolon – shqipërues
180. Titani Gjergj – poet
181. Toto Leka – dramaturg
182. Trebeshina Kasem – shkrimtar
183. Vako Milto – dirigjent kori
184. Vaqari Selman – shkrimtar
185. Varfi Andrea – poet
186. Vasija Ndoc – shkrimtar
187. Velaj Petrit – shkrimtar
188. Velo Maks – arkitekt, shkrimtar
189. Volaj Viktor – at, studiues
190. Vrioni Hazis – shqipërues
191. Vrioni Jusuf – përkthyes
192. Vullkani Robert – përkthyes, kritik
193. Xhaferri Astrit – tregimtar.
194. Xhuvani Visaroin – teolog, gjuhëtar
195. Zallari Mihal – publicist, shqipërues
196. Zeka Aleksandër – poet
197. Zezaj Gjovalin – studiues
198. Zhiti Hekuran – dramaturg, aktor
199. Zhiti Visar – shkrimtar (i biri)
200. Zorba Terezina Pali – aktore
201. Zorba Zef – poet, regjisor (i shoqi)
nga Lega në Prishtinë:
1. Abazi Hajdin (Lum Haxhiu) – poet, publicist
2. Avdyli Merxhan – poet
3. Beqiri Azem – poet
4. Brovina Flora – poete
5. Buja Ramë – publicist
6. Bytyçi Sali – poet, studiues i letërsisë
7. Ceraja Jakup – poet
8. Çuni Martin – poet, publicist
9. Demaçi Adem- shkrimtar
10. Demolli Arif – shkrimtar
11. Dervishi Teki – shkrimtar
12. Fetiu Sefedin – kritik letrar, prozator
13. Gashi Adem – poet
14. Gërvalla Zeqir – poet
15. Hajrizi Mehmet – publicist
16. Halimi Bedri – poet
17. Hasani Nait – poet
18. Haxhaj Ardian – poet, prozator
19. Haziri Ramadan – shkrimtar
20. Hyseni Hydajet – poet, publicist
21. Kelmendi Ramiz – shkrimtar
22. Kosumi Bajram – poet dhe publicist
23. Krasniqi Jakup – publicist (historian)
24. Kryeziu Ekrem – dramaturg
25. Kurti Albin – gazetar
26. Matoshi Halil – poet
27. Musliu Beqir – poet, shkrimtar
28. Novosella Selatin – publicist
29. Nura Xajë – poet
30. Radagoshi Kadrush – shkrimtar
31. Ramadani Sali – poet, publicist
32. Rogova Muhamet – pedagog, publicist
33. Riza Selman – gjuhëtar, albanalog*
34. Rrustemi Sabit – poet
35. Sadiku Rrahim – poet, gazetar
36. Selmanaj Rasim – poet
37. Shatri Xhafer – publicist (më pas i arratisur)
38. Sinani Ramadan – poet
39. Smajli Rexhep – akademik
40. Syla Ismail – poet
41. Ukaj Vezir – poet
42. Vinca Agim – poet, studiues.
43. Zyberaj Bedri – poet, publicist
VARREZA MONUMENTALE
në letërsinë shqipe:
të pushkatuar, varur, vdekur në tortura,
pa varre:
1. Blloshmi Vilson – poet, përkthyes, pushkatuar
2. Bonati Jul – imzot, përkthyes, pushkatuar
3. Çela Beqir – poet, pushkatuar
4. Çika Nebil – gazetar, pushkatuar
5. Çuçia Gasper – muzikant, pushkatuar
(akuza: falsifikim parash)
6. Çuni Sem Mark – stilist, pushkatuar
7. Deda Simon – shqipërues, vdekur në burg
8. Draçini Qemal – kritik, vdekur në burg
9. Dushi Mark – folklorist, arkeolog
10. Falla Dhimitër – përkthyes, pushkatuar
11. Haxhiademi Et’hem – dramaturg, vdekur në burg
12. Gazulli Nikollë – at, gjuhëtar, vdekur në hetuesi
13. Gruda Pjetër – aktor, vdekur në kamp
14. Ivanaj Mirash – poet, studiues, ministër i Arsimit,
vdekur në burg
15. Idrizi Sulejman – gjuhëtar, vdekur në burg
16. Janina Myqerem – përkthyes, vdekur në burg
17. Fundo Zai – poet, filozof, masakruar
18. Kasimati Sabiha – shkencëtare zoologe, pushkatuar
19. Kokalari Musine – shkrimtare, vdekur në internim, pas burgut.
20. Kokalari Muntazi – botues, pushkatuar (vëllai Musinesë)
21. Kokalari Vesim – botues, pushkatuar (vëllai Musinesë)
22. Kokalari Syrja – pedagog, pushkatuar (kushëriri)
23. Kokalari Salim – studiues, pushkatuar
24. Kokomani Fadil – gazetar, pushkatuar
25. Koprencka Xhelal – poet, pushkatuar
26. Leka Genc – poet, pushkatuar
27. Korça Xhevat – studiues, historian, vdes me grevë
urie në burg
28. Lezho Vangjel – gazetar, pushkatuar
29. Mala Zef – drejtor biblioteke, vdekur në burg
30. Nela Havzi – poet, varur
31. Omari Gramoz – fizarmonikist, pushkatuar
32. Panariti Qani – përkthyes, pushkatuar
33. Pantalia Gjon – regjisor, vdekur në hetuesi
34. Peshkëpia Manush – poet, pushkatuar
35. Pipa Myzafer – gazetar, kritik, vdekur në hetuesi
36. Prennushi Vinçenc – poet, vdekur në tortura
37. Shantoja Lazër – (Dom) shkrimtar, pushkatuar
38. Toçi Terenc – gazetar, historian, pushkatuar
39. Tushi Vangjush – piktor, vdekur në burg
40. Xhagjika Trifon – poet, pushkatuar
41. Shllaku Gjon – at, kritik, gazetar, pushkatuar
42. Sirdani Aleksandër – folklorist, vrarë
43. Stefa Kristaq – studiues, pushkatuar
44. Tomorri Ali – poet, pushkatuar
45. Toto Selaudin – shkencëtar, deputet, pushkatuar
46. Venetiku Kiço – dirigjent, vdekur në burg
47. Venetiku Krisanthi – fotografe, vdekur në burg
48. Zadeja Ndre – (Dom) dramaturg, poet, pushkatuar
49. Zdrava Dane – akademik (hap kinemanë e parë.
në Berat), vdekur në burg
50. Zhiti Maksut – studiues, poet, vdekur me tortura
në hetuesi
nga Prishtina:
1. Agani Fehmi – sociolog, filozof
2. Berisha Latif – poet, studiues, vrarë, 1999
3. Bicurri Esat – artist, këngëtar, vrarë, 1999
4. Elmazi Rexhep – poet, vrarë pas burgut
5. Graiçevci Fazli – poet, mbytur me tortura nga
UDB-1964
6. Çaushi Bardhyl – jurist, prof. i së drejtës romake, vrarë
7. Gërvalla Jusuf – shkrimtar, vrarë
8. Hadri Enver – poet, publicist, vrarë, 1990
9. Hoti Ukshin Hoti – politolog, filozof (i zhdukur)
10. Konjusha Selman – poet, vrarë, 1999
11. Mustafa Xhemail – publicist, kritik letrar
12. Ramadani Agim – poet, piktor
13. Sulejmani Gursel – piktor, rënë në luftë
14. Topalli Enver – poet, publicist, vrarë në burgun
e Dubravës, 1999
15. Zeka Kadri – publicist, vrarë.
* Poeti dhe shkrimtari Visar Zhiti gjate nje vizite ne Vater
Përditshmëria tek shkrimtari amerikan John Cheever
Nga Arjan Th. Kallço/
Në botë ai është përcaktuar mjeshtër, këngëtar i hipokrizisë dhe palumturisë, shkrimtar artistikisht i sinqertë, i sofistikuar dhe therrës. Për shumë të tjerë konsiderohet brilant dhe i shumë i dashur, pavarësisht shpirtit të tij dhe personit shpesh të rënduar nga rezultatet e një malinkonie të pashlyeshme dhe të një ndjenje shumë të thellë vetmie. Cheveer zë një pozicion, në plan të parë, në kuadrin e skenës letrare amerikane të ‘900, brenda së cilës është dalluar se është një prej autorëve më të mirë të historive të shkurtra që ka nxjerrë ndonjëherë Amerika. Që zëri i Cheever vjen nga shumë anë, i konsideruar si një prej zërave më të pashmangshëm në të gjithë letërsisë së ‘900 të përtejoqeanit, nuk të befason, nëse merret parasysh se shkrimtari i Masaçusetit, duke filluar nga mesi i viteve ’30 e deri në fillim të viteve ’80 të shekullit të 20-të, përpunoi dhe zhvilloi dora dorës një stil letrar që, edhe pse duke iu referuar disi kordinatave stilistike preekzistuese dhe të përcaktuara mirë ( e afrojnë me Kafkën, Çehovin, Fitzeralsin, por edhe me shkrimtarë të tjerë amerikanë si Fante dhe Caverin e ri që duket se me Cheever kanë të përbashkëta disa aspekte jete jolineare të kaluara në rini) i paraqitet lexuesit si original dhe shumë i njohur. Për shkurtësinë dhe formën e veçantë në të cilën konkretizohet, në historitë e tij të shkurtra të panumërta, shprehja narrative cheeveriane, mund ta kujtojmë si shkrimtarin i cili është filluesi i një stili letrar që pret brenda vetes një amalgamë shumë të goditur të gjurmëve realiste dhe minimaliste. Ironik dhe shpesh me dhunti shumë të holla humori në historitë e tij, ai përshkruan ngjarje ëmbëlsisht të hidhura, jo rrallë të ambientuara brenda familjeve borgjeze. Tregimet tij me një ton që sipas rasteve mund ta quajmë konfidencial, i përshpëritur, bindës, diskorsiv, i kthjellët dhe gjithmonë mungues nga çdo rëndim sintaksor, mund të tregojnë minuta të përditëshme dhe raporte të vështira mes komshinjve apo vëllezërve që jetojnë larg dhe që nuk çmohen aspak, për nëna dhe gra nervoze, çifte në krizë, mirëmbajtës të impenjuar dhe të duruar bashkëpronarësh, shtëpiake konfuze dhe gra shërbimi në depresion, manovrues të ashensorit të papunë etj. Duket i qartë objektivi i fundit i shkrimit cheeverian, që evidenton parapëlqimin e autorit për historitë që e lejojnë lexuesin të reflektojë për kufizimin, për meskinitetin, egoizmin dhe dobësitë e lindura në kushtet shoqërore. Nuk ndodh kurrë që në tregimet e tij këta elementë, të lidhur si janë me sfumaturë hidhësie dhe sugjestione nostalgjike që përbëjnë atë mjet të domosdoshëm dhe herë herë vendimtar i cili të ndihmon ta rrokësh kuptimin më intim të historisë së treguar, janë shprehur në mënyrë të qartë dhe të hapur. Studiuesi Italian Bajani mendon se në këtë mohim të fantazmave, ose më mirë në veprimin e tyre shqetësues, turbullues, me pjesë tallës, qesharak…ka një nyjë poetike të Cheeverit dhe për këtë krizë të klasës së mesme që kap shumë vend tek tregimet dhe romanet e tij. Studiuesi tjetër Cioni thotë se ishte shumë i lidhur me atë shoqëri për të cilën përshkruante meskinitetin, në një dorëzim të lumtur që pak janë në gjendje ta njohin. Motivet e kësaj lidhje duken jo krejtësisht të panjohura për ata që i njohin ngjarjet rinore të autorit amerikan : biseksual që për një kohë të gjatë të jetës bashkëjeton pak e lumtur me prirjet dhe alkolin, dihet se i ati që në momentin e gjizjes, i kërkoi gruas që ta abortonte, por edhe fakti se fëmijëria e tij u vulos rëndë me kushtet ekonomike dhe shoqërore të familjes, për shkak të alkolizmit të prindit. Vetë i ati nuk ia këshillonte që ta ndërmerrte profesionin letrar. Autori në vitet e fundit të jetës u rrëfye dhe thotë: Nuk u diplomova, as shkollën e mesme nuk e mbarova. Periudhën që duhet të isha në Universitet e kalova vetëm, i uritur, në një dhomë të ftohtë të Manhatanit. Këto dhe përvoja të tjera e pushtuan shpirtin e shkrimtarit në rëniet më të thella gjatë gjithë jetës. Vetëm në fund të viteve ’70 të shekullit të kaluar, u shërua nga alkolizmi dhe përsa i përket biseksualizmit e pa veten me më shumë dashamirësi. Thelbi tek poetika e tij sintetizohet me efikasitet nga vetë autori me pohimin : Zoti X u përmor tek sirtari i gruas. Ky është një fakt, por unë them se nuk është një e vërtetë. Është dhe mënyra e Cheeverit sesi i mbyll historitë që të dalin në pah. Autori amerikan, larg nga historitë që mbyllen me aksione ekstreme, shqetësuese, të pazakonta, e përqëndron vëmendjen në ngjarje apo ndodhi që gjenden në mesataren e rasteve të jetës së protagonistit dhe në realitet të konsumimit të tyre ditor, shumë të ngadaltë, kjo është mundësia më e madhe që efektivisht të verifikohej një gjë e tillë. Kjo natyrisht nuk e përjashton se në tregimet e tij ka gjithmonë të pranishëm në reshta agroëmbëlsinë, hidhtësinë, shqetësimin dhe në kundërdritë, një sfond dhimbjesh intensive që protagonistët e përthithin brenda vetes, gati në heshtje. Karakteristikat e shkrimit të tij nuk mungojnë as në tregimet që i ambjenton në Itali, autori jetoi aty gati nja dhjetë muaj në gjysmën e dytë të viteve ’50. Mes tyre shembuj përfaqësues të barabartë për aftësinë e dukshme që të përshkruante rrethana dhe mjedise të cilat paraqiten në imagjinatën e lexuesit, si shumë të vërteta, dhe ta thellonte psikologjikisht profilin e personazheve të ndryshëm që janë të pranishëm në tregimet e tij, si tek Një djalë në Romë, Bota e mollëve, Gjuha e bukur dhe Klementina, ngjarje që ka si protagoniste një vajzë fshati italiane të rritur mes paragjykimesh dhe bestytnish, e cila shkon në Amerikë pas një familje amerikane, ku e detyruar nga rrethanat, vë në diskutim themelet e edukatës që kishte marrë në Itali. Aty tronditet nga stili i jetës dhe nga mjetet e modernitetit shumë të përhapura në botën e re, ku jeta është kaq absurd dhe e ndryshme. Për të atin e vet, e bija e tij Susan, thotë në një intervistë : Është një prej atyre prindërve që shkaktojnë brenda teje ndryshime perspektivash. Pasi e ke lexuar, kur i ngre sytë, bota duket pak ndryshe, sesa ishte më parë. Ky është, si për të thënë, efekti anësor që lexuesit e historive të Cheeverit e njohin mirë dhe duket se tregon aftësinë e tregimeve që t’ia lërë të hapura rrugët për interpretime, nga më të ndryshmet, atij që i lexon. Bëhet fjalë për një pavendosmëri false, edhe lexuesi më pak i vëmendshëm mund ta interpretojë si dobësi strukturore të mesazhit që autori synon ta përhapë, ose të mungesës së kurajos nga ana e shkrimtarit që të tregojë në botën ekstreme dhe aspektet më të errëta, apo më të parrëfyeshme të personalitetit të vet. Për t’i larguar dyshimet e mundshme, edhe një herë është vetë Cheeveri që i jep drejtim. Pyetjes në një intervistë të dhënë në vitin 1976, nëse të shkruash njëkohësisht është më shumë autobiografik në lidhje me të shkuarën, ai përgjigjet : …autobiografia dhe letrat mund të jenë më interesante, sesa përcaktimi, por unë do të vazhdoj ende me romanet që është një mënyrë intensive komunikimi nga ku tipet e ndryshme të lexuesve mund të marrin përgjigjet që nuk i marrin nga letrat apo ditaret. Fjalë plot me të vërteta të thëna nga një shkrimtar që e kthehu në poezi përditësinë e thjeshtë dhe ndodhitë e jetës të asaj qënie njerëzore më të brishtë që është njeriu.
Përgatiti për botim:Arjan Th. Kallço
UNË KOSOVARI, QË ÇDO FUNDMARSI JAM NË DURRËS
Nga Kadri TARELLI/
Një telefonatë nga kolegu im Bajram Gashi, ish drejtor i shkollës së Shënavlashit:
– Ka ardhur Dush Zeqiraj nga Peja. A je për kafe?
Nuk u çudita, por më kishte dalë nga mendja, se miku ynë nga Kosova e ka bërë ligj për vetveten, që në çdo fund Marsi, do të lerë çdo punë e hall dhe do të niset të vijë në Durrës. Deshiron të takojë e të përshëndetet me miqtë, që këtu e 15 vjet të shkuar, e pritën me aq dashuri e bujari, pikërisht në motin e keq të shpërnguljes masive të shqiptarëve të Kosovës, si rezultat i genocidit serb. Nuk di, a ka tjetër njeri që e bën çdo vit një ritual të tillë?. Deshira ime është të mos jetë i vetmi, sepse është fisnikëri dhe shpreh mirënjohje.
E prita me kënaqësi kët takim me mikun e vjetër. Pasi u falëm me shëndet, biseda nisi shtruar, si fillim për shëndetin dhe hallet e ditës, e më pas vetiu në kujtimet e atyre ditëve aq të ngarkuara me dhimbje e urrejtje bashkë. Viti 1999, prag kapërcyelli të shekullit njëzet. Më e madhja tragjedi e kohëve moderne u luajt mbi popullin shqiptar në truallin e Kosovës. Në pak kohë u pleksën egër, në njërën anë lufta dhe dhuna e agresorit serb, që shkaktoi viktima të shumta mbi popullsinë e pambrojtur dhe që detyroi një popull të tërë të marrë udhën e largimit nga trojet stërgjyshore. Shpërngulje popullsie me përmasa biblike, që u dynd drejt Shqipërisë ku u pritën aq bujarisht. Në të njëjtën kohë rezistenca e armatosur e UÇK-së dhe ndërhyrja urgjente dhe e vendosur e SHBA-së dhe fuqive të botës demokratike, që sollën fundin llogjik: çlirimin e Kosovës dhe kthimin e të shpërngulurve në shtëpitë e tyre.
– Ka kaluar 15 vjet që atëherë. – flet shtruar miku nga Kosova. – Nuk është shumë, por edhe jo pak, për të kujtuar e kuptuar çka ndodhi. Si në një filmë dokumentar më kalojnë ndodhitë e atyre ditëve të mbushura me tmerret e luftës. Sado që mundohem t`i harroj, është e pamundur. Thonë se koha bën të vetën, domethënë i zbeh, i fashit dhe i mbyll plagët. Unë mendoj se hiri i kujtesës e mbulon zjarrin, zbut zemërimin, por mjafton ta zbulosh dhe ai të djeg e përcëllon, ndërsa plagët dhembin sikur më parë. Unë kam 15 vjet që le çdo punë apo hall që të kem, dhe nisem nga Peja ku banoj e vij këtu në Shënavlash të Durrësit. Më së shumti, jo për të risjellë në kujtesë të shkuarën, por për të takuar e nderuar familjet dhe familjarët që na u ndodhën në ato dit reziku, në ato kohë aq të vështira ku s`dinim ku të përplaseshim e të fusnim kokën.
Sot, – vazhdon Dushi, – duke biseduar e pirë kafe këtu pranë detit, mbase duket jo aq e trishtë, sidomos për të rinjtë, ajo që përjetuam atëherë. Vetëm ne që e provuam e dime çdo të thotë të lesh vatanin, të ikish vetëm me plaçkat e tupit, pa ditur se ku dhe çdo të ndodhte më tej. Shpesh them me vete se vetëm guri dhe druri mund ta durojë vuajtjen e shpirtit të nënave dhe baballarëve, kur kishin humbur fëmijët dhe s`i gjenin dot. Kur rri e gjykoj në qetësi, pyes: A mund të shterrej loti i familjarëve që, kur u kthyem në Kosovë gjetën vendin të shkretuar, shtëpitë e djegura, gjithëçka e rrënuar. A mund të ndalej vaji dhe kuja e nënave kur gjetën trupat e fëmijëve të tyre të masakruara e të pa kallura në dhe. Ç`zemër burri e duroi dhimbjen kur nxorri nga pusi vajzat e mbytura. Kur bëj këtë bisedë me veten, më del parasysh miku im Enver Lipaj nga fshati “Kamenicë”, komuna e Istogut, i cili sapo u khtye në shtëpi, (ishte si ne i shpërngulur), kërkoi rreth e qark e, kur s`gjeti gjurmë njeriu, u drodh sapo i shkuan sytë tek pusi. Nxorri që aty dhjetë kufoma, mes tyre edhe trupin pa jetë të nënës dhe dy vajzave të tij. Unë solla një rast, po sa e sa të tjera ka!?
Si shumë i trazuar fati dhe kjo historia e kombit tonë. Megjithatë rrjedha e jetës ndjek udhën e saj. U kthyem gjithë gëzim në vatrat tona dhe gjetëm lemeri. Sot ne i gëzohemi pavërsis. Lëvizim të lirë, shkojmë e vjijmë sa herë të duam këtu. Duam s`duam nuk e çbëjmë atë që u bë mbi ne. Shkatërrimet janë ndrequr, po plagët e zemrave a janë mbyllur? Vështirë!! Nuk kam ç`t`u them, pasi ju i kini parë vetë sa lapidarë dhe përmendore janë ngritur për gjatë rrugëve të Kosovës. Të gjithë janë aty për të na thënë: “Mos harroni”. Por unë kam një merak tjetër që dua ta zbraz, ndaj vij këtu çdo vit. Mbase nuk më dëgjojnë të gjithë, por ata që i takoj u shpreh mirënjohjen më të thellë dhe këtë ua them me fjalë shpirti: A e dini se ç`fisnikëri e ç`pasuri shpirtërore fshihet në zemrën e popullit të Durrësit, që hapi portat për ne muhaxhirët, jo për dhjetë – pesëmbëdhjetë, por për mijëra familje. E në ç`kushte do të thoni ju, që i dini më mirë se unë!? Pa ardhur këtu, shumica nga ne në Kosovë e përfytyronin Shqipërinë, si vendin me bukuri e begati përrallore, ku perëndia vjen e bën pushime.
– Çudi! – ndërhyra unë, – Tek ju në Kosovë kishin ardhur shumë nga ne, por edhe nga Kosova kishin ardhur shumë nga ju.
– Propaganda tek ne dhe frika juaj këtu, kishin bër vend, – Dushi e treti shikimin larg në det dhe e nisi përsëri fjalën. – Unë kisha dëgjuar, por s`e besoja sa të varfër ishit. Vetëm kur e pashë me sytë e mi, u binda për skamjen dhe kushtet e vështira të banimit ku u kishte katandisur diktatura. Ç`halle kishit ju e ç`telashe u shtuam edhe ne! Megjithatë na pritët dhe s`duhet ta harrojmë. Kur Bajrami më tregon disa fotografi të vjetra, të atyre ditëve që qëndruam në shtëpinë e tij në Shënavlash, mallëngjehem dhe pa dashje më më mblidhet në grykë një lëmsh që më mek frymën. Unë nuk mërzitem, por seç ndiej një lehtësim në vetvete kur vij këtu. Çmallem, takoj e bisedoj me miqtë e mi të cilët nuk i njihja më parë, veç emrin ua kisha dëgjuar nëpër biseda odash. Ja që “Çdo e keqe ka edhe një të mirë”, siç thotë një fjalë e moçme. Lufta solli çlirimin tonë, por edhe na krijoi mundësi të shkojmë e të vijmë, të takohemi, të lidhemi e ta njohim njëri-tjetrin, ndërsa “Rruga e kombit”, na krijoi lehtësi për lëvizje, na bashkoi. Urime nga shpirti atij që e ideoi dhe atyre që e ndërtuan.
Mos ma merrni për të qeshur, pasi do t`u rrëfej një ndodhi të vogël, -miku ynë rrëfimtar po na shikonte buzagaz: – Jo më larg se dje, në fisin tonë ndodhi një vdekje. E ne, sipas zakonit i ndjekim shumë këto adete. Shkova pasdite për ngushëllim, por nuk prita deri nesër që të bëhej edhe varrimi. Thashë me vete: “Në atë botë, ai shkon edhe pa mua”, ndërsa unë nuk do ta thyej zotimin që i kam bërë vetes, që çdo 29 – 30 Mars do të jem në Durrës. U ngrita që në sabah pa gdhirë, i hipa autobuzit dhe për katër orë isha në Durrës. Kisha qejf që kafen e mëngjezit ta pimë bashkë. Hë, si thoni, a nuk është bukur kështu!?
Qeshëm dhe uruam: Vizita të tilla në Durrës mos reshtin kurrë!
Ju mirëpresim!
Ne Foto:Currila-Durres.Majtas. Bajram Gashi, Dush Zeqiraj. Kadri Tarelli
STINA E MJEKRRAVE TË HAJTHSHME
Nga KOLEC TRABOINI/
Jemi mësuar që me mjekra të shohin figurat e shënjtorëve. Padyshim edhe në fytyrat e heronjëve të lashtësisë, të filosofëve e artistëve, në shtatoret që ka ruajtur dheu, pas rrënimeve që solli sa natyra po aq vetë njeriu, gjejmë pra figura me mjekërr. Krishtin e Muhametin padyshim nuk mund ti përftyrojmë pa mjekërr. Kristianët ndërkohë që ruajtën shumëçka nga mësimet e Krishtit, apo simbolikat që lidhen me të, si ta zëmë zakoni i pirjes së verës, nuk u ruajt nga katolikët mjekrra, e mezi po kemi aty këtu ndonjë prift me mustaqe. Orthodoksët me pretendimin se vetëm ata janë kristianët e vertetë e të drejtë, e ruajtën mjekrrën si simbol. Kështu kudo që gjen priftërinj orthodoksë gjen dhe mjekrra, madje kreshnike.
Ndërkohë popullsia që i përkiste këtyre kontensioneve fetare kristiane nuk u tundua të mjekërrzohej, madje edhe ata që e kishin e hoqën sepse kësisoj sillte një pastërti më të madhe dhe bukuri në paraqitje. Klerikët islam e ruajtën edhe ato si orthodoksët simbolikën mjekërrore, dhe me një fanatizëm fetar u krijua një mikroklimë e tillë që mbajtja e mjekrrës të shprehte edhe përkushtimin e thellë deri në sakrificë ndaj fesë, shto mbajtjen e gjithçkaje të vjetër në mosndryshim përballë një bote që gjithnjë ndryshonte mënyrën e jetesës.
Kuptohet se Shqipëria këtë mjekërrzim të shfaqur si përkatësi fetare pas pavarësisë mund të ketë ruajtur aty këtu, por nën influencen e kulturës perëndimore ku shumica e shqiptarëve të rinj kryenin studimet, bëri që mjekrra sa vinte e humbiste terrenin në fytyrat e shqiptarëve. Kuptohet se me ateizmin e sistemit monist, anipse nuk e ndaloi mjekrrën me ligj, nuk u duken më mjekrrat në Shqipëri. Kjo ka edhe spjegimin tjetër veç asaj që u quajt shfaqje e huaj, ku kishin kohë shqiptarët të merreshin me përformimin e mjekrrave kur kishin aq shumë telashe e aq shumë pamundësira.
Por erdhi demokracia sado e kufizuar që lëshoi shumëçka në udhë të vet pa krye. Kësisoj u rishfaqën edhe mjekrrat, paradoksalisht erdhën në një kohë që kishte shumë varfëri e pisllëk dhe kësisoj të mjekërrzuar rishtazi nuk u panë for hijshëm nga popullsia. Të ishe emigrant e të mbaje mjekërr tregonte se ose nuk kishe një strehë, nuk kishe as mundësi të laheshe e të rruheshe, ose ana tjetër imitoje artistët estravagantë perëndimorët të viteve 60-70 për të mos u dukur si një fshatar i provincave të humbura të Shqipërisë mbetur në izolim për pesëdhjet vjet. Por edhe kjo faze e dhjetvjeçarit të fundit të shekullit XX u krye e në fillimin e shekullit të ri nisi të bjerë interesi për mjekrrën si maskim apo si tendencë për tu shfaqur medemek europian i kulturuar, së pari se europianët e tejkaluan edhe vetë këtë mode, por edhe shqiptarët nisën ti kushtojnë më shumë vemëndje pastërtisë aq më tepër se mjekrra nisi të marrë një simbolikë tjetër, atë të fanatizmit fetar orjental.
Shfaqja në këtë botë e Bin Ladenit dhe pasuesve të tij solli edhe erën e re të mjekërrzimit, tashmë jo si modë por si një unitet e manifestim fetar. Këtu nuk kishte më asnjë rëndësi a i kishe kushtet të mbaje mjekërr në aspektin se ajo kërkon pastërti, përkundrazi lihej me një rritje të lirë e pa asnjë rregull estetik, si punë shkurresh të egra. Ndryshe nga njerëzit e kulturës dhe të artit që nëse linin mjekërr bënin kujdes për të duke i lënë vend që të shprehin talentit e vet edhe berberët stilistë, këta të tjerët, që i përkisnin njerëzve që nuk kishin fare të bënin me kulturën, të jepnin përshtypjen se je përpara një pylli ku mund të rriteshin të gjitha llojet e bimëve e drurësh e askush nuk tregonte kujdes për të. Kush ka patur rastin të udhëtojë nëpër kësisoj pyjesh që u themi të virgjër, një lloj xhungle, gjithmonë është shoqëruar me një frikë drithëruese, e spjegueshme kjo prej drojës se prej këtij pylli mund të shfaqej befasisht çdo lloj kafshe e egër dhe e rrezikëshme. Në fakt kësisoj edhe ka ndodhur e jo vetëm në pyjet por edhe në shoqëritë njerëzore. Të drithëron e tmerron mendimi i kamikazhëve që shfaqen krejt ngjashëm me daljen e kafshëve të egra nga pylli dhe hedhin në erë avionë udhëtarësh, stacione trenash apo lokale publike pa patur mëshirë për njerëzit e pafajshëm.
Tashmë mjekrrat tek ne janë një realitet, ndoshta jo dominues e zotërues por kanë zënë të shfaqen e të fitojnë mjaft terren në përditshmëri. Ca thonë se për mbajtjen e mjekrrës dikush andej nga thellësia e Orjentit edhe të stimulon, të lidh një pension të vogël të paktën sa për të mbajtur frymën se ky shtet të lë të vdesësh urie. Pra paskemi në shoqërinë shqiptare edhe një kategori mjekërrzimesh për mbijetesë. Nuk ka pse tu themi “Pse?” këtyre njerëzve sakohë që shteti dhe instancat e pushtetit e politikës as që e vrasim mendjen se si ti zgjidhin problemet e papunësisë që është kryeproblemi vrastar i këtij vendi.
Ka edhe një grupim fetaresh islamikë të cilët mbledhur pas një sekti konservator e fanatik e manifestojnë mjekërrzimin duke e bërë sa më të pranishëm në shfaqjet publike me qëllim të përhapjes së itharëve të saj. Shumimin e mjekrrave publike ata e konsiderojnë një fitore që do të kurërozohet me islamizimin politik dhe me premisë marrjen e pushtetit. Ata janë programuar asisoj dhe janë në vazhdën e punës së vet, me një kushtëzim, sa më e mjeruar të bëhet jeta e njerëzve aq më dominant do të jenë ata, radikalët fetarë. Megjithëse frikë e panik nuk ka pse të kemi, por gjithësesi mendjelehtësia e figurave të politikës e të pushtetit të cilët nuk bëjnë asnjë kujdes për njerëzit, por i lënë ata në fatin e vet të mjerushëm, është një ndihmesë e madhe për shkarjen në ekstremizma të shumëllojshme.
Po a është çdo lloj mjekërrzimi shfaqje e mentalitetit fetar? Sigurish që jo. Dhe padyshim që askush nuk ka ndërmënd të diskriminojë ata që e kanë mbjellë rasatin e mjekrrave në fytyrë të vet sepse jetojmë në një vend të lirë, por nuk është e drejtë dhe as e dobishme të jemi indiferent, të bëjmë sikur nuk shohim, të bëjmë sikur nuk ka probleme në këtë vend, dhe se edhe shfaqja e shumimi i mjekërrzimit nuk e ka një shkak e nuk e ka edhe një kosto, akoma më tepër dhe një pasojë në balancat sociale në aspektin e larmisë së religjioneve në Shqipëri.
Përtej kësaj, vihet se se ka edhe një mjekërrzim allasoj, pak më kontemporan që mund ti kenë nën ndikimin e disa artistëve me famë por ekstravagant. Dihet se një shoqëri foshnjore në zhvillimin e kulturës i shfaqet një mani kolektive, si një lloj majmunërie duke imituar gjithçka çfarë sheh në botën e zhvilluar. Thamë se disa të rinjë shqiptar, pas hapjes së Shqipërisë, nisën të imitojnë ato moda e modele që kishin parë në ekranet televizive e që për ta qe e ndaluar. U shfaqën mjekrrat artistike( artistike u thënshin) ca si Kardinali Rishelje, ca si Don Kishotë e ca të tjerë me mjekrra piktoreske alla Miguel de Cervantes Saavedra. Në të vërtetë këta u shfaqen si ilaritete sepse ajo kohë ishte e perënduar në modë. Kësisoj mjekërrzimi me tendenca të sforcuara deri në raskapitje për tu dukur modern, në të vërtetë tregonte diçka tjetër, se sa anakronikë e démodé jemi. Gjithësesi këta lloj mjekrrash janë me shpenxime, madje shpenxojnë më shumë kohë e para se vetë gratë e tyre. Dhe ja ku i kemi edhe në parlament edhe në qeveri edhe në krye të insitucioneve mjekërrzimet “artistike”. Ca me humor thonë ( ndoshta zërat dalin nga opozita) se Kryemimistri, meqë i ka dobësi kategorinë e njerëzve me mjekrra të estetizuara skajshëm, kur hartonte listen e drejtuesve të institucioneve i binte ballit me dorë se nuk po gjente në Shqipëri njeri me mjekërr intelektuale të denjë ta zëmë për drejtor të Galerisë së Arteve. Pa ç’pa dhe e tërhoqi një emigrant shqiptar nga Franca. Tani në të vërtetë Galeria e Arteve Figurative, ka një drejtor me një mjekërr të stilizuar pak si Vincent e pak si Paul Gauguin, e denjë për tu shfaqur si progres shqiptar në kulturën europiane. Por ama ekspozitën “PranverArt 5” e pamë në Muzeun Historik Kombëtar e jo në Galerinë e Arteve, çfarë tregon se mjekrrat institucionale i kemi të bukura, progresive, por punët nuk i kemi po aq.
Por shkoni më tej e vini re me kujdes kush janë drejtuesit e institucioneve kryesore kulturore në Tiranë. Pas Galerise, kaloni tek Teatrin Kombëtar që është fare pranë. E njëjta zgjidh-zgjedhje… Aq ngushtë ka vajtur puna sa dalin fjalë hokatare se ka një inkursion të fshehtë të pozitës për ti marrë apo huazuar ndonjë figurë mjekrrore opozitës për ta vënë në krye të ndonjë institucioni, e nuk është çudi të riciklohet edhe ndonjë mjekërr mberthejcore. Ca thonë se Kryeministri edhe këshilltarët i zgjodhi me mjekrra artistike, por më tej edhe një këshilltar nga Kosova që piketoi ishte i stafit filosofik mjekrror, a thënë ndryshe, mjekrra më e hijshme e Prishtinës.
Kësisoj, që të rrimë shtrëmbër por të flasim drejtë, mjekrrat nuk i kemi vetëm tek Xhamia e Dine Hoxhës në rrugë të Kavajës apo dhe rreth xhamive të tjera, nëpër dyqanet e shumta “Hallall” që kanë zënë çdo skutë të Tiranës, të cilat e vënë në panik për ardhmërinë deputetin socialist Blushi, por i kemi edhe nëpër institucionet kryesore të kulturës.
Madje, hëmmmm…., në parlament, në krahun e majtë të deputetit socialist Blushi qëndron një mjekërr socialiste madhështore e denjë për tu bërë ministrore, por ideale do të ishte të bëhej edhe mjekërr presidenciale.
Mesa duken bathët në këtë provincën tonë habitore, këto mjekrrat institucionale për të cilat tregohet përkujdesje qeveritare nuk ja zënë sytë askujt, madje as opozitës, sepse shihen si mjekrra të hajthshme, të buta.
- « Previous Page
- 1
- …
- 547
- 548
- 549
- 550
- 551
- …
- 575
- Next Page »