Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Amerika që na bashkoi ,e kaluara që na ndau

by

Nga Marjana BULKU/ New York/
Festat familjare mbartin gjithmonë gëzimin dhe emocionin e takimeve të përmallta me miq të familjes, të njohur dhe të panjohur. Po po , të panjohur, sepse ndodh që edhe pse të një gjaku të mos njihesh. Tingëllon apsurde në fakt,por apsurdi e pushton shpesh botën tonë reale që e mbështjellë me këtë lloj tisi ,bëhet e huaj, e largët e ftohtë , si ndonjë planet tjetër që pret ta shkelësh edhe pse nuk guxon dot me kërshërinë e një fëmije që nuk rritet dot atje larg pa rrëfimet e largëta të gjyshes…
Nuk më kishin munguar ato,,,më rrëfenin ende që ja :” ajo kodra e gjelbër atje që duket më mirë nga këtu , kur është natë dhe dritat atje vezullojnë më fort,,,ishte Shqipëri, flitet ende shqip, kemi shumë të afërm atje,por nuk i njohim, nuk na njohin,nuk mund ti shohim sepse…
Arsyjet nuk i kuptoja dot, isha vetëm një fëmijë,por rrugën për të parë dritat që vezullonin Dibrën e Madhe e gjeja lehtësisht, nuk di pse kisha mall, dëshirë ,kureshtje për të njohur atë pjesë tonën të familjes që dukej kaq e përgjysmuar…dhe vetëm me ca vezullime të largëta dritash më shfaqte emra pa imazhe, Remzi, Ismet,Sofi, Kujtime….e plot të tjerë emra.
Duke udhëtuar drejt Staten Island, New York, në një gëzim familjar m’u duk se do” zbuloja” atë”botë” të panjohur të familjes që prej dekadash jeton këtu në SHBA dhe pjesërisht atje në Dibrën maqedonase. Nuk isha më ai fëmija i vogël me kujtesën brilante,por kërshëria ime kishte mbetur ende fëmijë . Salla është plot dhe gëzon e tëra duke festuar dibrance ardhjen në jetë të dy vogëlushëve binjakë. Ritme të njohura muzikore, hapa të njëjtë vallesh, veshje të bukura plot shije e delikatesë, burra që i nderojnë dhe respektojë gratë, për pak m’u duk se jam në Dibrën e përtej kufirit të cilën që prej pas viteve 90 -të e vizitonim shpesh…
Akujt e distancave ,ngrohtësia e gjakut të përbashkët i shkrin lehtësisht, jemi ata të Dibrës së Shqipërisë dhe kaq mjafton për tu shtrënguar,përqafuar, pyetur … Këtu rrëfimet e gjyshërve dhe prindërve vlejnë,,,nuk ke nevojë pyesësh për emrat kur din historitë për ta, nuk ke nevojë të dish e kujt është Marjana, ajo i ngjan kaq shumë Sofijes, Kizes dhe ata të rrethojnë me pyetje, dashuri ,mall, edhe lotë.
Stërgjyshja, gjyshja, nëna e tyre Sofi ishte martuar në Dibër , që më pas ishte e andej kufirit dhe kur kishte ndërruar jetë , i kishin ”zgjedhur” si banesë të fundit një copë vend nga ku Zerqani, vendlindja e saj dukej qartazi…madje edhe varret e nënës , babait, njërit vella,,,ndërsa tjetri, ah tjetri në Norvegjinë e largët…E kaluara jonë ka kaq shumë padrejtësi saqë duket se na ka paralizuar të ardhmen. Të flasësh për të këtu do të thotë të mos shijosh asgjë nga ky organizim i bukur dhe i kushtueshëm që është realizuar me kaq shumë punë. Por e ndjen thellë se ajo është aty në këtë sallë, ka shtegëtuar me ne, shtegëton me ne, atje,këtu, gjithmonë.
Nuk kishim kohë të pëfshiheshim në biseda të largëta në kohë, as të pëloteshim për njerëz që i kemi larg,ka kaq shumë gjallëri,rini, bukuri dhe freski ,saqë pyetjet rreth këtij brezi të tretë që po rritet këtu nuk mbarojnë kurrë…
Dibranët festojnë bukur, dhe kur lindin fëmijë bëjnë dasëm ku traditat e veshjes,gatimit, arredimit, higjenës shembullore,respektimit të tjetrit ,duket se nuk shuhen asnjëherë.
M’u duk se kalova një mbrëmje atje te vendi ku pasi binte nata dhe dritat ndizeshin ,unë ”takoja” ata që dikur ishin mister me emra të përvetshëm ,,,ndërsa tani, mes tyre këtu në Amerikë, ata janë kaq të afërt ,kaq të dashur, kaq të pandashëm nga ne. E kaluara që na ndante kur ishim vetëm 30 minuta larg dhe gëzimi që na bashkoi këtu në Amerikën e largët, sa afër janë ndonjëherë: një cast meditimi,një akt reflektimi,një valle gëzimi dhe një takim paharrimi!
Marjana BULKU (korrik 2014)

Nënë Tereza në Republika Srpska

by

Nga Uk Lushi/New York/
“Të gjithë sa ishim të ulur në karriget e teatrit të Banja Llukës- boshnjakë, kroatë, serbë, maqedonë dhe shqiptarë- brofëm në këmbë dhe filluam të duartrokasim të ngazëllyer. Sikur të kishe qenë me ne, do ta kishe provuar atmosferën e mrekullueshme vetë miku im i dashur. Një sukses i madh i Nënë Terezës!”— po më thoshte ambasadori shqiptar në Bosnjë e Hercegovinë, Flamur Gashi, përmes Viber-it; unë në New York, e, ai në Sarajevë.
Ambasadori Gashi, një diplomat yni i klasit të parë, e kishte fjalën për shfaqjen “Majka Tereza- Svetica Tame” (Nënë Tereza- Shenjtëresha e Errësirës), e cila pas një premiere të jashtëzakonshme në Teatrin Popullor të Sarajevës me 19 qershor, ishte ftuar të paraqitej edhe para publikut të kryeqytetit të Republika Srpska me 15 korrik 2014. Drama e frymëzuar nga jeta e bamirëses me famë është një produksion i Shoqërisë Kulturore “Napredak” me regji të kroatit nga Bosnja Gradimir Gojer, bazohet në tekstin e maqedonasit Venko Andonovski dhe në të interpretojnë aktorë nga Bosnja-Hercegovina, Kroacia dhe Kosova. Rolin e Nënë Terezës e luan Kostadinka Velkovska, artiste e njohur e teatrit Kerempuh në Zagreb, ndërkaq ekipi realizues një rol i ka dhënë edhe aktorit shqiptar nga Prishtina Ilir Tafa. Projekti multinacional, multikonfesional dhe multikulturor prej nisjes së tij është mbështetur nga ambasadat e Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Maqedonisë në Bosnje- Hercegovinë. Të dyja premierat, si në Sarajevë ashtu edhe në Banja Llukë, janë parë nga personalitete kulturore, diplomatike dhe intelektuale. Pritet që pjesa teatrore për fituesen shqiptare të Nobelit për Paqe do të nisë së shpejti një turne ballkanik dhe mbase do të inskenohet edhenë Republikën e Shqipërisë dhe Kosovës.
Në tetor të vitit 2011 në teatrin beogradas Bitef u dha performansa postmoderne “Patriotic Hypermarket”, një pjesë teatrale e përbashkët e artistëve ballkanas nga Beogradi, Prishtina, Shkupi dhe Tirana. Brenda dhe jashtë ndërtesës ishin të pranishme forca të shumta policore të cilat u desh të siguronin trupën teatrore nga sulme të mundshme prej radikalëve nacionalistë serb. Në fakt, në dy raste — me 2008, gjatë ekspozitës së veprave të artistit shqiptar Dren Maliqi, dhe— me 2013, gjatë ekspozitës së dëshmive të vrasjeve të familjes Bogujevci nga paramilitarët serb “Škorpioni”në Podujevë me 1999, policia u detyrua të ndërhynte për të zbythur egërshanët dhe vandalët. Në ekspozitën e Maliqit ata shqyen një punim ku portretizohej Adem Jashari, kurse në ekspozitën që rrëfen vizualisht masakrimin e 14anëtarëve të familjes Bogujevci nga perspektiva e përjetimeve të pesë të mbijetuarve, shovinistët provuan ta digjnin godinën.
Fatmirësisht shfaqjet apo prurjet kulturore serbe apo tjera ballkanike që janë paraqitur para publikut shqiptar, (kudo në trojet tona), nuk janë pritur me kanosje dhune. Shumica e tyre kanë arritur dhe vajtur pa marrë vëmendjen e merituar dhe tek-tuk iu është hedhur ndonjë sharje nacionaliste primitive. Duke e pas përjetuar pushtimin serb dhe diskriminimin e disa popujve sllav që na kanë bërë shqiptarëve me dekada, e kuptoj shumë mirë hezitimin dhe zemëratën e bashkëkombësve tonë kur vjen puna te shkëmbimet dhe qarkullimet e vlerave me popujt joshqiptar në gadishullin tonë, e posaçërisht me serbët. Kjo u pa sidomos me rastin e paraqitjes së një muzikanti serb në një televizion të Tiranës para ca muajsh, paraqitje kjo redaktoriale e dështuar ndërsa u vendos që serbi të këndonte në një emision dedikuar melosit shqiptar, mirëpo, në anën tjetër, prezantimi i artistit serb është plotësisht i arsyetueshëm nga aspekti i njohjes kulturore të tjetrit. Si shpesh herë, disa hamulitës shqiptarë nuk elanë pa e shfrytëzuar precedentin dhe bile tentuan të nxisnin urrejtje duke përhapur gënjeshtra mbi gjoja dallimet e shkallës së patriotizmit midis Tiranës dhe Prishtinës. Padrejtësitë që na janë bërë shumicës dërmuese nga ne duhet të dritësohen duke ndjekur rrugët legale dhe duke kërkuar shpagim financiar për dëmet materiale dhe humbjet e dhimbshme njerëzore, ama ndërshkëmbimet me kombet tjera nuk duhet të ndalen.
Ka mjaft radikalë edhe në popullin tonë të cilët dëshirojnë dhe barabar punojnë që të mbyllemi nga marrje- dhënia me popujt tjerë. Veçimin ata e arsyetojnë zakonisht ose me argumentin e ruajtjes së “pastërtisë” së kulturës dhe civilizimit shqiptar, ose me argumentin se popujt tjerë ballkanik nuk na i duan vlerat tona sa ne të tyret dhe së këndejmi, sy për sy e dhëmb për dhëmb, edhe ne duhet t’i refuzojmë të tyret.
Kjo mënyrë e të rezonuarit është edhe e paleverdishme edhe shenjë inferioriteti pikësëpari për kombin i cili vendos ta praktikoj atë. Pjesëtaret e një kombi të ditur duhet të orvaten të jenë prodhues të sa më shumë vlerave, siç duhet të jenë kërkimtarë të jenë edhe konsumues të vlerave të veta dhe të të tjerëve. Duke qenë edhe krijues edhe nevojtarë të vlerave, kombet e zgjuara e dinë që vlera fisnikërohet kur vihet në ballafaqim me vlerat më inferiore apo superiore të të tjerëve. Kombet moderne bashkëpunojnë me të tjerët sepse ashtu e ngritin cilësinë e vlerave të tyre ndërsa konsumojnë madje edhe vlerat, që, për arsye të përparësive krahasuese apo çfarë do qofshin arsyet, nuk i kanë apo nuk mundi krijojnë. Dikush mund të thotë, po, ja filan kombit ballkanik nuk i interesojnë vlerat tona. Mirëpo humbja është e atyre që nuk interesohen, ngase ti ja njeh avantazhet dhe disavantazhet tjetrit dhe gjithsesi do të përfitosh nga kjo njohje, kurse ai nuk i njeh tuat. Nuk duhet ndier i frikësuar e as inferior për t’u hedhur në logun e vlerave dhe dallimeve rajonale dhe globale. Secili komb ka diçka të shkëlqyeshme për të ofruar dhe secili komb ka nevojë për të marrë diçka të shkëlqyeshme nga të tjerët. Dallimi se ku gjendet një komb në rangimin e arritjes përcaktohet shumë nga pranimi i këtij ligji të pashkruar lidhur me dobinë e shkëmbimeve kulturore, shkencore, sportive…, e deri gjenetike.
Para 86 vitesh, që të kthehemi te fillimi, me 1928, një vajzë e ndruajtur 18 vjeçare e quajtur Agnes Gonxhe Bojaxhiu vendos të lëshojë Shkupin e saj, të lë prapa nënën e ve dhe të niset për Irlandë në Misionin e Motrave Loretto për të mësuar mbi jetën. Një vit më vonë ajo shkon për herë të parë për të shërbyer në Darjeeling të Indisë ku nis përkushtimin e saj të devotshëm për t’i ndihmuar të varfrit e botës dhe fillon të njihet si Nëna Tereze. Brenda 68 vitesh, bija e brishtë shqiptare e Nikollë dhe Drane Bojaxhiut shndërrohet në simbol planetar i të tashmes dhe ardhmes njerëzore. Ndonëse tërë jetën përballë errësirës, Nënë Tereza kishte hapur shpirtin dhe mendjen kundrejt njerëzve tjerë dhe duke shkëmbyer vlerat e saj me të tjerëve, ajo mbërriti t’i jepte kombit shqiptar një vlerë universale të përhershme. Prandaj, “Majka Tereza- Svetica Tame”, me 15 korrik natyrisht që do të ngriste në këmbë së bashku boshnjakë, kroatë, serbë, maqedonë dhe shqiptarë midis Republika Srpska, ku deri para disa vitesh boshnjakët, serbët dhe kroatët priteshin e vriteshin me njëri- tjetrin thua se fati i universit varej nga lufta, e jo paqja mes tyre. Urat janë më të dobishme dhe rëndësishme se sa kufijtë dhe kudo ka njerëz mendjehapur dhe zemërgjerë është e mundshme të hiqet një copë kufi dhe të ndërtohet një urë, derisa, ndoshta,një ditë, jo fort të largët, të mos ketë kufij fare.

“Lente” për sytë

by

(sipas mikes sime,M. L.)/
Pështjellim letrar/
Nga Përparim Hysi/
Nuk ka gjë që më “ngacmon” më shumë se sa sytë kur shoh një femër. Ky verb “ngacmon” duhet marrë pak me koificent korregjimi: më sakt duhet të shprehesha kështu: “… djalërisë sime ndodhte kështu”. E humbja prej syve. Kështu ka ndodhur me mua në dashurinë e parë dhe kështu ka vazhduar deri sa sytë e mi “që mos i paça”, zënë e kërkojnë një palë sy. Tani sytë e mi e kanë humbur atë “sensin” e gjuetisë si puna e atij zagarit të vjetër që humbet nuhatjen, e , megjithatë, sa shoh një palë sy që të “verbojnë” lëshohem hergjele. Punë huqi, sigurisht. Se huqi del me shpirtin. Por këtë “pështjellim” nuk e shkruaj për vete. Jo. E shkruaj për një mjek (as mos prisni që mjekun ta lakoj me emër), që, ashtu si unë djalërisë së largët, e humbi nga një palë sy.
***
Mjeku i kish parë ata sy kalimthi dhe kish thënë me vete:- Kot thonë që është ngjallur veç Krishti! Se kjo që pashë ( e kish fjalën për sytë e saj), a nuk i ka sytë aq të bukur si Elizabet Tejlorit? Të tillë i ka,- ngulmoi mjeku,- se o është ringjallur diva e madhe e Holliwoodit o nuk jam unë në vete! Dhe,ashtu mëdyshur në hamëndësinë e tij, mjeku kish ngrirë si një statujë mu tek dera e spitalit. Ai kish “ngrirë” dhe me sy ndiqte “Tejllorin” e ringjallur. Kur dëgjoi që kjo”Sytejllori” po pyeste për repartin e okulistikës, mjeku “shkriu” siç shkrin dëbora nga dielli dhe nxitoi të bëhej ai “Ciceroni” apo siç thuhet në popull, kallauzi që t’i tregonte pavijonin e syve. Sado që nxitoi, u sëmbua kur një infermiere ( si në ato garat” më i shkathti, më i shpejti” e ndihmoi “Tejllorin” që të gjente pavijonin që kërkonte. “Dhija mish e cjapi tavë”,- lëshoi një proverbë kënaqësie mjeku i syve. Jam me fat,- përkëdheli veten. Kur qe në qejf, mjeku okulist, qe makazinë proverbash. Nuk kish nevojë të mendohej shumë. I thoshte ato jo ashtu “tymëse”, por qenë si gozhdë trari të tilla që mund t’i ngulje pa frikë dhe në mur.
” Nuk shkoi Muhameti tek mali, por vjen mali tek Muhameti”. Duke menduar se nuk kish se pse të hallakatej, ngjiti shkallët tërë shend dhe hyri në kabinetin e vet. “Tejllorin” e pa, por nuk duhet ta vinte re. Thëllëza do vinte vet: drejt e në kafaz. Për pak, gati t’ia merrte një kënge. Ashtu, në zë, si për vete, ia tha: ” Syçkat si ato të tuat/ nuk gjenden në dynja”. E dinte mirë se si vazhdonte kënga dhe, tek priste që “Tejlori” i ringjallur të hynte brënda, bëri si bëri dhe i tha dhe dy vargje të tjerë: “lum ai që i ka shijuar/ frikë nga vdekja më nuk ka…

* * *
Trokiti dera dhe hyri thëllëza. Mjeku që, tanimë, i “kish shijuar ata sy”, u bë serioz dhe hyri në lëkurën e profesionit.
-Përse jini munduar?
– Për sytë. Ndjej dhimbje, sidomos, kur lexoj,- u ankua pacientja.
Mjeku,pasi e kish ulur në poltronën e vizitave, filloi vizitën. Qëndroi për një kohë goxha të gjatë, duke u sjellë dhe risjellë, pranë atyre syve dhe, sikur veç këtë kishte për të vizituar tërë ditën mbarë, po e “ngiste makinën e memories” si “afolio” për të bërë një studim sa më preçiz.
Ajo, shtrirë si një pafajësi e bukur dhe e dlirë si dëbora në një majë mali ku nuk e arrin kush, dhe doktori që “vete e vjen” nëpër këtë dëborë virgjine. Si mbaroi këtë vizitë “made in maratonë”, tha mjeku me vete,- filloi t’i shpjegonte pacientes.
– Ju kini nevojë për lente,- tha doktori.
– Për lente!- përsëriti pacientja.
– Janë të domosdoshme dhe mirë që kini ardhur me kohë.
– Doktor,- tha “Tejlori”, po dua të di çmimin,se…
-Çmimi është i diksutueshëm,- tha doktori.
– Si i diskutueshëm?- ndërhyri pak e skuqur.
– Jemi vërtet privat, por, para së gjithash, jemi dhe njerëz. Edhe ne jetojmë në tokë.

***
Kur shkoi për së fundi, doktori i tha:
– Këtë “operacion mjekësor” e ke falur nga unë.
-Doktor, të lutem, mos më bëj që të skuqem.
– Jam unë që po skuqem,- pohoi doktori. Jam mahnitur nga sytë tuaj. Më mjafton që i pashë dhe ky” vizion” imi për sytë tuaj, është “haraçi” që do paguani. E zënë si në çarg nga ky pohim kaq i çiltër,”Tejllori” sikur po thyhej. Ai e kundronte si një fajtor pa faj dhe, për të qetuar veten, kujtoi ca vargje të një kënge “… epo mirë,atëhere puthmë/ pa marr leje fola unë”. I kujtoj ai, po vallë a kish dëgjuar “Tejllori” për një këngë të tillë? Sa mirë do të qe!
– E mira pret,- u dha fund hamendësive kur u nda me sytë e “Tejllorit”.

Tiranë, 3 korrik 2014

I PAPËRSËRITËSHMI I SKENËS SË TEATRIT TË SHKODRES ARTISTI ZEF JUBANI 1910-1958

by

Nga Fritz RADOVANI/
Artisti i madh i skenës së teatrit të Shkodres, aktori i papërsëritëshem i Shek. XX, Zef Jubani, ka lé në Shkoder në vitin 1910 dhe ka vdekë në vitin 1958.
Aty nga viti 1952, ishe fëmijë kur një shok i imi Nikolin Prendushi na çoji në një shtëpi të vjeter shkodrane, në rrugicen e kinema Verorës, tek Cin Jubani. Pritja e asaj familje bujare na dha shkas me shkue edhe herë të tjera… Shtëpia kishte një oborr të madh dhe me pemë frutore. Kalonim orë tue luejtë n’ atë ambjent të bukur e terheqës.
Një ditë porsa mërrijtëm na doli tek dera axha i Cinit, aktori i teatrit Zef Jubani, dhe na drejtoi nga një pemë e madhe me fiq… Poshtë kishte ndertue Ai vetë disa vija uji, ku kishte vue edhe disa anije të vogla prej druni që dukeshin se po lundronin nder ata vija lumejsh mbi të cilat, me shumë kujdes ishin vendosë edhe dy ura. Nga një cep i atyne vijave Zefi hidhte ujin me një kovë dhe kalimi nder kthesa tue marrë me vete edhe anijet e vogla, krijonte një lojë aq të kandshme per moshat tona, sa Zefi na dukej se edhe Ai tashti, ban pjesë në shoqninë tonë. Ishte knaqësi e madhe kur qeshej me shpirtë!
Gjithnjë mendonte per një tjeter lojë të panjohun prej nesh! I dashtun, i pritun, i palodhun dhe dashamirës tej mase e shpesh, edhe “moshatarë” me né!
Mbas pak vitesh, mërrijta me kuptue se kush ishte në skenen e teatrit Ai Artisti që lonte tre ase kater vjet perpara me ne fëmijët në oborrin e shtëpisë së Tij! Shfaqja e parë që e kam pa në skenë Zef Jubanin, asht kenë “Koprraci” i Molierit… As atëherë, as sot, nuk mund të pershkruej emocionet që u sillte gjatë shfaqjes spektatorëve shkodranë!
Ndoshta, pershtypjet tona që nuk kishim pa shka bahet nder skenat jashta vendit tonë, asnjëherë nuk do të percaktojnë kush ishte aktori Zef Jubani? Ndersa, nga shumë intelektualë të njohun si Profesorët Simon Rrota, Gasper Ugashi, Kolë Ashta, Don Mark Hasi etj., që kanë pa edhe skenat e teatrit t’ Italisë, kam ndigjue pothuej nga të gjithë se: “Po të ishte artisti Zef Jubani nder skenat e tyne, dhe të lonte rolet që ka luejtë si aktor në Shkoder, Ai do të lente gjurmë të Pavdeksisë së Tij edhe nder skenat e tyne atje!”
Vlersimet per rolet dhe interpretimet e Zef Jubanit, pothuej nuk kanë mungue…
Po, nuk besoj, se mund të kishte ngja në një tjeter vend t’ Europës, që dy ditë para se të inaugurohej një teater i ri nder ata qytete, me vdekë në skenën e atij teatri një artist kaq i madh sa Zef Jubani, dhe mbas dy ditësh teatrit të rij me i vue emnin e një prej shkrimtarëve që nuk besoj se ka mendue me kenë ndonjëherë “artist”!?
Migjeni si shkrimtar ka vlerat e veta, dhe as nuk kam nder mend me i analizue ata, po, në skenen e teatrit të qytetit të Shkodres, nder ata “germadha” që kanë mbetë deri nder ditët tona, janë krijue vepra të mëdha, janë interpretue dhe kanë lanë gjurmë aty artistë që nuk i vijnë kurrma Shkodres, janë trashigue brez mbas brezi të gjitha ato vlera që nuk po persëriten asnjëherë, dhe mbi të gjitha edhe pse temelet e artit teatral në Shqipni ishin të vueme mbi Gurët e Rozafës Ilire, prapseprap “antishkodranizmi” i terbuem nuk u denjue me nderue me Emnin e Zef Jubanit, as teatrin e ri… Kjo nuk asht pakujdesi ase imponim, po asht injorancë e shartueme me fanatizem!
Ata ngjarje që po “lulzojnë” në Shkoder, janë shumë tronditëse!
Po Rinia Shkodrane, a do të pajtohet neser me veprat e baballarëve të vet?!
Nuk besoj! Bashkia e Shkodres nuk asht “hotel”…
Zgjohuni! Veni Emnat e Nderuem aty ku duhet!

Melbourne, Korrik 2014.

NDIHMO ZOT E PUSHKA E HOTIT

by

Nga Ramiz LUSHAJ/
1.
Hotjanët skej liqenit të Plavës, në agun e 4 dhjetorit 1879, u ndalën pa mbrri tek Ura e Arzhanicës.[1]
Diku, pak kilometra në afri të saj, përfundi Brezovicës, ende pa hyrë në Pepaj, kryetrimi Murat Osmani i derës së Mahmudëve të Hotit,[2] i njoftun si “thyerësi” i një “armëpushimi” taktik rrejshëm apo pakt errët me malazezët, u vra para disa orësh tue luftue i vetëm në përballje me malazezët pushtues të ushtrisë të Todor Milanit, vojvodë i Vasojeviçit, duke mbetë në historinë ende të pashkruar si e para pushkë e i pari martir në frontin e Luftës të Ultinës së Epërme të Limit.
Në këtë luftë të madhe, mbi 40 forcave vullnetare të vllaznive Haxhaj, Sinanaj, Mehaj, Hysenaj, Mujaj,[3] iu printe Alush Zmajli i Hotit. Ata, të parët, zunë prita në rajonin e tretë të veprimeve luftarake të forcave të krahinës e të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në zonën e Plavës.[4] Atyne iu vuni lufta përballë forcat e ushtrisë të Mark Milanit, antar i Këshillit të Lartë të Shtetit të Malit të Zi, vojvodë i Kuçit.
Ndoshta, ky rajon i përqëndruar e i ndarë në disa sektorë e nënrajone në vijën mbrojtëse Arzhanicë-Pepaj ishte ma i vështiri i Luftës në frontin e Ultinës së Epërme të Limit për mos dhanien e krahinës së Plavë-Gucisë principatës së vogël të Malit të Zi, sipas vendimit të Fuqive të Mëdha në Kongresin e Berlinit (1878). Aty, nënprefekti i kazasë së Gucisë, Ali Beg Gucia, e kishte çue edhe antarin e Shtabit Qëndror të Mbrojtjes së Plavë-Gucisë, sekretarin e tij personal, Mulla Jaha Musaj, me aftësi të sprovuara, me titull kadi (jurist) – i shkolluar në Stamboll, i këlmendas – i vllaznisë Nikç në Plavë.[5]
Në kit’ front luftarak të jashtëzakonshëm, në nënrajonin e Grykës së Limit, në vijën Pepaj-Murinë, një pjese të forcave vullnetare vendase, iu printe Avdyl Pepa, i berishas, i fshatit Pepaj, antar shtabi i zonës së Plavës. Në nënrajonin tjetër, nga Murina në Arzhanicë, i drejtonte forcat Zhujë Selmani i Rugovës, antar i Shtabit Qëndror të Mbrojtjes së Plavë-Gucisë. Një nga prijësit ishte edhe bajraktari i Arzhanicës.
Numri i forcave u shumëfishua edhe me luftëtarë të ardhur nga Malësia e Gjakovës si ato të Gashit me prijës Halil Brahim Bajraktari, të Shipshanit me Din Bajram Bajraktarin me djalin e tij, Bek Bajraktarin, etj.
Kur luftëtarët shqiptar të armatosur po niseshin për në Luftën e Nokshiqit (Ultinës së Epërme të Limit), sipas ritit të moçëm luteshin: “Ndihmo, o Zot !”.

2.
Një plumb flurudhë i “peticës Mskovi”[6] gjuejt prej shkjaut malazez e kapi në rrasë të gjoksit luftëtarin hotjan. Ai plumb i zi e la pa pikë shpirti, mbështet tek trupi i hapët i lisit e me njanën kambë tek guri lidhtë me tokën. Si në pozicion luftarak. Pushkën e mbante shtërnguet fort, drejt përpara, me sy kah thepi i saj. Arma i mbeti e ngrehun, me gishtin në kamëz, thue se po i shenjon dikujt me i qit’ në ardhje drejt tij. Ashtu po rrinte: krejt i ngrirë, pa luejt vendit, pa lëshue fjalë.
-O çka a pushka o Kurti i Hotit, – i thirri bashkvendasi i tij hotjan tue ndejt gati në front, me pushkë për faqe në pritje përballjeje të mësymjes malazeze me prijtar ushtarak Mark Milanin.
Zani nuk iu përgjigj zanit, sipas adetit të tokës, traditës e luftës. Po ai za do i përgjigjej ndryshe kohës, do i fliste historisë, do jehonte në breznitë e tokës e traditës shqiptare.
Një shkja malazez, me mision si zbulues, i mveshun me do degëza të gjelbra për maskim, po ecte paksa i krrusun tue kqyr gjithkahnash. Kur e ka pa hotjanin me pushkë në shenjë ka ra në gjunjë. Ndokush thotë se prej frike mos e vret e kanë lëshue kambët.
-Në besën tande o shqiptar!
Hotjani nuk po flet hiç. E qysh me fol ai martir i luftës. Edhe i hotjani tjetër përkundruall po rri në front e po sheh krejt huti se çka po ngjet, pasi në këso rastesh kur kërkohet besë nuk qëllohet me armë.

-Unë e di çka a Besa e Shqiptarit… – po ligjëron lutjet e tij shkjau malazez i
tronditur nga përballja më t’hotjanin dhe i habitur nga mos reagimi i tij për me i dhanë besë.
Malazezi i lëshon armët për tokë, i çon dy duart lart, ecë tue iu lut fjalë pas fjale për besë shqiptarit hotjan të vramun në luftë. Po shkonte me iu dorëzue në besë. Ai mendonte t’i shpëtonte jetën vetes së tij. Shumkush më ka thanë se ishte edhe një kurth sllav, një pabesi malazeze, për me fitue kohë e me ia marrë jetën shqiptarit hotjan në pozicion, në mënyrë ta atillë që t’iu jepte mundësi avancimi skuadres malazeze të zbulimit.
Kur iu ka afrue krejt afër e ka ditë se shqiptari është i dekun. Ia pa çehren e fytyrës…E diti se ka mbetë ashtu i ngritë. E zgati dorën e djathtë e po don me ia marrë armën. Ia tërhjek me forcë.
Njikështu as nuk e pritke kurrkush e as nuk mendohej prej kurrkujt. Pushka ish kanë me fishekë në gojë. E ka lëshue krismen e vet. E ka marrë malazezin në të majtë, bash tek zemra. Dekun e në tokë. Kryet i ra mbi një gurë të thikë tue përgjak vendin.
Gjithçka e pabesueshme për skuadrën malazeze të zbulimit. Kjo, këtij grupi pararojë iu dukej si në andërr. Përndryshe: ikën me vrap në drejtim tjetër. Sa sytë kambët. U tutën keq se mos vepronin forca të mbinatyrshme. Asnjani prej tyre nuk e besonte se si mundej i vdekuni me e vra të gjallin. Atij krahu nuk i ra asnjë kambë ushtari malazez kur po ngjiteshin lumit të Limit përpjetë.

3.
Të nesërmen e përfundimit të luftës me fitore të shqiptarëve, pikërisht më 5 dhjetor 1879, nisën forcat e mbrojtjes vullnetare shqiptare të krahinës e ato të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit me i kqyr frontet e betejave, me i mbledh shqiptarët “shehit” (dëshmor) e me i hipë në kuaj për me i çue në vendvarrime sipas fshatrave e fiseve. Malazezët i linin në vende veç. Armatime e materiale malazeze, shumë prej tyre të markave ruse, i çonin si trofe lufte në Shtabin Qëndror të kazasë së Gucisë.
Kadiu i njoftun, Mulla Jaha Musaj, sekretari personal i nënprefektit të kazasë së Gucisë, i Ali Beg (Pashë) Gucisë, prijtar ushtarak në rajonin e tretë të luftimeve, po vjen në afri të Urës së Arzhanicës. E kishte ndigjue historinë e hotjanit të vrarë që edhe ashtu i dekun e vrau shkjaun malazez pushtues e besëshkelës. Shkuen e panë në vend.
Hotjani i vdekun ende po rrinte në pozicion luftimi. I paluejtun nga istikami. Arma i kishte mbet’ prapë në dorë. Për çudinë e të gjithëve: sikur po donte me gjuejt prapë dikah apo dikend.
Ai martir ishte Kurti i Hotit, i derës së moçme rrënjase të Mahmud Hotit, një trim i rrallë i fisit e i krejt krahinës e Rrafshit të Dukagjinit, ndër 12 fise të Malësisë. Binte kushëri i parë me Murat Osmanin. Të dy u vranë trimrnisht në të njëjtën ditë e luftë. Kurti iku pa lanë askand mbas vedit, përveçse kit’ akt të pazakontë në historinë e botës.

Përballë tij, mbeti malazezi i vramun. Ashtu: i pajetë, i përgjakun.
Gjithkund u përhap fjala se një hotjan i dekun e ka vra një malazez të gjallë.

4.
Aty, në afri të Urës së Arzhanicës, po vijnë hipun në kuaj e të shoqruem me të vetët edhe bajraktari i Arzhanicës sëbashku me një nga prijësit ushtarak vendas të atyshëm, Avdyl Pepën. Takohen me kadiun Mulla Jaha Musaj e disa luftëtarë hotjanë. Ata i kishin ndie dy lajme: për aktin e hotjanit të vrarë, po edhe malazezi i vrarë ishte kryekriminel me damkë nga një vis aty afër.
Kaherë, fisi Berishë në Pepaj e Arzhanicë e kudo tjetër, po edhe Kelmendi i Rrafshit, Hoti i Vendit, etj. prej dy vitesh po e lypnin për gjak pushke për shpagimin e krimeve të kryera. Menjëherë pas vendimit të Kongresit të Berlinit, qyshse në gusht 1878 në Pepaj i vranë tre barinj shqiptarë, dogjën shumë stane verimi etj., ndërsa në Arzhanicë sulmuan një familje, ia vranë njerëzit e shtëpisë, ua rrëmbyen bagëtinë dhe ua dogjën shtëpinë. Ky e shfrytëzoi rastin edhe kur shqiptarët etnikë nga Arzhanicë e Pepaj,[7] kishin shkue në Luftën e Gjakovës (3 shtator 1878) kundër Maxharr Pashës (Mehmet Ali Pasha), që donte me ua dorëzue krahinën e Plavë-Gucisë principatës së Malit të Zi, sipas vendimit të Kongresit të Berlinit. E djegin xhaminë në Pepaj, e vrasin hoxhën e saj, Mulla Osman Çelën, të cilit ia presin kryet e ia vnojnë maje një huni të lartë në një sukë me u pa prej larg. Në Arzhanicë e Pepaj i rrëmbyen pabesisht e fshehtësisht tri çika malësore si zanat e malit dhe ua presin cicat, tue i lanë gjallë e për gazep.[8] Ata nuk donin që çikat shqiptare të bahen nana e për ma tepër të ushqejnë me gjinjtë e tyre fëmijë shqiptarë. Deri në kit’ cak e cen kishte mbrri urrejtja e tyre bio-politike ndaj shqiptarëve etnik.
Kryebanditë e banda të tilla me provokime e akte antishiqptare në kufi e territore të Plavë-Gucisë kishin një krye të parë, vet kushërinin e Krajl Nikollës, komandantin e trupave malazeze, Bllazho Petroviç, i cili ishte komandanti primat edhe i Luftës së Nokshiqit (Ultinës së Epërme të Limit).
Bajraktari i bajrakut të Arzhanicës e kryetrimi i Pepajve, prijësi luftarak Avdyl Pepa, kur e panë kryekriminelin e vrarë nga nga hotjani martir (shehit) iu thanë njëzani të pranishmëve: “Ndihmoj Zoti”, kurse kadiu Mulla Jaha Musaj shtoi: “Dhe Pushka e Hotit” tue i lanë kohës një urti të madhe.
Në betejën e dytë të Luftës së Nokshiqit (8-11 janar 1880) nga prijësit Haxhi Zekë Byberi e Ali Beg Gucia e deri tek luftëtari ma i thjeshtë në frontin ballor të luftës e përdornin shprehjen madhore: “Ndihmo Zot e Pushka e Hotit”. Kjo i tmerronte malazezët, pasi e dinin domethanien e saj: shqiptari edhe i dekun e ka vrarë malazezin e gjallë, malazezët e kanë vrarë vetveten sa herë kanë luftue me shqiptarët, si kurrkush mbi tokë Hoti iu ka dalë hakut malazezëve, etj. Veterani i luftrave e i qëndresave epokale në disa epoka përgjatë dy shekujve të fundit, 90 vjeçari Rexhep Gali Balidemaj nga Martinaj i Plavë-Gucisë, [9] më kumton se thënia tashma panshqiptare “Ndihmo Zot e Pushka e Hotit” e ka “burimin tek fisi i Hotit në Plavë, vjen nga Lufta e Nokshiqit” [10] (4 dhjetor 1879) e iu përcillet si kushtrim, mësim e mesazh kohës e breznive shqiptare.

________________________________________
[1] Nga biseda me Halil Ukshin Sinanaj 86 vjeç nga Hoti i Vendit./ Nju York, më 3 shtator 2012/.
[2] Nga biseda me Ahmet Murati Sinanaj, 75 vjeç . Nju Jork, 5 shtator 2012 / Etj. /.
[3] Shaban Xhemë Mehaj i Hotit, në një bisedë në Amerikë më 4 shtator 2012, më tregon se në Luftën e Nokshiqit (1879-1880) të gjithë shkuan në luftë si hotjanë, pasi të gjithë ishin kushërinj të afërt me dy mbiemra: Haxhaj e Sinanaj, përveç Mahmudëve të Hotit. Mbas kësaj lufte vllaznitë morën për mbiemra të derisotëm një nga paraardhësit e tyre.
[4] Prof. dr. Shevqet Canhasi. Haxhi Zekë Byberi në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Monografi. Prishtinë. 2004.
[5] Mulla Jaha Musaj, ky personalitet shqiptar i shquar si jurist, ushtarak e politikan kombëtar, mori pjesë ballore në Luftën e Nokshiqit (1879-1880) dhe në Kryengritjen kundërosmane në Shqipërinë e Veriut ( 1903) duke luftue kundër Shemsi Pashës e, pas shuarjes së saj, e internojnë në Selanik. Rikthehet në Plavë. Për kit’ dijetar e luftëtar kanë shkrue gazetat e kohës si ato otomane, europiane e shqiptare, studiuesit plavë-gucias si Rexhep Dedushaj, Elmaz B. Plava, Hasan I. Gjonbalaj. Malazezët ia pushkatuan djalin, Mulla Sadon, më 19 tetor 1912 dhë është një nga martirët e Masakrës së Previsë. Pasardhësit nuk mujtën me i qëndrue asimilimit të egër shoven malazez.
[6] Armë e markës ruse me pesë plumba. Kanga e kësaj lufte jehon: Armatos me petica Mskovi / don me i lshue vizitorit /me marr plavën me guci/ me ba dazëm si n’ Çeti (Çetinë)/.
[7] Arzhanica, Pepaj e Plançor i Gjakovës, janë tre vllazën berishas në këto tri vendbanime etnike shqiptare. Tashti në Arzhanicë kanë mbet’ veç dy familje të trungut të bajraktarit të Arzhanicës, ajo e Xhemës dhe e Ismat Bajraktarit, kurse Pepajt kanë mbetë në katër shtëpi që frymojnë shqip. Në këto dy fshatra përskej Limit ka shtëpi shqiptare murnajë pa kërrkend, e në shumë sish kanë hyrë malazezët pa dvet për pronat etnike të shqiptarëve.
[8] Elmaz B. Plava. Plava e Gucia në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare (Kujtime dhe dokumente historike)/ E përshtati e përgatiti për botim: dr. Marenglen Verli / ShB “Marin Barleti”. Tiranë, 1995.
[9] Bisedë me veteranin biblik Rexhep Gali Balidemaj në shtëpinë e luftëtarit të UÇK-së, Sadri Mehaj i Hotit, në Nju Jork (SHBA) më 9 shtator 2012. Ishin të pranishëm në bisedë edhe Esad Gjonbalaj, sekretar i Fondacionit Plavë-Guci, Avdyl Dedushaj, antar i ACABS, Shaban Mehaj, nënkryetar i AFCES, e të tjerë.
[10] Kit’ fakt ma kanë pasë rrëfye miqtë e mirë të babës tem, dy burra të palctë: Sadik Zenuni e Bajram Lushi, lisa të fismë të Hotit në shpatlartësi të Shkëlzenit (Berbat), rrem genetik i Hotit skej liqenit të Plavës. E kam pasë ndie edhe nga “Hoti i Shkodrës” si prof. Mahir Hoti i ILP, si dhe nga plavë-guciasit në Elbasan (tek halla ime), në Tiranë, në Mamuras e Laç, etj. dhe në qindra biseda në Malësinë e Gjakovës.