nga KOLEC TRABOINI/
Mbi librin “Ngjarje historike dhe figura te shquara shqiptare” te Marash Malit ( 1921-2014)/
Historia le gjurme te ndryshme tek njerezit, aq te ndryshme, sa shpesh here te njejten ngjarje ata e perjetojne diametralisht te kundert. Kjo per shume arsye, por ne rastin e ne shqiptareve per shkakun se historia me se shumti ka rene pre e pasioneve te politikes, interesave te sundimtareve, tarafeve dhe klaneve, miklimit te pushtetareve, ndaj edhe sot e kesaj dite ngjarjet e datat historike te interpretuara sipas interesave te grupimeve, kane sjelle ndarje e percarje, çfare eshte krejt e pakonceptueshme per nje vend qe kerkon te inkludohet ne jeten e shteteve te bashkesise se kulturuar europiane.
Prandaj sa here merr nje liber kujtimesh historike, lexuesi e ndjen se do te bjere ne labirinthin e pershkrimeve te rrejshme e te errta ne histori, me citime krejt te kunderta nga realiteti. Koha e gjate nen monizem, i beri njerezit te jene nihiliste, mosbesues, sepse tere jeten u ushqyen me te verteta gjysmake apo genjeshtra te lustruara e me shkelqim si molla e kuqe Shtriges qe e genjeu Borebardhen per ta vuri ne gjumin e vdekjes. Keshtu ndodhte dikur, por, per inerci a mllefe revanshesh partiake edhe sot dukuri te tilla jane te pranishme ne librat e kujtimeve te veteraneve, por edhe ne perkujtimet e ngjarjeve historike qe festohen ende skajshem, e ku inkludohen ne menyre mediokrre, per te mos thene te turpshme, madje edhe kreret e shtetit te sotem shqiptar.
Duke shfletuar librin e autorit Marash Mali (i cili eshte autor edhe i nje drame “Gjaku i falun” shkruar ne vitin 1958, por e pabotuar per shkaqe biografike), ne menyre te vetvetishme keto ide te shoqerojne per nje çast, por shume shpejt do te biesh ne rrjedhen e ngjarjeve te treguara nga nje njeri qe eshte objektiv si ne riprodhimin autentik te ngjarjeve e figurave historike por edhe ne saktesine e vleresimin e saj.
Ajo çfare autori i librit “Ngjarje historike dhe figura te shquara shqiptare”, botim i Kuvendi 2003, pershkruan ne volumin prej afro katerqind faqesh, nuk jane te gjitha ngjarje te jetuara prej tij, sepse libri fillon me nje inkursion thelle ne historine me te hershme te popullit shqiptar, pra si i tille, ai ka karakterin e nje enciklopedie historike. Ne kete pikpamje ky liber eshte kryesisht nje pershkrim mbreslenes nga historia e kombit shqiptar i vazhduar me tregimin autentik te ngjarjeve gjate viteve te Luftes se Dyte Boterore, ku autori ka qene pjesmarres e te cilat sollen ne trojet shqiptare zhvillime dramatike.
Perse autori nuk u perqendrua vetem ne pershkrimet e ngjarjeve ne Malesine e Veriut dhe ne Kosove ku ai ishte pjesmarres e deshmitar okular, perkundrazi ate çfare vete ka perjetuar e inkuadron ne nje rrjedhe ngjarjesh me prerje kohore vertikale qe prej epokes se Ilireve e deri ne ditet tona.
Per te spjeguar se çfare ka qene shkaku apo ngacmimi i brendshem per te shkruar nje liber me zanafille ne historine e hershme e per te ardhur deri ne ditet tona, autori ka shkruar nje parathenie ne te cilen shpreh shqetesimin se femijet shqiptar ne emigracion, kryesisht ne Amerike, nuk arrijne te marrin njohuri historike mbi atdheun e te pareve te tyre. Ne shume familje shqiptare po u shkasin femijet nga duart ne pikpamje te atdhesimit shpirteror, pra te paisjes se tyre me elementin kryesor qe te bashkon me popullin tend, se pari gjuhen, pastaj me kulturen, historine, traditat. Ky ka qene, si te thuash, motivi nxites per tu ulur e shkruar shenimet e tij historike, te cilat, qe nga faqja e pare e deri ne te fundit pershkohen nga atdhedashuria, nga deshira qe ato ndjesi te zjarrta qe ka ne zemren e vet i moshuari Marash Mali, ti perçoje tek brezat e rinj te komunitetit Shqiptar ne Amerike.
Krahas pershkrimit qe u ben figurave historike e bemave te tyre, si Aleksandri i Madh, perandori Konstandin, Justiani, Gjergj Kastrioti-Skenderbeu, Dasho Shkreli, Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Luigj Gurakuqi, Ded Gjo Luli, Ahmet Zogu, Prenk Cali e tjere, autori perdor dhe referenca bibliografike nga historianet e ndryshem si Plutarku, Polibus, Paganel, Miller, Burny e Zavalani.
Por historine nuk e bejne vetem ushtaraket, strateget, mbreterit e perandoret, kryengritesit, por edhe shkrimtaret te cilet ne librin e Marash Malit zene nje vend te gjere, e bashke me jeteshkrimin e analizat e vleresimet e vepres se tyre, gjejme krijimet me te bukura te letersise te Rilindjes Kombetare Shqiptare, poezite e Naimit e Fishtes, Pashko Vases, Mjedes, Nolit, Konices, Filip Shirokes e deri tek Lasgush Poradeci.
Eshte e natyrshme qe vemendjen e lexuesit te terheqe pershkrimi i hullise se ngjarjeve te luftes se dyte boterore ku autori Marash Mali ishte jo thjeshte sodites por pjesmarres aktiv madje deri me detyren e kapitenit te batalionit nacionalist “Shkreli”. Ne faqet e librit e shohim ne fotografi perkrah Deli Metes, bajraktarit te Hotit dhe patriotit me emer Prek Cali, si dhe prinjesve te tjere te malesise.
Pershkrime mjaft emocionuese kane faqet qe tregojne cfare ndodhi kur forcat partizane u futen ne Shkoder pas ikjes se gjermaneve pa lufte drejt Tuzit te Malit te Zi me 28 Nentor 1944. Ky detaj historik nga libri i Marash Malit, qe ka qene deshmitar okular, ben qe sterperdorimi qe i eshte bere termit “Çlirimi i Shkodres” nga historiografet e sistemit monist( por edhe atyre socialist te sotem), te duket tashme grotesk, sepse Shkodren nuk e cliroi kurrkush, por e liruan vete gjermanet sipas planit strategjik te terheqjes nga tere hapsira ballkanike ne kushtet kur forcat aleate po perparonin drejt territorit gjerman. Edhe pse hyn pa lufte ne Shkoder, duke e harxhuar municionin luftarak vetem per krisma hareje se moren pushtetin, komunistet nuk do ta pushonin kurre luften, as krismat, as plumbat e reprazaljet ndaj popullit shqiptar vecanarisht ndaj Veriut “reaksionar e kanunor”siç e cilesonin percudshem ata .Libri te shpalos ngjarjet tragjike te atyre viteve qe do te çonin ne konflikte te pergjakshme e do te merrte shume jete njerezore. Sipas nje plani te paramenduar, pushtetaret e rinj komuniste nisen arrestimet e pushkatimet te atyre qe i mendonin si kundershtar te rregjimit te ri arbitrar. Marash Mali ne ate kohe qe rradhitur me forcat nacionaliste dhe eshte arrestuar e burgosur ne nje kohe e ne te njetin burg me kryengritsit, nje pjese e madhe prej te cileve bashke me udheheqesin e tyre Prenk Cali u pushkatuar nga komunistet.
Nje vend te rendesishem autori i kushton gjendjes ekonomike ne periudha te ndryshme historike si dhe mardhenieve te Shqiperise me vendet e tjera europiane. Eshte e natyrshme qe ne nje liber me veshtrim historik do te kete dhe referenca te kesaj natyre, mirpo ne te mire te librit do te ishte qe keto aspekte te ishim me konçize e pa pasazhe te gjata, ashtu si mund te thuhet edhe per pershkrimin e aspekteve historike. Narracioni lakonik do ta bente librin, qe vende vende zgjatet tej mase, me praktik ne perdorim, dhe do ti shmangej keshtu proleksitetit qe ndjehet ne teresine e tij. Pavaresisht prej dobesive qe nuk i shpetojne dot libra te kesaj natyre me veshtrim te pergjithshem, apo gabimeve teknike te datave historike, gjate rrefimit te ngjarjeve ndjehet meraku i autorit per te qene sa me i sakte historikisht, ashtu sic e citon ne nje nenkapitull “Ta kerkojme dhe ta shkruajme te verteten historike pa shtremberime”, qe shpreh edhe moton e punes se tij ne shkrimin e librit “Ngjarje historike dhe figura te shquara shqiptare” qe para se te jete nje pershkrim historik, eshte enciklopedi e dashurise se Marash Malit per Atdheun.
PORTRETI I NJË ATDHETARI: PETRAQ KTONA
Ne Foto: Petraq Ktona-1904-1980/
Nga Idriz Lamaj/
Petraq Ktona lindi në katundin Dardhë të Korçës, në një familje të mirënjohur atdhetare dhe u rrit në Rumani, në djepin e nacionalizmit të kolonisë së shqiptarëve të Bkureshtit. I ushqyer atje me veprimtarinë kombëtare të mërgimtarëve të vuajtur dhe me veprat letrare e historike të rilindësve tanë, u kthye në vendlindje, në trevën e patriotëve të vjetër e të rinj, dhe filloi veprimtarinë e vet si gazetar dhe përhapës i atdhetarizmës, duke pasur Korçën qendër të punës dhe të veprimit.
Gjatë viteve ’30, Ktona shkroi dendur në gazeta të ndryshme të Shqipërisë. Shkrimet e tij kryesisht lidheshin me çështje shqiptare dhe zhvillimet politike të kohës. Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia, ai angazhohet në Ballin Kombëtar, gjë e natyrshme për një intelektual dhe atdhetar të brumosur me frymën dhe idealet e rilindësve tanë, disa prej të cilëve ai i kishte njohur personalisht. Ai shpesh herë thonte: “Nuk kisha si të rrija pa hyrë në Ballin Kombëtar. Aty ishin Mitat Frashëri dhe Hasan Dosti me shokë, të cilët nuk bënin asnjë lëshim ndaj realizimit të Shqipërisë etnike demokratike”.
Me ardhjen e komunizmit në pushtet. Petraqi, si shumë të tjerë, i la lamtumirën atdheut, duke lënë pas bashkëshortën dhe fëmijët, të cilët nuk arriti t’i shihte më. Ai fillimisht qëndroi në Itali, më vonë emigroi në Kanada, dhe prej andej erdhi e u vendos këtu në NY. Në mërgim, veprimtarinë e vet politike e zhvilloi në kuadër të Ballit Kombëtar, Grupi i Hasan Dostit, dhe e përfaqësoi atë grup politik në mbledhjë të ndryshme ndërpartiake.
Petraq Ktona dhe Seladin Velaj krijuan shkollën e parë pas luftës në komunitetin shqiptar të Ne3 York-ut, për mësimin e gjuhës shqipe. Në atë shkolllë për të cilën bënë sakrifica të shumëllojshme, mësuan shumë fëmijë, të cilët, tani në moshë të pjekur, dijen e shqipes ia detyrojnë Petraqit dhe Seladinit.
Ktona, duke qenë i vetëdijshëm për rëndësinë dhe rolin që kishin luajtur për çështjen kombëtare kolonitë e dikurshme të emigracionit shqiptar, në mënyrë të veçantë kjo e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, me “Vatrën” në krye, sapo u vendos në NY, filloi përpjekjet e gjithanshme për krijimin e një ure afrimi midis emigracionit të ri e të vjetër. Emigracioni i ri dhe kolonia e vjetër shqiptaro-amerikane ishin armiqësuar thellë për pikëpamjet e kundërta politike ndaj regjimit komunist në Shqipëri. Nga emigrantët e rinj, Petraqi me pak shokë tregoheshin tolerues ndaj qëndrimit prokomunist të vatranëve të vjetër dhe propagandës që bënte gazeta “Dielli” kundër emigracionit të ri. Toleranca e Petraqit me shokë bazohej mbi të drejtën e pamohueshme historike të kontributit që kishin dhënë për atdheun vatranët e vjetër, me “Vatrën”, Kishën Ortodokse Shqiptare dhe Nolin në krye.
Petraq Ktona që në rini kishte lidhje të drejtpërdrejtë me “Vatrën” dhe veprimtarinë e saj kombëtare. Po të shfletohet “Dielli” i viteve ’30, në faqen e reklamës shpesh lexohet kjo fjali: “Gazeta ‘Dielli’ shitet në librarinë ‘Vatra’ të Petër Ktonës në Korçë”. Petraqi thonte se ajo nuk ishte librari, por një kioskë e vogël, ku shiteshin gazeta të ndryshme, përfshirë “Diellin”.
Ktona u cilësua si një ndër flamurtarët e luftës antikomuniste brenda komunitetit shqiptaro-amerikan dhe një prej veprimtarëve më të dalluar të Federatës Vatra. Përveç shkrimeve të shumta që botoi në gazetën “Dielli”, në vitin 1978, ai botoi broshurën: “Misioni i Federatës Vatra dje dhe sot”. Në këtë broshurë, autori bën një përshkrim të shkurtër të historikut të “Vatrës” dhe rolit që ajo luajti për çështjen shqiptare, duke u bërë të gjithë bashkatdhetarëve pa dallim thirrjen: “…që të pyesin ndërgjegjen e tyre, pa u influencuar nga sentimente të veçanta, por vetëm nga sentimentet e patriotizmit dhe të interesit të popullit shqiptar, në qoftë se duhet të lëmë Vatrën të çduket. Atyre që do t’u përgjigjet ndërgjegja me një ‘Jo!’, le të bëjnë detyrën duke ndihmuar Vatrën bujarisht.”
Petraqi ishte mbrojtës i flaktë i Kosovës dhe mori pjesë në çdo demonstratë të organizuar për çështjen e saj. Shkrimet e tij për Kosovën mund të cilësohen si artikuj që dalin nga zemra e një intelektuali fanatik shqiptar. Në vitin 1979, ribotoi “Poemin Kosovar” të Dhimitër Paskos. Të dhënat e tij për Paskon, botuar në parathënien e poemit, janë me interes të veçantë për ata që merren me biografinë e këtij poeti e shkrimtari të njohur shqiptar. Me Paskon ishte njohur në Bukuresht dhe kishte mbajtur miqësi të ngushtë familjare.
Për 50 vjet, Petraqi me penën e një gazetari të mprehtë zhvilloi luftë pa kompromis kundër qarqeve shoviniste greke dhe përpjekjeve të tyre për aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Ato qarqe të errta greke i kritikoi ashpër me letra të hapura, memorandume dhe shkrime të ndryshme, si në Shqipëri ashtu edhe në mërgim.
Shtatë muaj para se të mbyllte sytë, ky atdhetar i paepur zbrazi fishekun e fundit kundër grekëve, duke treguar edhe një herë se ortodoksizmi shqiptar ishte avangarda e luftës për mbrojtjen e kombit dhe të interesave kombëtare ndaj pretendimeve greke në Shqipëri. Ai i dërgoi një letër të hapur Kryesisë së Silogut Vorioepirot në Athinë, ku midis tjerash shkruan:
“Rastësisht më ra në dorë fletorja e organizatës së juaj, Pirsos Voriu Ipirus nr. 87, Fruer 1979. Është një numër komemorativ për të përkujtuar 65-vjetorin e autonomisë së Gjirokastrës. Fletorja në fjalë është mbushur fund e krye me fjalime bombastike e gënjeshtra.
“Shqiptarët në përgjithësi bëjnë mirë që nuk humbasin kohën me shkrimet dhe iluzionet tuaja bajate. Unë po përfitoj nga rasti, jo për të bërë polemika, por për t’i rikujtuar popullit dhe gjeneratës së re greke ndihmën që ka dhënë populli shqiptar për indipendencën greke dhe zhvillimin e saj të soçëm. Do të tregoj gjithashtu prova miqësore të popullit shqiptar kundrejt popullit grek.
“Para se të vij në këto fakte, due të përmend që autonomia e Gjirokastrës me 1914, është një nga faqet më të turpshme dhe më barbare të historisë. Këte nuk dua t’ja ngarkoj historisë së shkëlqyer greke por një bande kriminelësh me G. Zografon dhe Dh. Dhulin në krye…”
Pasi rendit fakte të ngjeshura historike mbi masakrat greke në Çamëri dhe thekson se populli shqiptar kurrë nuk heq dorë nga Çamëria shqiptare e pushtuar prej grekëve, si dëshmitar sjell edhe këtë paragraf nga kujtimet e tij personale të Luftës së Dytë Botërore:
“Po ju jap edhe një shembull të fundit që të kuptoni bujarinë, shpirtmadhësinë dhe miqësinë që ka treguar populli shqiptar kundrejt popullit grek.
“Ka qenë viti 1941-1942, vit i tmerrshëm, kur populli grek pas një lufte heroike, iu përul forcës të dy fuqive të mëdha. Ushtritë okupatore naziste konfiskonin të gjitha landët ushqimore për ushtrinë e vet dhe e lanë popullin të vdeste urije. Çdo mëngjez makinat e bashkisë në Athinë dhe Pire mblidhnin nëpër rrugë kufomat e të vdekurve prej urije. Ka qenë një tragjedi që nuk e meritonte populli grek.
“Populli shqiptar ka qenë i privilegjuar. Jo vetëm që kishte prodhimin e vet bujqësor, por në atë periudhë, Kosova e pasur në prodhime bujqësore ishte e bashkuar me mëmën Shqipëri.
“Popullësia greke gjatë kufirit me shtetin politik shqiptar, që nga Konispoli deri në Devoll, e uritur, kalonte kufirin dhe kërkonte ushqim nëpër katundet shqiptare. Popullësia shqiptare pa përjashtim, myslimanë dhe të krishterë, u hapi dyert dhe ndau ushqimin e fëmijëve të vet me fëmijtë grekë. Ishte pamje prekëse kur shikoje nëna që tërhiqnin prej dore fëmijë 10-12 vjeçarë dhe të tjerë më të vegjël të ngarkuar në shpinë; dhe sa kënaqësi kur shikoje këta fëmijë të qeshnin duke kafshuar me njërën dorë copën e bukës dhe në dorën tjetër një copë me djathë. Në një nga këto skena të mëshirës kam qenë vetë dëshmitarë.”
Në dëshminë e vet pohon se një skenë të tillë të gjallë e kishte pa afër Pogradecit, gjatë një kthimi nga Tirana në Korçë.
Ai vazhdimisht thonte se luftës për mbrojtjen e Shqipërisë së Jugut kundër pretendimeve hegjemoniste greke do t’ia vënë gjoksin, në radhë të parë shqiptarët e besimit ortodoks, sepse në emër të besimit të tyre fetar bëhen të gjitha spekulimet greke.
Për Petraq Ktonën, ruaj shumë kujtime të viteve ’60 dhe ’70. Ai vinte shpesh në zyrën tonë. Ishte përkrahës i vendosur i Komitetit Shqipëria e Lirë dhe anëtar i përfaqësisë së Komitetit pranë Asamblesë së Kombeve Evropiane të Robëruara. Në zyrë vinte gjithmonë i buzëqeshur dhe bënte shaka të zgjedhura me Vasil Gërmenjin, mikun e tij të ngushtë. Kishte respekt të veçantë për prof. Nexhat Pëshkëpinë dhe dr. Rexhep Krasniqin. Herë pas here më ndihmonte në mbledhjen dhe daktilografimin e lëndës për gazetën “Shqiptari i Lirë”. Ai kujtonte me sytë e mbushur me lotë të shoqen Etferipi dhe fëmijët e tij, për të cilët digjej nga malli.
ME POETIN DRAMATURG ETHEM HAXHIADEMI
Nga Makensen Bungo/
Në sofrën e madhe të shkrimtarëve shqiptarë të kohës së Pavarësisë Etëhem Haxhiademi zë një vend të nderuar si dramaturg .
Në grupin e atdhetarëve shqiptarë, ai përmendet për ndjenjat e tij të pastra si republikan, për qëndrimin konseguent në luftën për çlirimin e Atdheut dhe për qëndrimin burrëror në burgjet e Diktaturës komuniste. Midis njerëzve, ai është dalluar për shpirtin e tij të pastër dhe zemren e tij të madhe .
Ne të rinjtë elbasanas, që porsa kishim nisur atëherë rrugën e vështirë, por të bukur të letërsisë, Etëhem Haxhiademin e nderonim dhe e respektonim, veprat e tij i lexonim me ëndje dhe, si bashkëqytetarë, krenoheshim me atë .
Me poetin dramaturg Etëhem Haxhiademi së pari jam takuar në një vizitë që i kam bërë tok me të nipin, në shtëpinë e tij, në fillim të vitit 1946. Më bëri përshtypje pritja e tij e ngrohtë, biseda e lirë që bëri, dashuria dhe interesimi që tregoi për ne dhe udhëzimet që na dha. Dy ishin këshillat e tij: të lexonim sa më shumë dhe të mësonim pa tjetër mirë një gjuhë të huaj. Duhet të shtoj se gjatë bisedës që bëmë, ai na tha se kur ishte student në Austri kishte shkruar nj roman erotik me titull “Tyrbja e Gocës”, dorëshkrimi i të cilit i kishte humbur gjatë udhëtimit, kur ishte kthyer në Atdhe. E shënoj këtë detaj, sepse deri tani autorët që janë marrë me këtë shkrimtar nuk e kanë përmendur këtë vepër .
Dihet se Etëhem Haxhiademi gjatë diktaturës komuniste ndejti në burg rreth njëzet vjet.. Ai u arrestua në vitin 1947, në mes të natës, në shtëpinë e tij, kur ishte duke korrigjuar hartimet e nxënësve, se atëherë ishte emëruar mësues i letërsisë në Shkollën Normale të Elbasanit. Nga shtëpia e nisën drejt në Tiranë, ku e mbajtën në hetuesinë e atjeshme muaj të tërë mes torturash të tmerrshme. E akuzuan se kishte riorganizuar organizatën “ Balli Kombëtar”. Prej kndej e kthyen prap në Elbasan për ta gjykuar. Kur kryetari i gjyqit ushtarak shqiptoi dënimin e tij me vdekje (si më ka thënë Abdulla Mema, që u dënua në një seancë gjyqësore tok me atë), Etëhem Haxhiademi me plot gojën thirri: “ Rroftë Shqipëria !”
Të dënuarit me vdekje, i mbanin me duar të lidhura me pranga, derisa vinte miratimi nga Gjykata e Lartë dhe nuk i torturonin më. Me Etëhem Haxhiademin ndodhi e kundërta. Edhe pse u dënua me vdekje, atë e torturonin vazhdimisht egërsisht, pothuajse çdo natë. Aq shumë e torturuan sa që u dobësua mjaft, sa kur e lejonin të shkonte në banjë, nuk kishte më fuqi të ecte vetë, por mbahej nëpër muret e koridorit dhe, së fundi, kur u dobësua fare, filloi të tërhiqej zvarrë.
Nuk e pushkatuan falë ndërhyrjes pranë Diktatorit të prof. Aleksander Xhuvanit dhe të prof. Kostaq Cipos .
Në këtë gjendje të rëndë shëndetësore e dërguan nga birucat e hetuesisë në Burgun e Armiqve të Popullit të Elbasanit, ku e mbajtën afër dy muaj me duar të lidhura me pranga hekuri , ditë e natë, pa ia hekur për asnjë çast. Faljen e jetës ia njoftuan shumë vonë .
Mbas një kohe të gjatë që e mbajtën në burgun e Elbasanit, e dërguan në Kalanë e Gjirokastrës dhe pastaj në burgun e Burrelit, ku vdiq me 18 mars 1965, gjashtë muaj prara se të mbushte dënimin. Të afërmit e tij dyshojnë se vdekja e tij nuk ka qenë natyrale. Per diktaturën, ky njeri nuk duhej të dilte i gjallë nga burgu.
* * *
Në vitin 1991, fillova të mbledh material për të shkruar një monografi për Etëhem Haxhiademin. Kisha lexuar veprat e tij, kisha mësuar mbi veprimtarinë e tij atdhetare, kisha jetuar me të për një kohë të gjatë në birucat e hetuesisë dhe në Burgun e Armiqve të Popullit në Elbasan dhe, mbi të gjitha, kisha një amanet që më kishte lënë ky poet i madh dramatik në çastet më kritike të jetës së tij .
Midis materialeve që mblodha, djali i tij, i madhi, më dha fotokopjen e një letre që Etëhem Haxhiademi i kishte dërguar Lasgush Poradecit, në vitin 1938, me kërkesën e këtij të fundit, sepse donte të hartonte – si më tha i biri – një antologji mbi shkrimtarët më të përmendur shqiptarë të kohws së bashku me biografitw e tyre.
Ja letra :
E mora në Elbasan
Sot me 9 prill 1938
Lasgush Poradeci .
SHENIME MBI JETEN T’ IME
Kam le n’Elbasan mbë 8 mars 1902. Im at, Emin Haxhiademi, aktiviteti patriotik i të cilit fillon qysh me 1877, d.m.th. përpara Kongresit të Prizrenit (sikundër asht permendun dhe nga komisioni i 25-vjetorit në jetëshkrimet e patriotëve të cilët nuk u botuen nga qeverrija) njihet n’Elbasan si bashkëpunëtor i ngushte i Kristoforidhit dhe i dyti patriot mbas atij në vjetërsi në këtëe qytet. Prej t’im eti kam mësue mbshehtazi gjuhën shqipe përpara shpalljes së Hyrrietit dhe, kur u hap e para shkollë shqipe n’Elbasan mbë 1908, kam qenë i pari nxënës që u shkrue n’atë shkollë. (Shkolla e parë shqipe asht hapun me inisiativen e disa patriotëve elbasanas ne krye të të cilëve ka qene im atë. Kam edhe origjinalin e telegramit të urimit qi i bante asi kohe nga Londra Faik Konica dhe pergjigjen qi i ka dhanë im atë). Si gjithë ata qi merreshin me çashtjen shqiptare dhe im atë përdorte të gjitha librat, revistat e gazetat shqipe qi ishin botue n’atë kohë te rregullueme në nji odë të posaçme ku unë rrija shpesh herë mbasi nxuna shqipen dhe ushqehesha me ato botime të vorfëna por mjaft të pasuna për atë kohë dhe për moshën time të ngjomë.
Nji ditë midis librave më rroku dora dramën e përkthyeme nga turqishtja të Sami Frashërit “Besa”. Si e këndova pak në fillim, më preku mjaft dhe kështu u mbylla në odë deri sa e sosa së kënduemi deri në fund. Aq tepër më pelqeu moshës t’ime të vogël sa qi mbusha sytë me lot .dhe qysh atëhere më ngeli në mendje interesimi për veprat theatrore. Efekti i asaj kohe më ka ngelun edhe sot mbi dramën “Besa” sa qi ndonëse i shoh mjaft të meta kryesore si vepër arti, por prap më pelqen ta këndoj mbasi ka lidhje me kujtimet e kohës s’ime të kalueme. Nji ditë (do të kemë qenë ndoshta ja 14 vjeç) u ngula në nji tryezë dhe fillova të shkruej gjoja nji dramë natyrisht me subjekt kombëtar si ç’ ishte koha . Rrija pra ditë me radhë dhe nga nji herë linja dhe shkollën pa e frekuentue. Kur më pyetshin njerzit e shtëpisë ç’ka baja, nuk dëftenja. Në fund mbas afër dy muejesh e sosa dramën (!) t’ime dhe kryenalt për punën qi kishje ba ja tregoj t’im eti, i cili ishte i aftë prej nature për të gjykue.Kur iu afrova pra dhe i thashë se kishja shkrue nji dramë, me priti me nji buzëqeshje ironike dhe as nuk deshi t’a këndojë, por ma vonë lutjet e momës s’ime më nji anë dhe kurioziteti i tij mbë t’jetrën anë filloi me e këndue. Zemra e ime rrihte dhe prisja me padurim gjykimin e tij. Në funt më thirri po këte radhë jo me qeshje ironike dhe më thotë se un ishja akoma i ri dhe se me shkrue nji vepër dramatike nuk asht nji punë e vogël për çuna. Un pra duhesh ma parë të mbaroja shkollën, të studjoja veprat dramatike të poetenvet të mëdhenj të huej dhe pastaj të bija në prehnin e theatrit. Pra kjo qi ke shkrue, më thotë i ndjeri im atë, asht gja për të qeshun dhe meriton të digjet. Kur ndëgjoj këto fjalë prej tij u idhnova shum. E mora të ashtu quejtunen veprën t’ime dhe së pari e rueja me kujdes midis librave te mija, por ma vonë u binda në këshillën atnore dhe nji ditë e dogja. Me gjithë këte dëshira e ime e jashtzakonshme për t’u ba autor dramatik nuk u shue kurrë prej zemrës s’ime .
Në shkollë vinja mjaft mirë. Të gjitha landët e mësimevet i ndiqja me interes. Qysh prej së vogli e deri sa lashë Atdheun e ika jasht për të studjue, vit për vit dilnja i pari i klasës. Mbë 1919 shkova n’ Itali, në qytetin Lecce. Kemi ndejtë në nji konvikt ja 60 shqiptarë përveç italjanëve dhe unë pregatitesha për vitin e katërt të gjymnazit, kurse të t’jerët shqiptarë klasa ma të ulta. Kur do të epeshin provimet në fund të vitit ka qenë koha ma e disfavorshme për shqiptarët, të cilët urreheshin nga italjanët nga shkaku i luftës së Vlonës. Në fund të provimeve vetem unë e kalova klasën nga të gjithë shqiptarët, gjithë të tjerët mbeten nga nji a dy lëndë. Për të vërtetue fjalën t’ime mund të pyetni z. (emër i pa lexueshem) i cili ka qenë nji nga shqiptarët qi pregatitesh për klasën e dytë të gjymnazit dhe ngeli edhe ai për vjeshtë si gjithë të tjerët. Pra po qe i ndershem, ndonëse me ka armik, duhet të thotë të vërteten. Në Lecce kishja nji profesor mjaft te zotin qi më pregatiste për gjuhën latinishte. Kur nji ditë po me pregatiste për shkollë ‘Bukoliket’ e Virgilit pa që u impresionova mjaft për bukurin e veprës. Më pyeti me buzëqeshje në se më pelqen. I thashë se kur ta mësoj mirë gjuhën latine do t’a kthej këte vepër në shqipet. Dhe me të vërtetë mbas tre vjetësh u mora me kthimin e Bukolikeve të Virgilit të cilën e ktheva jo krejt veprën në versin origjinal, në heksameter. Si bazë për përdorim të heksametrit në shqipet mora për model përkthimin e Bukolikeve në gjuhën gjermane nga Vossi i cili asht po në heksameter, tyke marrë për daktila e sponde jo si te vjetrit gjatësin e rrokjeve, por theksat. Këto lloje heksametra në bazë të rrokjeve në gjermanishten (si ç’e dini edhe ju) perveç Vossi-t në përkthimin e Homerit e të Virgilit e përdori edh Goethe–ja në ‘Hermanin und Dorothea’. Pra me përkthimin e Bukolikeve unë besoj se bana dy sherbime: 1) Jam i pari qi ktheva ne shqipet nji poet latin, 2) Jam i pari qi përdora në gjuhën shqipe heksametrin si mbas modeleve qi përmenda ma siper. (Rreth përdorimit të heksametrit nga unë shih edhe gazetën ‘Demokratia’ të Gjirokastres Nr. 453 datë 3 mars 1935).
Klasat e sipërme të gjymnazit i ndoqa n’Austri. Në Tirol bana edhe maturën dhe hyna me dieni të plotë të literaturës greke e latine. Autorët grekë e latinë nuk u kënduen prej meje sa për të kalue klasën si ç’e bajnë shumica e studentëve, por me etje të madhe. Mbasi dienia e gjuhës greke nuk më mjaftonte për autorët e nanës, si kulture përdorja edhe përkthimet në gjuhën gjermane.
Mbë 1924 ndodhesha në Berlin dhe ndiqja mësimet universitare n’atë qytet në fakultetin (fjalë që nuk lexohet) kundra dëshirës s’ime dhe si mbas deshirës së prindëvet. Në këte kohë pothue se njihja mirë jo vetëm literaturën greke e latine, por edhe literaturën gjermane, franceze e italjane dhe prej anglishtes Shakespeare-n, këte të fundit me përkthimin e (emër i palexueshëm ).
Nji ditë tyke këndue ‘Odyseen’ e Homerit pashë se Homeri e sillte fundin e veprës deri ke mbarimi i peripetive të fatozit t ‘Ithakës. U interesova të gjenje se ç’ka ka qene fati i këti fatozi mbaskëndej dhe gjeta në (fjalë që nuk lexohen) se Ulisi qenka vra prej të birit Telegon pa e njohun t’an i shternguem nga fati. Kjo landë m’ interesoj për të trajtue tragjedinë t’ime të parë ‘Ulisi’ tyke besue se asht adapte për të dalë nji tragjedi në frymën e Eskilit. Ky subjekt me sa kam hetue nuk asht përdorun deri më sot nga ndonji shkrimtar, vetëm se Aristoteli përmend në veprën e tij ‘Poetika’ se kjo landë ka qenë trajtue nji herë nga Sofokliu në veprat e humbuna. Atëherë historija greke, kultura greke dhe veçanërisht tragjeditë e Eskilit, Sofokliut e Euripidit më kishin marrë zemren, më kishin ba për vete. Vrapova pra dhe shkrova tragjedinë t’ime të parë ‘Ulisi’ tyke e punue dhe ripunue mjaft kohë. Heren e parë desha t’i ve edhe kore, por ma vonë tyke besue se koret nuk mund t çfaqen në sqenë, i lash e sikundër i lanë edhe shkrimtare të t’jerë që ndoqen gjurmët e tragjikëve grekë si Corneille, Racine deri edhe Goettheja në ‘Ephigenie auf Tauris’. Si vers pelqeva pesëkambat jambike të (fjalë që nuk lexohen) por u vuna rimë për t’i dhanë ma muzikë dhe i influencue nga Corneille e Racine. Ndertesën e tragjedisë e thura si mbas theorisë aristotelike tyke perdorun te tri njisit si klasiket franceze e greke. Vertetë se sot njisit aristotelike kanë vetem nji vleftë historike por me duket se në tragjeditë me subjekte të vjetër kanë mbetun prap si nji stoli. Dhe Goetheja që ka qenë nji ndër kryengritësit e Sturm und Drang në veprat e tij dramatike të djaleris, por kur shkroi ‘Iphigenin’ në moshën e mavonshme si mbas subjektit përdori të tri njisit . Landa e tragjedis s’ime ‘Ulisi’ asht lufta e njeriut me fatin. Çka asht thanë nga oraklli do të përmbushet dhe njeriu nuk ka si shpeton. Këte tregon edhe Sofokliu në ‘ Edipi mbret ’, këte dhe Shilleri (fjalë që nuk lexohen) këte edhe unë te ‘Ulisi’.
Në vitin 1926 erdha të vazhdoj mësimet ndë Vjenë, mbasi në Berlin me daljen (fjalë që nuk lexohen) u shtrejtue jeta sidomos për mue qi nuk kishja subvencion nga shteti dhe më mbante shtëpija. Nji ditë më erdhi në mendje të thur nji tragjedi të dytë me protagonist kryetrimin e ‘Iliadës’ së Homerit. Edhe ‘Iliada’ e çon Akilin deri sa vret Hektorin (fjalë që nuk lexohen) gojdhanën se Akili asht vra nga Paridi tyke e gabue Priami se do ta bante dhanderr e do t’i japë të bijen Poliksenin me të cilën Akili kishte dashuni. I hyna pra punës dhe mbas shume punimi dhe ripunimi në sistemen e ‘Ulisit’ doli tragjedija e ime e dytë ‘Akili’. Shpirti i tragjedisë ‘Akili’ asht ahmarrja. Çdo njeri qi vret sado i fortë me qenë në fund do ta pësojë. Nji mendim të tillë e gjejmë dhe ke ‘Agamemnoni’ i Eskilit dhe ‘Elektra’ e Sofokliut .
Këtu në Vjenë bashkëpunova dhe me revistën ‘Djalërija’. Asht e dyta revistë ku bashkëpunoja rregullisht. Për herën e parë kam bashkëpunue në ‘Kopështin letrar’ me 1918 qysh në moshën 16 vjeç, natyrisht me sende të lehta. Në ‘Djalërija’ botova dhe vjerrshat e mija të parat lirike. (Shih Nr. 1, voll. II, viti VIII datë Maj 1927). Ma e bukura e kësaj në këte numër asht ajo me titullin ‘Galates’. Kjo asht nji elegji për nji vajzë të vdekun. (Më ke shkrue ne letër dhe për shenime (fjalë që nuk lexohen) ke ndoji vetë dhe merr ato qi të pelqejnë). Vdekja e nji vajze qi e dashunoja nga lark më tronditi dhe kështu i bana nji permendore të vogel këte elegji me titullin e nji emni magjepes ‘Galates’.
Në fund të vitit 1927 u ktheva në Shqipni dhe mbë 1928 u emnova nënprefekt në Lushnje. Këtu tyke këndue nji ditë Plutarkun m’interesoi landa e Aleksandrit të math se si u ba mbret dhe se si u vra ati i tij Filipi nga rivaliteti i dy grave të tij. Pra mbas nji kohe të gjatë pune doli tragjedija ‘Aleksandri’, tragjedija e tretë nga numri, por e para nga vlera, mbassi te ‘Ulisi’ e ‘Akili’ njihen ende gjurma djalërije. Mbe 1930 kur u bane garat teatrale në Tiranë, grupi filodramatik i Elbasanit çfaqi ‘Aleksandrin’ t’im dhe mori çmimin e Mbretit. Ndonse grupi i Shkodrës dhe i Korçës qenë të pregatitun ma mirë ne pikëpamje sqenike, por si ç’thoshte edhe gazeta ‘Ora’ atëherë çmimin Elbasani e fitoi vetem nga vepra e bukur qi çfaqi .
Tragjedija ‘Aleksandri’ asht tragjedija e rivalitetit. Tregon se dy gra shemra me nji burr ku e çojnë nji familje dhe në ç’fatkeqsi .
Mbë 1933 e deri mbe 1936 ndodhesha në Gjirokastër si krysekretar i Prefekturës. Mbë 1933 atje shkrova idilin ‘Nymfat e Shkumbinit’ të cilin e botova n’ ‘Illyria’ Nr. 4 , datë 25 mars 1934 dhe Nr.5 , datë 1 prill 1934 . Nymfat dhe Muzat e Greqis së vjetër i solla nga Parnasi në Shkumbi qi të lahen dhe të kendojne neper pyjet gjatë buzës së tij gjersa gjahtarët shqiptarë qi nuk kuptojnë vlerën e kangës së tyne i rrembejnë. A nuk asht kjo nji ndodhje shqiptare ?!
Prap po në Gjinomastër tyke këndue jetën e Pirros nga Plutarku trajtova mbë 1934 tragjedin e katert ‘Pirrua’. Kjo asht vepra ime ma e dashun dhe kam besim të patundun se do të mbesi për shumë kohë kryevepra e Melpomenës shqipe. (Ju lutem ta këndoni krejt). Këtu prap shkrova Elegjin ‘Nata e zezë’ botue n’ ‘Illyria’ nr. 8 datë 29 prill 1934. Këtu vajtoj vdekjen e nanës s’ime të cilën e kam dashun ma tepër se çdo gja në këte botë. Shkrova po këtu odën ‘Naim Frasherit’ botue n’ ‘Illyria’ nr. 16 datë 24 qershor 1934. Në këte ode lavdoj vlerën e Naimit si poet e patriot dhe u thërras shqiptarëve (ma i pari e baj këte) të merren eshtnat e këtij njeriu të math e t’i sjellin n’Atdhe. Shkruej ma vonë poemthin ‘Lufta e dragonjvet me kuçedren’ botue n’ ‘Illyria’ Nr. 22 datë 14 shtator 1935. Tyke marrë për bazë gojdhanën popullore se kur bie shi dragonjt luftojnë me kuçedren, perpilova këte poemthë si balladë.
Prej vjerrshave të mija lyrike vetem këto po të permend se shumica s’e kanë pa dritën e botimit. Tani së shpejti do t’i nxirr në nji vëllim të posaçem, por për veprat e mija dramatike meriton te bisedohet ma ndryshe. Mbë 1935 shkrova tragjedin ‘Skenderbeu’. Kjo asht tragjedija e zilis. Zilija sjell tragjedin individuale dhe tragjedin kombëtare si ç’asht kjo e shtjellueme në tragjedin t’ime ku nuk tregohet vetem tragjedija e Skenderbeut por e krejt popullit shqiptar .
Mbë 1936 shkrova tragjedin e gjashtë ‘Diomedi’. Kjo asht tragjedija e dashunis. Dashunija asht e paperkulshme. E shkuemja në rrugë të kundërt sjell atë ma të tmerrshmen sa të vrasë i vllai të vllan, si ç’ngjet në tragjedin t’ime .
Përshkurtazi dhe si mbas porosis tande në dhitë faqe kjo asht jeta e ime artistike. Në letret qi më dërgoje ma tepër u jipje randësi poezive lyrike. Por tek mue randësija ma e madhe asht te tragjedit e mija. Dramatika ka gjetë mbarimin tek unë sikundër ka gjetë lyrika ke ti e novelat ke Koliqi. Pra tragjedit e mija: 1) ‘Ulisi’; 2) ‘Akili’; 3) ‘Aleksandri’; 4) ‘Pirrua); 5) ‘Skenderbeu’; 6) ‘Diomedi’, ndonse t’i përshkrova shkurtimisht mbrendit e tyne por po deshe nji mendim të sakët duhet t’ i këndosh, sidomos kater të fundit dhe veçanërisht ‘Pirrua’ që, si t’a thashë ma nalt asht vepra e ime ma e dashun. Në të gjitha tragjedit mija asht perdorun po ajo teknikë qi të permenda ke ‘Ulisi’, po ai vers, dhe po ajo thurje dramatike. Si mbas kërkeses tande me poste po të dërgoj 6 tragjedit dhe ‘Bukoliket’. Për vjerrshat lyrike ju kam kallxue gazetat dhe revistat ku janë botue deri sa nuk kanë dalë të botueme si liber. Vetem 5 vjerrsha të kam shenue se të tjerat nuk janë botue as në gazetë. Po ato të pesta nuk jane vetem vjerrsha, por mund të them sa janë poemtha të gjata. Vetem ‘Galates’ asht nji elegji e shkurten.
Tani do të shohim gjykimin qi do të bani ju vetë. Si mbas porosis tande 10 faqesh po t’i dergoj shenimet. Si t’i këndoni këto dhe veprat qi po ju dergoj, besoj se unë nuk jam ne takamin e (fjalë të pa lexueshme) me shokë por jam në degën e dramaturgjis si ç’je ti në lyrikën dhe Koliqi në novelat. (Dy rreshta të palexueshëm). Kurr nuk e kam pasë zakon të mburr veten, por vetem se m’i kërkove ti po t’i dergoj . Ji i drejt në gjykimet . Pra të fala .
* * *
Kjo është letra, të cilën unë po e botoj pa asnjë ndryshim. Unë nuk e di nëse kjo letër është botuar më parë në ndonjë organ, as edhe nuk e di se ku ndodhet origjinali i saj. Unë po e botoj për të ndihmuar biografët dhe studjuesit e ardhshëm që do të merren me jetën dhe krijimtarinë letrare të tij. Po për këtë qëllim unë po botoj edhe këto pak shënime mbi vuajtjet e këtij shkrimtari në hetuesinë e Elbasanit, të cilat janë më se të vërteta, sepse kam qenë vetë në hetuesi në atë kohë.
Me këtë rast dua të kujtoj qytetin e tij për vlerësimin e nderimin që duhet t’i bëhet figurës së këtij poeti dhe atdhetari të shquar. Elbasani ka monumentin e atdhetarit dhe gjuhëtarit të madh Kostandin Kristoforidhi, ka gjithashtu monumentin e atdhetarit Aqif pashë Biçakut, krahu i djathtë i Ismail Qemalit, ka bustin e atdhetarit dhe filantropit Ali Agjahut, ka bustin e atdhetarit, gjuhëtarit dhe mësuesit Aleksander Xhuvanit, pse të mos ketë, midis tyre, përballë nymfave të Shkumbimit, edhe monumentin e atdhetarit dhe poetit dramaturg Etëhem Haxhiademi?(Ne Foto:Makensen Bungo)
Secili bën zgjedhjen e tij
(Monolog në shumës me Trifon Xhagjikën)/
Nga Faruk Myrtaj*/
Ajo ishte zgjedhja jote, ne bëmë zgjedhjen tonë. Ti zgjodhe ikjen për të mbetur, ne zgjodhëm mbetjen për të ikur! Në rregull, pra! Kot vjen e na shfaqesh herë-pas-here përmes ca vjershave që, pikërisht për shkak të asaj zgjedhjeje, mbetën të pabotuara në gjalljen tënde, të fshehura diku, për të ta rrëmbyer e fshehur edhe jetën tënde, ca më vonë.
Drama jote nuk ndodhi për shkakun tonë. Ne i botuam vjershat tona. Të paralajmëruam atëherë intimisht të silleshe edhe ti si ne, por ti veprove ndryshe, ndryshe e kishe edhe jetën tënde edhe fatin e vjershave të tua. Ti mbase nuk je gabuar! Besoje që pikërisht ashtu do të siguroje përjetësinë dhe mbase kjo ishte ç’kishe ëndërruar! Bukuri! Fli i qetë, pra!
Edhe ne jemi të qetë në zgjedhjen e bërë, ndryshe nga jotja. Përse atëherë vjen e na prish qetësinë e zgjedhjes e të jetës sonë? Vetë ngulmove të shfaqeshe siç ishe! Bëre ç’mund të të merrnin vesh që ishe ndryshe nga ne të tjerët. Sikur ne të kishim dëshirë tjetër! Sikur ne nuk kishim sedër, ego, etje për lavdi e përjetësi! Kërkove të merrej vesh brendësia jote. E dije se ç’do të thoshte kjo?! Në rregull pra! Ne u fshehëm, ulëm kokat, por mbetëm. Ti, ku je?! U shfaqe dhe ike! Sikur të ishte problem ikja, jo mbetja!
Ata që morën vjershat e tua dhe që kishin në dorë jetën tënde, bënë punën e tyre. Edhe ata kishin te drejtën e zgjedhjes. Kjo ishte zgjedhja e tyre. As ata nuk kanë faj, madje edhe pse nuk dinin t’i kuptonin vjershat e tua. Se, nuk shkruajnë vjersha gjithë njerëzit, dè! Dikush merr përsipër të bëj shtetin, dikush të shkruaj vjershat, por është edhe ndokush tjetër që vigjëlon për ta ruajtur shtetin nga vjershat. Ti e dije këtë, apo jo?! Në gjithë kohët duhen ca njerëz që ruajnë shtetin prej vjershave!
Në këtë botë ushtrohen lloj-lloj zejesh: secili ka zgjedhjen e tij. Jeta nuk e përfshin vdekjen, por asnjë kuptim s’do të kishte jeta pa ekzistencën e vdekjes. Në fund të fundit, ata respektuan zgjedhjen tënde: pranuan këmbimin e jetës me vjershat, ta morën jetën tënde “ndryshe”, në këmbim të vjershave ndryshe. Ti mbase s’kishe faj, por cili ishte faji i tyre, në fund të fundit?!
Ti shkruaje në atë mënyrë se mbase besove se ia vlente vetëm asisoj. Kujtove se me vargje të lira do të vinte liria, do të ndryshoheshin gjërat?! I gjori ti! S’e dije se edhe pa vjershat njerëzit e shtyjnë si e shtyjnë jetën?! Në të gjitha kohët kjo. Edhe dje, jo pak njerëz, arritën të ndjehen lumtur. Si kanë mundur?! Punë e tyre. Zgjedhje e tyre, pra! Mbase edhe së vdekuri do vije buzën në gaz kur ne deklarojmë edhe sot se ishim të lumtur dje, por ja që kështu ishte. Ne jemi gjallë dhe dëshmojmë! I ikuri nuk dëshmon dot…
Ti, meqë ndjeheshe krijues, si Krijuesi atje lart, si Ai për të cilin thonë se është por s’duket, këtë kërkove. Madje kërkove diç më tepër: të bëje Krijuesin, por edhe të dukeshe!
Sikur ne të tjerët, nuk dëshironim të ishim të tillë! Bëre edhe një hap marrëzie më tej: besove se gjithë sa shkruhen, botohen. E kur na paska ndodhur kjo? Në cilën kohë? Në cilën epokë?! Kur na paskan qenë barabar Liria, që dhuron natyra njerëzore dhe Liria që lejon shteti?!
Jo pak njerëz të letrave, të fjalës, të mendimit, zgjodhën rrugë tjetër: prej të gjallësh. Edhe sot e kësaj dite janë gjallë e janë ndë jetë…Ti mbase thua se je ndë dritë të vërtetë! Ashtu beson, vërtetë?! Ndonjëherë, kohë-për-kohë, ne kemi qenë edhe të lavdishëm. Ti e pak të tjerë si Ti, as mbetët gjallë, e as i gëzuat dot kënaqësitë e të gjallëve. Ne të tjerët pranuam të mbetemi, ashtu në heshtje, por mbetëm gjallë.
Së fundi kanë nisur të ta përmendin emrin nëpër gazetat. Ty dhe atyre të tjerëve si ti. Po ua botojnë ato që nuk i botuat dot në gjallje. Më shumë si një kuriozitet ngjan kjo punë, gjersa ju vetë as dëgjoni, as shikoni, as u gëzoheni dot këtyre botimeve. Pastaj, tani botohen aq shumë libra, sa nuk është më ngjarje botimi i librave tuaj të para 30-40 vjetëve! Kurse vjershat tona, të të gjallëve, vazhdojnë të mësohen prej brezave, kanë hyrë prej kohësh e aty janë, në tekstet shkollore. Edhe kjo bën pjesë në zgjedhjen tënde. Nëpër vjershat duket se gjërat do të ndryshohen sa hap e mbyllë sytë, por shteti mezi lëvizë, mezi ndryshohet, po ata njerëz janë, po ata bëjnë librat shkollorë! Njerëz që pranuan të mbeten gjallë me të gjallët!
Këta të rinjtë e sotëm janë allasoj: neve, që kemi mbetur gjallë, na shohin si të vdekur, teksa për ju të Ikurit flasin si për ca të gjallë! Mirë bëri ai, thonë për ty, mirë bëri që braktisi atë jetë që bënit atëkohë. S’kanë ngè të na dëgjojnë e jo më të na kuptojnë neve të gjallëve. Për shkak të thinjave tona, por edhe për shkak se ne i kemi endè gazetat e televizionet, rrinë e na dëgjojnë, por pastaj, kur vjen fjala tek ti e poezitë e tua, na pyesin: edhe poet, edhe i panjohur?! Edhe poet, edhe në burg?! Kaq shumë poetë paskemi pasur, sa i kemi futur edhe nëpër burgje?! Po ju ç’bënit kur ata shkonin nga kjo jetë?!
Ndokush prej tyre na pyet intimisht për ty. Po, ashtu ka qenë, i tregojmë ne, ashtu ka qenë, por kjo ishte zgjedhja e tij. Jona ishte tjetër. Gjithësekush paguan një çmim. Se, të flasim midis nesh, edhe kjo tjetra, jona, jeta siç pranuam ta bëjmë ne, e kishte një lloj çmimi. Edhe ne paguam për jetën që bëmë, por nuk qahemi, ishte zgjedhja jonë. Siç edhe ti kishe zgjedhjen tënde, apo jo?! Këmbeve të Vërtetën, që u duhej të gjithëve, me Jetën që ishte vetëm e Jotja!
E mbajmë mend mirë se si pagove për jetën tënde, por edhe ti mos harro çmimin që paguam ne për jetën. Liria nuk ka qenë aq e lirë sa sot, u themi ne këtyre të rinjve të sotëm. As sot nuk është e lirë, na i kthejnë ata, ne prandaj pëlqejmë atë!
Ti thoshe se lexuesi nuk vdes kurrë? Ne zgjodhëm lexuesin tjetër, atë që do të jetonte e do të vdiste bashkë me ne. Çdokush zgjedh lexuesin e vet. Përderisa jemi gjallë ne dhe është gjallë lexuesi ynë, ne do të lexohemi! Ti doje lexues të përjetshëm, prit pra kur të lindet ai!
Ike, ngaqë e pe Atdheun Lakuriq. E the me zë të lart këtë.
Sikur vetëm ti kishe sy për ta parë dhe gojë për ta rrëfyer atë që pe! Sikur ne të tjerët s’ishim aty, apo sikur nuk kishim të njëjtin Atdhe! Po Atdheu bëri si bëri, edhe lakuriq, edhe pa vjershat e tua! Me këto vjershat tona, por Atdheu mbeti gjallë, edhe ai, si ne. Vërtet nuk e dije se njerëzit bëjnë edhe pa vjershat, madje edhe pa të vërtetën?! Më shumë akoma: edhe pa të bukurën. Ti vendose të ikësh dhe ata, ç’të bënin? Të harruan. Ne mbetëm, neve na deshën. Pse, si thua ti, të të duan ty njerëzit e shkretë, ty që ike për t’u thënë se ishin lakuriq?! Po pse, nuk i kishin sytë në ballë ata?!
S’e dije ti se edhe atë që bëri Himnin Kombëtar ne e lamë pa emër, pa kryeqytet, pa flamur?! S’e dije se dashuria e tepërt për atdheun kthehet në mallkim! Nuk ke pse bën për Atdheun, më shumë se ç’bën ai për ty! Gjërat e tepërta, gjer edhe dashuria e tepërt, kthehen në sëmundje, në prekje, në cerozë…as kaq gjë nuk more vesh ti?! Pastaj, na e thuaj pra, si i përjetshëm që beson se je: sot, si është Atdheu: I veshur apo lakuriq?! Ë?! Hë de! Thuaje, de!
Pse nuk përgjigjemi ne? Jo! Ne vetëm bëmë një pyetje! Nuk pyetëm veten, se nuk e mbajmë veten për të mençur, idealistë, të përjetshëm! Të pyesim ty, se ti u përgjigjesh këtyre pyetjeve! Ti u përgjigje edhe atëherë, kur na rrinte ngusht rroba e fjalës: na thuaj pra, si është Atdheu sot? I veshur apo lakuriq?! Lakuriq, do përgjigjesh ti flakë për flakë?! E presim këtë përgjigje nga ti! Kështu u përgjigje edhe atëherë! Se vetëm ti ke sy ndër të gjallët e ndër të vdekurit… Por kjo është e drejta jote, e drejta që ke zgjedhur vetë. Ti thua atë që do, ne jemi ushtruar të dëgjojmë, të zemë veshët me duar, të mos jenë lakuriq veshët tanë së paku, ia mbajmë vrapit e shkojmë e mbyllemi në shtëpi. Prej brenda shtëpisë, Atdheu s’duket. Atdheu mbetet jashtë, kur ne shkojmë e mbyllemi brenda. E ç’farë pastaj si është Atdheu?! U përgjigje atëkohë, por, ja, ku më je sot, ku?! Dhe Atdheu ku është?! Çfarë përfitoi nga vdekja jote, nga zgjedhja jote?!
Çfarë pastaj se guxove, çfarë pastaj se dyshove kur besohej, çfarë se shkruajte vjersha që s’botoheshin? Ti nuk kuptove dot se ç’hyjnë në punë vjershat me Atdhe lakuriq! Shkove dhe bëre motër vdekjen…Mbase s’ta kishin mësuar vdekjen të tjerët, përpara nesh, por ne, së paku, e mësuam nga ty…Për këtë të jemi mirënjohës. Sa për të ardhur pas teje, nuk të vinim dot, s’kishte përse të na e kërkoje këtë.
Mbase je penduar për zgjedhjen tënde. Se, nuk ka qenë e lehtë të shkruaje “Shko o Republikë/ Mua më duhet të eci në rrugën time…”, teksa ne të tjerët merrnim Çmime Republike, të kësaj Republike! Kishe mundësi edhe ti të jetoje si moshatarët e tu. Por edhe kjo ka të bëjë me zgjedhjen tënde, siç thuhet për ty gjatë përkujtimeve!
Ç’ti bësh, ne të mjerët nuk ditëm të bënim zgjedhjen tënde! Ne zgjodhëm të mbeteshim, ti zgjodhe të ikje! Se, as mund të rrinim e as mund të iknim të tërë, dè!
Sekush nga të sotmit e zë në gojë gjestin tënd si “trill poeti”. Ne të gjorët, asnjë gjest të tillë nuk arritën ta kryejmë dot, por ja që mbetëm! Ti po deshe thuaj që as kemi qenë dhe as jemi poetë, është e drejta jote! Por ja që ne jemi sot. Si i bëhet?! Kështu janë të gjallët! Ky është çmimi i të gjallit. Gjërat e kanë një çmim… Ti pagove me jetë vdekjen, ne paguajmë me vdekje jetën!
U gjend dikush për t’i botuar vjershat e tua, por fare mirë ato mund të kishin humbur diku. As emrin, as namin s’do ta kujtonte njeri. Dhe, në fund të fundit, ç’vlerë kanë vjershat, kur nuk je vetë?! Ti mund të mbeteshe gjallë dhe t’i ruaje vjershat e tua. Nuk të dukej zgjidhje, as kjo?
Kanë mbetur edhè ca si puna jote. Me ne rrinë e këmbejmë biseda. Ne nuk fshehim gjë. U lutemi ndonjë herë, ashtu duke shkelur syrin, të na huajnë ca vite burgu, nga burgjet që kanë bërë! Zëmë e qeshim, si të gjallë që jemi. Qeshin edhe ata. Të na i kishit kërkuar ca kohë më parë këto vite burgu, na thotë ndokush prej tyre. Jeta kështu është, ç’ti bëjmë jetës ne! Kështu ka qenë gjithnjë. Këta të sotmit nuk na besojnë neve kur u themi se të gjithë e kemi paguar çmimin për atë kohë. Edhe kur ndëshkoheshe ti, apo të tjerët si ti, qëllimi nuk ishte ndëshkimi juaj, që iknit përgjithnjë: qëllimi ishte të trembeshim ne që do të mbeteshim përgjithnjë! Ne jemi trembur për shkakun tuaj, pra ju jeni fajtorë përballë nesh! Ha, ha, ha!
Ti shkove ballëhapët vdekjes duke shkuar nëpër buzë thënien e Gëtes, “e vërteta duhet përsëritur gjithnjë, sepse edhe gënjeshtra përsëritet kurdoherë”, por edhe jeta, nuk se na jepet aq shpesh që ne ta dhurojmë për vjersha.
Ka edhe sot një grusht të tjerësh si ti, kujtohen e na thonë që Atdheu është Lakuriq! Por ne e dimë se në të gjitha kohët ky Atdheu ynë, lakuriq ka qenë!
Por ç’punë ka Atdheu me vjershat tona, me jetën tonë ç’punë ka Atdheu?!
SHAR IBRA I HOTIT
Nga Ramiz LUSHAJ/
TURKOVIÇËT E KUÇIT NË PLAVË/
1.
Krahina atdhetare e Plavë-Gucisë (me fiset Hot, Kelmend, etj.) i ka lidhjet e saj të kahershme etno-historike me fisin e vjetër e luftarak të Kuçit etnik shqiptar, fis i ndarë në disa grupime të mëdha: Kuçi i Vjetër, Kuçi i Ri (Drekalët), Triepshi (Trieshët).
Treva etno-historike e Kuçit, sipas akademikut Mark Krasniqit, kishte shtrirje territoriale në juglindje të bjeshkëve Bërda deri në veri tek Bjeshkët e Komit, në perëndim nga lumi Moraça dhe dega e tij Malla Rijeka, nga jugu tek rrafshina Dolani (në veri të Podgoricës) dhe bjeshkët e anës së djathtë të lumit Cem, nga lindja deri në pellgun e epërm të lumit Vermosh.[1]
Kuçasit e njohin veten të fisit Berisha, të shkëputur prej tij. Kjo dëshmohet edhe nga albanologët Franz Baron Nopça, Karl Palç, Edith Durham, etj. Dikur, viset e tyre, si emërtim gjeo-fizik e bashkësi ekonomiko-shoqërore mesjetare, thirreshin “Malet Bertishi”(Berisha). Kuçi ishte “shtëpi e përbashkët e berishajve”, prej nga u shpërngulën bregdetit deri në Kotorr, po kryesisht në Shqipërinë e Veriut përgjatë brigjeve të Drinit, Tarës, Limit, Sitnicës. I mbajtën mbiemrat Berisha, po edhe Kuçi, etj.
Hoti skej liqenit të Plavës (Malet e Hotit), vendlindja e Shar Ibrës i Mustaf Mujaj (Haxhaj), del në dokumente të Manastirit të Deçanit në vitin 1330, sipas albanologut kroat Milan Shuflaj.
Në shek. XIV, kumton “Historia e Popullit Shqiptar”, Dioklea-Genta (Zeta), veçanërisht ana e sipërme e saj, u shfaqej të huajve si një vend “me popuj e fe të ndryshme”. Gjithësesi, gjatë gjithë mesjetës krahina e bashkësi të tëra si Kuçi, Markajt (Markoviçët), Pastroviçët, Piprët, Gjurashët (Cërnojeviçët), etj. njihen si shqiptare”.[2] Kuçi për herë të parë figuron tek emri i ndërtimtarit të Manastirit të Deçanit (1327-1335) françeskani Vita Kuçi, i ardhun nga Kotorri (degëzim i Medunit) dhe i njërit nga pronarët e truallit të saj, Haka Kuçit, si dhe brenda rrethojave të manastirit është varri i një qytetari kuçiot, ndërsa në Tuz (1335) përmendet Pjetër Kuçi, etj.
Nga Kuçi shqiptar kanë ardh’ në truallin e Plavë-Gucisë disa dyer (vllazni, barqe) si Ferrajt e Shahmanjt e Plavës, Nikoçajt, Radoniçët e Bekteshët e Gucisë, Pepajt (berishas) në Ultinën e Epërme të Limit, apo Haxhialiajt, Llonçarët, Mulajt (Mulliqët), Delajt, Dervishajt, Çekaj të Gucisë, si dhe Haxhimushajt, Kerciqët, Kuçët, Medunajt, Shabajt, Toskët, e Plavës, etj.[3] Ngulimi i parë kuças ishte në Guci në shek. XV, viti 1495, kur Bekteshët erdhën nga ultina bjeshktare e Bërdës. Tevona, më 1636, vijnë edhe Radoniçët,[4] etj.
Nga Kuçi janë edhe Turkoviqët e Plavës. Këta kanë ndrrue fe e etni, janë kthye në malazezë të përjetshëm. Në memorien historike njihen për urrejtje bio-politike e etnike dhe për veprime e krime deri genocidiale ndaj shqiptarëve në Plavë-Guci e përrreth saj.
2.
Vojvoda Dre Kali (Drekali) [5] i Kuçit të Ri, të cilin gojëdhanat e lidhin edhe me dinastinë e Skënderbeut, la pasaradhës genetik e fronësor Lalë Drekalin (me 1.500 luftëtarë nën armë), kont, hero i madh i kombit shqiptar. Ky, Drekali i dytë, ishte një nga (krye)organizatorët i Kuvendit tek Manastiri i Moraçës (1608) në afri të Liqenit të Shkodrës, në trollin e Hotit, me krerë shqiptarë, serbë, malazezë e maqedonas; i Kuvendit të Kuçit (në dy seanca, 15 korrik e 3 shtator 1614), i mbledhur në kullën e tij, si i pari kuvend me përmasa të përgjithshme ballkanike; i Kuvendit të Prokuples (1616) e i Kuvendit të Belgradit (1620), me përfaqësues të shumtë nga trevat etnike shqiptare dhe nga vendet fqinjë.
Konti i Kuçit, Lalë Drekali, u martue dy herë e pati pesë djemë: Vujoshin, Ilkon, Çejon, Mijën, Vukun. Kur u ndanë ndërveti banë hile cinike, ia lanë Vukut pjesën ma të keqe të pasurisë së përbashkët, pasi ai ishte me një nanë tjetër. Ky u çartaqejf deri në rebelim me drekalët e atyshëm dhe iku pakthim prej truallit amë, tue ra në Podgoricë, në mëhallën e Durrësit (Draçka mahalla). Kuçasi antishqiptar Mark Milani në një nga veprat e tij rrëfen se këta, Vukët, e ndrruan fenë, u banë mysliman. Ndaj, prej atëherit, u thirrën Turkoviq. U vnuen në shërbim të Perandorisë Otomane. Njëherash, në (prapa)skenë njiheshin e kontributonin si miq të afërt me krajl Nikollën e Malit të Zi.
Nga ky degëzim i Podgoricës ban çoje një rrem genetik i Turkoviçëve e, për interesa sllave e për arsye të veta, u vendngulën në Plavë. Aty, skej liqenit, në një vend mjaft të mirë, me pamje të veçantë. Ata kanë ngrit aty kulla e lokale të dukshme. Ndihen mjaft të privilegjuar nga pushteti malazez, pasi gjithata Turkoviç në shekujt e fundit janë pjesë elitare, aktive e besnike e strukturave të shtetit të derisotëm cerrnagoras me dy kryeqytete: Çetina e Podgorica. Shpesh herë, veçmas në elektoriada, kanë qënë mikëpritës të kryeministrit të sotëm me shtatë mandate, Milo Gjukanoviç, “gospodar” real i Malit të Zi.
KUR SHQIPTARËT VRITEN ME GISHTIN E MADH
1.
Kuçasi Mark Milani është i vllaznisë të Popoviçëve, i Popovit, një nga shtatë djemtë e Ilia Lalë Drekalit, udhëheqësi shqiptar i Kuçit, i cili në vitin 1756 deklaronte se fisi i tij është ortodoks dhe bën pjesë në Malet e Shkodrës.[6]
Ai është kushëri i ndamë prej një zjermi me Turkoviçët e Podgoricës, pasardhësit e Vuk Lalë Drekalit, të cilët, të dy palët, janë nyje lidhur në gene e veprime si antishqiptar.
2.
Plavë-guciasit kenë lodh së tepërmi me Turkoviqët e atyshëm, të cilët në brezni iu shërbenin otomanëve, malazezëve, boshnjakëve e serbëve kundër shqiptarëve etnikë që në shekuj dhanë gjithçka për lirinë e pavarësinë kombëtare shqiptare.
Turkoviçët hyjnë në atë kategorinë si fat i keq i Plavë-Gucisë aqsa edhe historianët ne botimet e tyre për kit’ trevë historike i klasifikojnë si “armiq të betuar të shqiptarëve”, etj.
Kur filluan me ua nxanë edhe diellin e me ua nxi’ jetën shqiptarëve etnik, kur filluan me i prangos e përgjak me shtet, etj. atëherë u ngritën krejt revoltë e plot forcë plavë-guciasit e i mësynë tre kullat e tyne në Plavë. Deshtën me i kallë flakë ato…Me ua shue jetën. Me ua ba hi trollin. Me ua ndal turravrapin atë ditë. Me iu harrue emni përtej të nesërmes.
Turkoviçët e pabesë lypen besë shqiptare tek Curranajt, të cilët kanë kontribute e derdh gjak për kombin shqiptar, në luftë me otomanët e me sllavët. Rastësisht, disa curranaj të Plavës, i kam njoft si njerëz të mirë e në punën e vet përditësore.
Curranaj e Turkoviç ishin të lidhur ndërveti: nip e dajë.
Besa shqiptare e lidhja e gjakut i shpëtoi Turkoviçët prej vdekjes të shkrumtë, po shqiptarët etnik plavë-gucias nuk shpëton kurrnjiherë nga zjarri antishqiptar i Turkoviçëve breg liqenit të Plavës e në kupola të shtetit malazez.
3.
Mark Milani (1883-1901) me dy prindërit shqiptar, baba ortodoks e nana katolike, fliste edhe shqip, ishte një djalë i zgjuar e me fizik të fuqishëm, një i ri atentator (i)legal, një ndër cubat e hajdutët e rrezikshëm të karvajeve përgjatë luginave të Moraçës, Cemit, etj. Gjithandej i doli nami si “i forti i vendit”.
Princi Danilo I (1826-1860), i bekuari e begatuari nga perandori rus Nikolla I si princ i Principatës të Malit të Zi me vetëm 1.500 km2 territor gjeo-politik, e mori Mark Milanin 23 vjeçar në oborrin e tij. Ai u rrit aty me urrejtje kundër shqiptarëve, u aftësue si ushtarak pushtues e kriminel, u sprovua në rrahje publike e vrasje enigmatike, u fut në labirinthe të politikës ballkanike. Ishte mbi 8 vjet ma i madh se princi i ri në fron, Nikolla I, po pansllavizmi i lidhi fort të dy sëbashku, aqsa krijuan në Principatën e Serbisë Organizatën “Rinia e Bashkuar Serbe”(1866-1871) e, pasi ua ndaluen ligjërisht atje, e ringritën tjetrën në Çetinë, Organizatën “Bashkimi Serb për Çlirim”. Qyshse në moshën 29 vjeçare nisën tue i dhanë çmime, dekorata, tituj. E banë vojvodë, kont, dukë. Për kontributet e tij antishqiptare në bashkimin e përgjakshëm të Kuçit me Malin e Zi në vitin 1874 e zgjodhën në Senatin e Malit të Zi. Në të madhen “Betejë e Fundinave” në luginën e Kuçit më 2 gusht 1877 i udhëhoqi me fitore forcat malazeze në luftën kundër otomanëve.
Antari i Këshillit të Shtetit të Malit të Zi,[7] Mark Milani, ishte komandant i forcave ushtarake malazeze në dy betejat e mëdha historike të Nokshiqit (4 dhjetor 1879–11 janar 1880). Aty, krah tij, në luftë, iu vra nga shqiptarët edhe një nga kushërinjtë e vet popoviç, një nga ushtarakët prijtar, mixha i “internacionalistit” malazez, i Miladin Popoviçit, ma i pari eksponent i Titos si i deleguar i PKJ në Shqipëri, i cili gjeti raste e vend dhe u hakmor me shpagime për çveshjen e LANÇSH nga nacionalizmi tradicional shqiptar, nga përpjekjet nacionaliste për një Shqipëri Etnike, Natyrale, të Bashkuar.
Në “Luftën e Nokshiqit”, që pushkën e parë ia nisi Hoti i Plavës e të fundit Rugova e Kosovës, iu duhet dijenue historisë e brezave se përballë Mark Milanit e ushtrisë së tij malazeze luftuan edhe kuçiotët e Plavë-Gucisë si Jakup Ferri me të vetët, Nuh (Nuc) Shahmanaj, Avdyl Pepaj, Adem Bajraktari (Radoniçi) sëbashku me Husën, Halilin e Sylën, Ferhat Nikoçi, Abdulla Bekteshaj e dhjetra të tjerë. Populli e përjetoi në kangët e tij luftën e kuçiotëve plavë-gucias: “Padishah me t’tregue nji seri / Tridhet krena i preu nji njeri / E i thonë për emën Jakup Ferri”/.
4.
Para Luftës së Nokshiqit kuçioti Mark Milani (Popoviç) që e njihte mirë kodin e fuqinë e Besës Shqiptare provoi pa sukses të kryente një akt të tillë dredhie, pabesie, me shqiptarët e Plavë-Gucisë, forcat e armatosura të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit të Ali Pashë Gucisë, Haxhi Zekë Byberit, etj. Ai dështoi dhe e dështuan në tentativat e tij deri ditën e 4 dhjetorit 1879. Disa ditë para fillimit të kësaj lufte historike i larguan nga Plavë-Gucia për në Pejë, në izolim (internim) disa familje malazeze të atyshme të përfshira në veprimtari spiunazhi për Çetinën e krajl Nikollës të Malit të Zi.
Pas Luftës të humbur të Nokshiqit (Ultinës së Epërme të Limit) filloi plasaritja e Mark Milanit me krajl Nikollën, debatimet me popoviçin tjetër, vojvodë Todor Milanin që i mësyni ushtarakisht Gucisë, u rrgall karriera e tij politike gjersa më 1882 u tërhjek në jetën private, u kthye në vendlindjen e vet në Medun (Podgoricë) dhe pas një viti, në moshën 50 vjeçare, nisi të mësoj shkrim e këndim, t’i shkruajë veprat e tij dhe ato që i shpëtuan unkuiziocionit iu botuan në Beograd pas vdekjes.
Kuçioti Mark Milani, hero i Malit të Zi, me shtëpi muze në Podgoricë, në veprat e veta, tue pas parasysh traditën e praktikën, thekson se shqiptarin më lehtë mund ta pushtosh me të mirë se sa me të keq, se duhet t’i kërkosh besën, fjalën e nderit, ta bësh për vete me ndonjë dhuratë apo pozitë të vogël sidomos parinë e fisit dhe të fesë, pastaj ai do të shërbejë sipas qejfit tënd, madje edhe kundër interesave të tij kombëtare, do të futen në ujë e zjarr për ty. Ai tregon se disa herë i dhanë besën shqiptarët e Moraçës, Cemit, Limit dhe e mbajtën si orën e parë e të fundit në disa beteja me otomanët. Shqiptarët në besë ia “mbrojtën shpinën”, si thotë ai, se po ta sulmonin do ta shpartallonin ushtrinë e tij, po ndodhi e kundërta: fituan malazezët e Çetinës. Nëse nuk do të shfrytëzohej kaq pabesisht besa shqiptare në shek. XXI do të ishte krejt ndryshe historia e realiteti i Malit të Zi, këtij protektoriati rus. Shumçka do të ishte në interes për mirë për kombin etnik shqiptar.
Princi Danillo për ta bashkue të voglin Mali i Zi me Bjeshkët alpine shqiptare (Kuç, Plavë-Guci, Rozhajë, etj.). e dinte se kuçasit nuk i binden, madje kishin refuzue me i pague edhe tagrën atij, lypnin ma tepër autonomi lokale. Ai e caktoi vllain e tij të madh, vojvodën Mirko Petroviç-Njegoshi (1820-1867), Duka i Madh i Grahovës, poet, ushtarak, diplomat, njeri karizmatik, babën e krajl Nikolla I, për ta pushtue e nënshtrue Kuçin. Ai iu lypi Besë. Ata ia dhanë. Atëherë, rrëfen Mark Milani, “kuçët u mashtruan dhe e lëshuan ushtrinë e princit të hynte në Medun”. Në atë vit tragjik 1856 ndodhi një nga masakrat e madhe të Kuçit: u vranë 17 burra luftëtarë të aftë për pushkë dhe 230 të moshuar, fëmijë në djepe, njerëz invalid, etj.
Mbi keqpërdorimin e Besës Shqiptare nga malazezët flet edhe themeluesi i Partisë Social-Demokrate Serbe, teoricieni, gazetari Dimitrije Tucoviç (1881-1914), kapiten në Luftën e Parë Botërore, autor i veprës “Shqipëria dhe Serbia”.
Besa me malazezët, lidhjet me martesa, tue i ba probatima, kumbarë, etj. shpesh herë iu kanë kthye shqiptarëve në të kundërten, në pabesi, në vetvrasje gjakatare politike, etnike. Shqiptarët plavë-gucias (e në krejt Malin e Zi), kësisoj e jo rrallë në historinë e tyre, e kanë vrarë vetëvehten me gishtin e madh…(!)
PABESIA NË OSOJA
1.
Në kohën kur Mali i Zi u kthye Mbretni, veçmas pas tetorit 1912 të Luftës së Parë Ballkanike si dhe në kohën tjetër, atë të Jugosllavisë së Parë Versajiste të pas 1918-tës, Turkoviqët, si djajë të sllavizmit, morën turr e flatrime në (krye)detyra të larta e të ndryshme shtetërore në struktura administrative në Plavë-Guci-Murinë, Andrijevicë, etj.
Krajlitë sllave e përzgjodhën njanin prej tyre, Stanisha Turkoviçin, si ma të besuarin për interesat e tyre shovene dhe si një nga antishqiptarët ma të sprovuar. Ky bani presion të madh mbi shqiptarët, i burgosi ata e shumë prej tyne nuk e panë tokën e Plavë-Gucisë, kullat e brezave, dritën e diellit. I dëboi ata nga trojet e veta etnike. Ua zaptoi tokat shqiptarëve. Kreu masakra të shpeshta dhe u ba pjesë e masakrave të shumta ndaj shqiptarëve.
Këso kohe, Hoti i Plavë-Gucisë i pushtuar e aneksuar padrejtësisht nga Mali i Zi u kthye sikur të ishte Hoti i Shqipërisë. Hotjanët nuk donin me ia ditë për kufi të 1913-tës e të 1919-tës. Nga Çeremi, Valbona e Kukajt vinin tek hotjanët, në troje e kulla të tyre, kelmendasit vuthjanë të mbetun matanë kufinit shqiptaro-shqiptar, të cilët e hidhnin ndonjë hap edhe deri në Vuthaj, e lëshonin një sy deri në qytetet Plavë e Guci me rrethina. Kjo e shqetësonte zyrtarin e lartë malazez, Stanisha Turkoviçin. Ai donte, kërkonte e luftonte për nënshtrimin e Hotit të Vendit. Me çdo kusht, me çdo mjet, në kohën më ta mundshme.
Hoti nuk e donte Stanisha Turkoviçin dhe, dihet, as ky nuk e donte Hotin.
Sipas adetit praktik të kohës hotjanët shkuan argat tek Demi i Murat Agës, i cili nuk ishte i fisit të Hotit, po i ardhun aty, banor i atij vendi gjeostrategjik, jo si vlla i gjakut e i tamlit, po si vlla toke. Pas argatisë e hangrën darkën e u çuen po luejnë kapuça, po ia marrin kangës edhe në kambë si në kor, edhe ulur me lahutë e çifteli në odën e burrave.
Fjala mori kambë e u ba erë. Stanisha prej vitesh rrinte çuet në pritje të kësaj dite. Orakulli i tij ia thoshte se i erdhi oroku i hakmarrjes. E rrethoi Hotin tinzisht, si në unazë. I pabesi donte me i pre në besë hotjanët, kur burrat e trollit të ishin bashkë tek Demi i Murat Agës.
Një natë e zezë si vet Stanisha kishte ra mbi Hot.
2.
Stanisha Turkoviç ishte i pafytyrë me shqiptarët, po ai e ruante lëkurën e vet. Iu tutej, i dhimbsej jeta. Nuk mujke me shkue vet tek hotjanët. Në atë lypje e dinte çka e gja, në atë trokitje dere e dinte çka e priste: krisma e armës, hija e vdekjes.
Ai e kishte marrë me ushtri Nezir Ukën e Hakajve për me iu pri para e përballë, se ky e njihte dhe e donte Hotin e Hoti e njihte e vlerësonte atë për të mirë. Ishte nga ata burra që mujke me kërsit pa droje e pa kohë në derë të Hotit.
Demi i Murat Agës ia hapi derën e shtëpisë së tij. Aty nuk ishte kurrkush tjetër vetëm Ali Ibra i Ibër Mustafës të Mujajve, pasardhës i Haxhë Gjokës (Haxhaj) i Hotit.. Të tjerët kishin ikë nëpër shtëpiat e veta. Atë natë të keqe, me pusi e pabesi turkoviçiane, ky ishte një fat i mirë për hotjanët, të cilët ishin të armatosur e nuk ia pritonin pushkës, po nuk dihej ku i ndalej krisma, deri ku shkonte gjakderdhja.
Ali Ibra, pas zotit të shtëpisë, e ndrroi kutinë e duhanit me Nezir Ukën. Të tre po kuvendojnë miqësisht. Shqiptarisht.
– Pate keq që të gjeta këtu o Ali Ibra se Hoti asht i rrethuem me ushtri. Me ta
asht edhe Stanisha Turkoviqi – po iu thot’ Nezir Meta, tue ua ba të ditun edhe shkakun e ardhjes në atë natë të vonë.
Demi i Murat Agës ia bani i lutje burrnore mysafirit të tij të sapo ardhun:
– O Nezir Uka, pash’ Tokë e Qiell mos kallxo se sonte është këtu Ali Ibra…!
Asaj nate Nezir Uka ishte një burrë i nxanun ngusht. I lutej Zotit mos me iu
ndodh asgja e keqe asaj shtëpie prej të cilës doli si mikpritës i saj, si njeri i futun në be, si bestar i saj. Ai e kishte nda herët mendjen mos me e korit veten, po e kishte merakun tjetër ku: në koft se Turkoviçi urdhnonte me u sulmue shtëpia e Demit të Murat Agës me mysafirin e saj Ali Ibra Mujaj a thue mund ta besonin të gjallët e të dekunit, të sotmit e të nesërmit, drurët e zogjtë e malit se Nezir Uka nuk ka pre kerrkand në besë.
– Hoti ka shkue i gjithinë shtëpia të veta e nuk është kush aty…-iu tha Nezir
Meta atyne të ushtrisë, e Stanisha Turkoviçit që nuk i nxanke vendi vend.
Ali Ibër Mustafaj (Mujaj-Haxhaj) i vendosun deri në dhanien e jetës i ngjeshi armët e u fut tek një dhomë e vogël e shtëpisë, aty ku mbaheshin bylmetnat, e i tha të zotit të shtëpisë: Ky është varri im kush ta hapin derën!
Atë natë Hoti ka mbetë i rrethuem në tana anët. Hotjanët e kishin fishekun në gojë të pushkës. Si gjithmonë.
3.
Cen Ibra i Mustafajve (Mujaj-Haxhaj) atë natë të rrethimit të Hotit ndejti në Sinanaj, tek shtëpia e Zek Arifit, ku u prit’ me tana të mirat. Si ma i miri burrë i vaktit. Siç e meritonte. Si përherë, pabesisë Turkoviçiane të asaj nate nuk i dihej, prandaj i ndejtën gati çdo të papritune. Në koft se kush ua sulmonte kullën me luftue deri në pikën e fundit të gjakut. Në koft se lëshohej kushtrimin Hoti me u ngrit’ në kambë e me shkue të parët në ballë të luftës.
Në natje, kur drita po i kap malet, çohet Cen Ibra e shkon tek kulla e tij me i lëshue dhitë për kullotë. Ushtria po nejke maleve. Ende nuk kishte ikë tek kazerma e vet. Hotit hala nuk iu kishte lëshue rrethimi malazez.
Në Osojna, tek Ura e Bekës mbi lumë të Hotit apo si i thërrasinshkijet “Rijeka e Gjyriqit” e kapin çobanin e dhive Cen Ibrën e Hotit. Turkoviçi me të tijët e vrasin mizorisht. Pabesisht. E panë zogjtë e lulet. Krismat i ndjenë malet e lumenjtë. Dhimbja kapi Hotin e 12 fiset e mëdha të Maleve Shqiptare të Shqipërisë së Veriut.
4.
Stanisha Turkoviçi u korit shumfish: edhe veten e breznitë e tij, edhe si shtet.
Rrethoi një fshat të madh si Hotin, një fis luftarak si Hotin, e vrau Cen Hotin, një çoban të njohur të Hotit, një mashkull të mirë të Hotit.
E vetmja vrasje e shtetrrethimit të tij të pashembullt. Një vrasje që nuk i dha aspak nder. Një vrasje që e bani me turp.
Një vrasje e Stanisha Turkoviçit që e futi shumëfish në gjak si me shtëpinë e Shar Ibrës me vllazni të tij dhe me Hotin nga liqeni i Plavës tek liqeni i Shkodrës, me krejt Plavë-Gucinë, me Malësinë e Madhe, me Malësinë e Gjakovës, me Rrafshin e Dukagjinit, me Sanxhakun Shqiptar.
Ajo pushkë ishte faqja e zezë e Stanisha Turkoviçit e prapë marria e tij e lypte faqen e zezë. Ky zyrtar i lartë malazez i shkoi tek shtëpia Ibër Mustafës të Mujaj (Haxhaj) e i thotë: Ta vramë djalin…! E, ai nuk ua ktheu pushkën tek kulla e vet, në dekën e djalit. Tradita shqiptare nuk i lejon të tilla hakmarrje. Po kreu i kullës, Ibra i Mustafajve, burrë i fortë e me urti të madhe, ia lëshoi një za për me ia ndie edhe pas veshi:
“… Dhimbten për djalin jam ka e kaloj me vllazni e fis, me Hot e Plavë-Guci… Ke vra një çoban…!”
I ligu njeri Stanisha Turkoviç iku me të vetët, duke lanë në Hot ligësitë e veta të shtetrrethimit, në pritje me marrë shpagim të drejtë e të shpejtë nga hotjanët trima e të fismë për ligësitë e tij.
Në të Drejtën Zakonore Shqiptare, nga lashtësia deri më sot, nga Veriu në Jugun e Shqipërisë, në Kanunin e Lekë Dukgjinit, në Kanunin e Maleve, në Kanunin e Labërisë, nga Plavë-Gucia në Shkup, etj. dënohej vrasja e çobanit (bariut) e, ndaj vrasësit, kushdo qoftë e kudo qoftë, merreshin masa tejet të rrepta. Gjithësesi nuk ka të bajnë fakti se kush shenjon e qet’ pushkë mbi çobanin. Nuk falet as individi e as shteti për vrasjen e tij. Ai ishte gjak për t’u marrë, në mos nga shtëpia e çobanit të vrarë nga vet fisi i tij, nga krahina me fiset e saj apo nga të gjithë sëbashku, sipas një pleqnimi e plani, me kanun, me kuvend, me nismë fisnore.
TRI PUSHKË ME NJË KRISMË
1.
Shtëpia e Ibër Mustafës, i Mujaj (Haxhaj), është një nga shtëpitë e forta të Hotit e të Shqiptarisë. Atë e kanë mbajtë të tillë trolli i vet, brezat e vet, fisi i vet i Hotit. E ka njohur Historia. E kanë mbajt’ fort tokën e vet, e kanë çue lart emnin e vet: me punë, me dije, me pushkë.
I riu trim, Shar Ibra i Hotit, po i thotë babës së vet e fisit të vet, se ka ardhë ora e historisë shqiptare, e të Drejtës Zakonore Shqiptare, për me e pague Stanisha Turkoviçi me jetën e vet, me kryet e vet pabesinë e ligësinë e tij antishqiptare, për vrasjen e Cen Ibrës, vllait të tij, si dhe qindra shqiptarëve të tjerë të persekutuar e ekzekutuar prej tij.
Krejt djemtë e Hotit janë Shar Ibra po i thirri koha në skenën e saj lokale e kombëtare. Secili atdhetar prej tyre, çdo derë e brezni nacionaliste, janë faqe e hapur dhe e pa mbyllur e historisë shqiptare në shekuj. Po vet Shar Ibra i zgjodhi dy prej tyre: Nasin e Sejdit, i Hysenaj (Haxhaj), sivllai i tij në vijën genetike të gjakut dhe Mujën e Alit të Mustaf Aliajt, sivllai i tij në vijën e tamlit, nip bije në Hotin e Plavës, banor i saj i prejkohshëm.
2.
Lajmi u ngjit në Hotin e Plavës.
Stanisha Turkoviç paska dalë në bjeshkën e Treskavacit, bjeshkë e kapun me Hot. Ai ishte zyrtari ma i lartë i prefekturës (qarkut) Andrejavicë, Plavë-Guci me rrethina. Ai mbrohej shumë se i duhej fort shtetit malazez. Në çdo hap ecte me eskortë me roje në formacion mbrojtjeje, në gadishmëri për kundërpërgjigje sulmi ndaj çdo atentati ndaj tij. Ai ushtronte politika raciste, genocidiale ndaj shqiptarëve etnikë, ndaj komunitetit boshnjak të atyshëm, si rrahje publike skandaloze, burgosje edhe pa kthim, tortura nga ma ekstremet, etj. Ai ishte terrorist, aqsa shumë mirë mund t’i thuhej edhe kriminelit serb Aleksandër Rankoviçit si “Stanisha Turkoviç i Kosovës”.
Dy djemtë trima të Hotit, Shar Ibra i Mujaj dhe Nasi Sejdi i Hysenaj, sëbashku me nipin e Hotit, Mujë Alinë e Mustafaliajve i dolën në pritë në një rrugë bjeshke, Stanisha Turkoviçit.
Të tre gjuajtën përnjëherit në shenjë drejt Stanishës antishqiptar, këtij Turkoviçi i konvertuar në malazez shoven, gjakatar, barbar.
Plani ishte i qartë: Në mos e vraftë i pari, Shari, do e vriste i dyti, Nasi. Në mos e vraftë i dyti do ta vriste i treti, Muja. Tri pushkë me një krismë.
Diku e kam has’ kit’ fakt: Stanisha Turkoviç paska lind në bjeshkë, prandaj ia ngjitën emnin Stanisha. E, si i erdhi e mbramja atij: me e lanë kryet aty ku e lindi kryet?!
Stanisha Turkoviçit i pushoi fryma përjetë. Malet, luginat, njerëzit morën frymë ma lirisht. Një antishqiptar ma pak. Një Turkoviç ma pak. Rregjimi malazez mbeti po i njëjti si pardje, dje e sot. Një regjim turkoviçian, që ende edhe sot hakmerret ndaj Hotit skej liqenit të Plavës. E duan pa shqiptarë. Pa Shar Ibra. Pa histori shqiptare.
3.
Çetinën e fronit malazez (serb) e mbuloi zia për vrasjen e eksponentit të tyre të lartë: Stanisha Turkoviç. Familja mbretërore malazeze, pasardhësit e mbretit Nikolla I, me banim mërgimtar në Francë u tronditën nga ky lajm. Princi Paul Karagjorgjeviç, në emër të mbretit të ri serb, Pjetri II i Jugosllavisë së Parë, u interesua direkt për vrasjen e tij. Turkoviçët e Plavës e të Podgoricës hapën T’pame, të cilët e kishin dhimbjen në prag po edhe si kuçiotë të asimiluar pro sllav ndoshta e dinin fort mirë se Stanisha e kishte hak një çmim të tillë me jetën e vet.
Shteti jugosllav u vnue në kërkim të kapjes të tre djemve nga Hoti i Plavës. Malet e shqiptarët e tyre i ruajtën ata. Pabesia nuk harrojke me i ndjek ata. I arrestuan, i prangosen, i futën në burg. I torturuan, veçse sa i lanë të gjallë me frymë e në jetë.
Drejtësia jugosllave iu dha dënimet: Shar Ibra i Mujaj me 20 vjet burg. Nasi Sejdi i Hysenaj dhe Mujë Ali i Mustafaliaj me nga 17 vjet.
Të tre e vuajtën dënimin në burgun e vjetër e famëkeq të Kotorrit.
Edhe pas vrasjes të Stanisha Turkoviç, edhe pas burgosjes të tre djemëve të Hotit, shteti jugosllavo-malazez e pati të vështirë me e shtri’ pushtetin e vet real në Hotin e Plavës. Kjo ngjau vërtet vetëm në vitet e komunizmit, si i thonë në “kohën e Titos”, kur PKJ e shteti jugosllav e mbyllën kufinin me Shqipërinë dhe hotjanët e atyshëm nuk kishin tjetër rrugëdalje, nuk gjenin tjetër rrugëzgjidhje. Shteti vendosi posta e pika dhe kontrolle kufitare në territorin vrri e bjeshkë të Hotit të Vendit, Hotit të Kunjit, Hotit të Historisë.
TURKOVIÇËT – STAN I MADH ME STANISHA ANTISHQIPTAR
1.
Turkoviçët nuk janë vetëm një Stanishë, po ata janë një” stan” i madh me Stanisha Turkoviçë. Në disa brezni kohore kanë nxjerrë nga një apo disa “Stanisha” të këtillë antishqiptar.
Brezi ma i vjetër plavë-gucias e ka njoft sadopak e shumëkush edhe tevona ia ka ndie namin antishqiptar një farë Lluka Turkoviçit. Ai, veçmas në kohën e Luftës së Dytë Botërore, ishte antar i shtabit propogandistik e luftarak tëDrazha Mihajlloviç, i partisë së tij çetnike, një farë zëdhënësi i tij, kryesisht në Plavë-Guci-Murinë me rrethina.
Ky Drazha Mihajllovic, një “Çubrilloviç i ri” apo “Dobrica Qosiç”, që ka ushtrue veprimtari të madhe në kambë e me armë edhe në Malin e Zi, i cili e hartoi në vitin 1942 një platformë spastrimi etnik të shqiptarëve nga trojet e veta në emër “të largimit të të gjithë myslimanëve nga Ballkani”, etj.
Kush ishte antishqiptari Lubomir Tadiç nga Plluzhine në Malin e Zi të sotëm, që në moshë krejt të re u lidh aktivisht me lëvizjen çetnike të Drazhe Mihajlloviçit, u përzgjodh antar i Akademisë së Shkencave të Serbisë, e vdiq 88 vjeçar (2013) në Beograd me ëndrrën për ta parë Kosovën “de facto” nën Serbi, si rajon të varur prej saj? Ky ishte baba i presidentit të Serbisë, Boris Tadiç (2004-2010). Dhe një fakt tjtër: gjyshi i këtij presidenti serb, Pavle Tadiç, ishte toger i ushtrisë të Malit të Zi në Luftën e Parë Ballkanike 1912-1913, i cili luftoi edhe në viset shqiptare dhe një nga ushtarakët e mësuesit që punonte për asimilimin e shqiptarëve.
Kush ishte Bllazho Gjukanoviçi (1883-1943), i lindur në Nikshiq të Malit të Zi, gjeneral brigade çetnik, prej vitit 1942 pas një marrëveshje me italianët “de facto” lider politik e ushtarak i Luftës së Dytë Botërore në Mal të Zi, komandant i të gjitha forcave çetnike në Malin e Zi (1941-1943), të cilin e vranë partizanët jugosllavë në Manastirin e Ostrogut? Ai është një nga të afërmit e kryeministrit të sotëm Milo Gjukanoviç, i lindur në Nikshiq më 15 shkurt 1962, i cili u pranue qysh në shkollë të mesme në PKJ, pasi i ati, Radovani ishte një komunist i hershëm e me mjaft ndikim në PKJ të Malit të Zi, etj.
Ndër sllavët kontribues në luftëra për asimilimin e zhdukjen e shqiptarëve hyjnë edhe Turkoviqët e Plavës, me në krye Stanisha Turkoviçin apo Lluka Turkoviçin, Veshi Turkoviqin kapiten i klasit të parë, etj., krahas Nikolla Pashiqit, Jovan Cvijiqit, Vlladan Gjeorgjeviçit, Vaso Çubrolloviçit, Drazha Mihajlloviçit, Bllazho Gjukanoviçit, Stefan Moleviçit, Ivan Vukotiçit, Lubomir Tadiçit, etj.
Këto fakte dëshmojnë se pushka e Shar Ibrër Hotit vet i tretë kundër antishqiptarit të madh Stanisha Turkoviç ishte një pushkë e madhe për historinë, për çështjen kombëtare shqiptare.
2.
Shar Ibra i Hotit i plotësoi njëzet vite burg në Kotorr e tue ardhë një pjesë rruge në kambë ndali në Andrijavicë. Iu kishin lodh gjunjtë e sytë. Nuk ishte larg Hoti i tij po atij i dukej sikur nuk do të mbrrinte kurrë atje. Ai po mendonte se kurrgja tjetër nuk i bante ma mirë se një kafe për qejf, i ulur tek një lokal përballë.
Ai hyri brenda. E porositi kafen. U ul me e pi çlodhshëm.
Aty ish kanë edhe kapiteni Veshi Turkoviç i “stanit” të Stanisha Turkoviçit. Ua ban me shenjë rojeve të veta. U thirrën edhe nga policia e Andrijavicës. Po rrinë brenda e përjashta në gadishmëri.
Veshi i Turkoviçëve me mustaqe vesh më vesh e me kapuç të bardhë kthye mbi vetull, po ecë drejt tavolinës së Shar Ibër Hotit. E vnoi dorën mbi sy e po e kqyr nga afër:
– A je ti Shar Ibra? – po e dvet.
– Po. Shar Ibra i Hotit jam – i bani njoftje.
– Ku je ka shkon për rrugë?
– Po shkoj tek shtëpia ime në Hot. E kam krye burgun e po due me jetue në
tokën teme, në kullën teme, në punën teme.
– Te shtëpia jote ti kurrë ma nuk kie me shkue o Shar Ibra – iu ngërthuc
idhtas kapiteni Veshi Turkoviq.
Shar Ibra i Hotit e hurpi edhe një herë kafen, si me i dhanë fuqi vetes, e tu çue në kambë. Gati me ecë kah shtëpia e vet.
Kafja u mbush me policë. Iu vërsulën Shar Ibrës sikur të ishte një kriminel lufte, sikur të ishin në një front lufte. Atij i mbeti edhe pak kafja pa mbarue. Edhe pak kilometra udhë i mbetën pa shkue tek shtëpia e tij në Hot.
Hakmarrja e Turkoviçëve nuk njihte as ligje, as kanun, asnjë normë morali njerëzor. Ai e kishte krye burgun e po e rikthenin prapë në të vjetrin burg famëkeq të Kotorrit.
PIRAMIDA
1.
Hotianët shkuan në burgun e Kotorrit në bregdetin e Malit të Zi për me e u takue me Shar Ibrën po nuk e gjetën aty. Vdiq apo e vdiqën?! Te dyja bashkë. Askush nuk tregoi atë ditë e sot se ku është varri i tij.
Një kuti duhani plot bujari e një xhaketë e vjetër krejt fisnikëri ua dhanë ata të burgut të Kotorrit. Ato i ka pasë djali i tij, Salihi, atje në Amerikë. Tashti i ruan nipi i tij, Cen Sali Shari i Hotit. Ato mund ta kenë vendin edhe në Muzeun Historik Kombëtar.
Trimi i rrallë e martiri shqiptar Shar Ibra i Hotit i ban nder kombit të jetë “Dëshmor i Atdheut”. I ban nder Tiranës, Prishtinës, Shqiptarisë.
2.
Një burrë i fjalës e i pushkës, Ibër Hoti, kur i lindi djali e kishte mendue prej kohësh emrin e tij. Ia vnoi Shari, që i përkthyem në shqip ka domethanien: “dituri”. Kjo ishte një dëshirë e brezave të Hotit për me i pasë djemtë me shkollë të madhe.
Dhe vjen një ditë kur dëshira e amaneti i brezave hotjanë del në dritë. Sali Shari (Mujaj-Haxhaj) bahet mësues i kimisë në Plavë-Guci e një inxhinier kimist në Amerikë.
E kam parasysh një foto të Sali Sharit dalë me pushkë në dorë. Ai tashmë ka ndrrue jetë po pushkën ia ka lanë djalit, Cenës, ish luftëtar i Batalionit “Atlantiku” të shqiptarëve të Amerikës që shkoi më 1999 të luftonte për çlirimin e Kosovës. Ai ka dalë në një foto pranë një piramide, asokohe kur UÇK e theu kufinin shqiptaro-shqiptar.
Luftëtari Shar Ibra i Hotit më ngjan në përjetësi si një piramidë e vlerave, qëndresës e sakrificave shqiptare, si një piramidë krye maleve të Hotit e në ballë të historisë së Kombit.
- « Previous Page
- 1
- …
- 562
- 563
- 564
- 565
- 566
- …
- 605
- Next Page »