Nga Reshat Kripa/
E njoha shumë vite më parë në kondita të jashtëzakonshme. Isha i burgosur në qelinë nën rampën e shkallës, që të çonte në katin e dytë të godinës së sigurimit. Fare pranë saj, nën shesh pushimin, ndodhej një qeli tjetër, që formonte me qelinë time germen L. Dritaret e vogla me hekura ndodheshin aq pranë njera tjetrës, sa nëpërmjet tyre mund të komunikoje ose shkëmbeje ndonjë send. Atë e prunë një natë vonë. Duhet të kishte kaluar mesi i natës. Dëgjova këmbët e gardianëve që zbrisnion shkallët dhe mendova se mos vinin për të më marrë mua. U ngrita ngadalë dhe pashë nga dritarja. Atë po e binin duke e hequr zvarrë. E kishin torturuar aq shumë, sa nuk mund të qëndronte dot në këmbë. E përplasën në qelinë ngjitur dhe u larguan nga kishin ardhur.
U afrova në dritare dhe i fola me zë të ulët që të mos më dëgjonte roja e brendëshmje që kishte kaluar nga qelitë e tjera:
– Hej, kush jeni? Nga vini?
Asnjë përgjigje. Nga qelia pranë vinte një rënkim i mbytur, por atë nuk e shikoja. E përsërita edhe një here pyetjen. Mbas pak pashë një fytyrë të gjakosur, që u ngrit me vështirësi dhe duke u mbajtur mbas hekurave të dritares
– Ujë! – tha me gjysmë zëri.
Vështrova rreth e rrotull dhe kapa shtëmën e vogël që mbaja me ujë dhe u mundova t’ia jepja, por hekurat nuk e lejonin. Sytë më vajtën te këpucët e mia. Mora njerën, e mbusha me ujë dhe ia dhashë. E piu me një frymë. Ia mbusha përsëri dhe e piu po ashtu deri sa e mbaroi të gjithë shtëmën.
– Faleminderit, nuk do t’ju a harroj kurrë! – më tha.
Mbasi e mori pak veten më tregoi emrin e tij. Ishte një moshatari im, nxënës i vitit të parë të shkollës tregëtare. Biri i një ish tregëtari të njohur të qytetit. Ishin gjashtë veta në familje., dy prindërit, një motër dhe tre vëllezër. Motrat e tjera ishin të martuara. U kishin shtetëzuar gjithçka, fabrikën e vajit, dyqanin, ullinjtë dhe tani jetonin vetëm me rrogën e së motrës apo duke shitur herë mbas here plaçkat e vyera të shtëpisë. Një vit më parë i kishin dënuar edhe njërin nga vëllezërit.
Çfarë krimi kishte kryer që e kishin burgosur? Asgjë më tepër, por vetëm e vetëm se kishte guxuar të shkruante nëpër fleta fletoreje, vargje patriotike të marra nga poetë të ndryshëm, të cilat i ngjiste nëpër muret e qytetit, së bashku me dy shokë të tjerë të moshës së tij. Ja se çfarë shkruante në njerin prej tyre:
“ E dashura mëmëdhe,
Të dua dhe kështu si je,
Por kur të të shoh të lirë,
Do të të dua më mirë! “
Kaluam së bashku në qelitë pranë njëra tjetrës për gjashtë muaj. Pastaj mua më dënuan dhe më hoqën prej andej. Mbas pak kohe u dënua edhe ai, por fati e solli që të endeshim nëpër burgje dhe kampe të ndryshme, por asnjëherë të mos takoheshim së bashku.
U takuam mbas shumë vitesh. Ishte martuar, lindur fëmijë. Punonte si murator në sektorin e investimeve të ndërmarrjes bujqësore “ Vlora “.
Viti 1990. Një erë e re lirie filloi të fryjë mbi vendin tonë. Sytë e mikut tim filluan të
ndriçojnë nga shpresa për të ardhshmen,. U angazhua me përkushtim në Shoqatën e të Përndjekurve Politikë të vendit si antar i forumeve drejtuese të saj. Nuk u angazhua në asnjë prej forcave të reja politike të krijuaranë atë kohë.
Ngjarjet e vitit 1997 e tronditën së tepërmi. U tërhoq nga të gjitha aktivitetet dhe u mbyll brënda vetes së vetë. Vitet e fundit nuk e takova më. Më thanë se kishte shkuar për të banuar në fshatin e gruas së tij.
Vendosa të shkoj për ta takuar. Mora autobuzin e linjës dhe u nisa. Banonte në shtëpinë e vjehrit të tij. Kur u afrova te porta e shtëpisë dëgjova një zë që këndonte një këngë të vjetër. Trokita. Asnjë përgjigje. Trokita për së dyti dhe përsëri asnjë përgjigje. Atëhere hapa portën dhe hyra brënda. Bëra disa hapa dhe qëndrova pranë portës së hapur të njërës nga dhomat e shtëpisë. Aty pashë mikun tim të ulur pranë një tavoline me kokën të futur midis pëllëmbave të duarve të tij. Disa letra të shkruara ishin përhapur mbi tavolinë. Miku po këndonte me një zë të ulët:
“ Në kohën e pleqërisë,
Më zunë hallet e rënda,
Për shkakun e Shqipërisë,
Që s’u bë si ma kish ënda! “
U kollita që ta zgjoja nga ëndrrat ku ishte zhytur. U kthye, më pa me habi dhe u ngrit në këmbë. Për një çast mbetëm, të dy pa folur.
– A pranoni miq! – i fola më në fund.
– Miqtë e mirë në shtëpi të mirë, – u përgjigj duke më përqafuar me mall.
U ulëm dhe filluam të bisedojmë. Sejcili tregonte ngjarjet e veta. Folëm dhe qamë hallet ashtu si nuk i kishim qarë ndonjëherë. Për herë të parë aty mësova disa anë të karakterit të tij që nuk i kisha njohur më parë.
– Kur u lirova nga burgu, – filloi të tregonte miku për veten e tij, – kërkova të vazhdoj shkollën e mesme. Ishte një dëshirë e madhe e imja. Pas shumë pengesash më në fund më lejuan. Por gjatë katër viteve të shkollës ndieja mbas vetes diskriminimin që më bëhej nga një pjesë e mësuesve apo edhe deri nga nxënësit e klasës. Vendosa që kësaj t’i kundërvihesha me rezultate të larta. E mbarova shkollën shkëlqyeshëm.
U ngrit hapi një sirtar dhe nxorri prej andej dëftesën e pjekurisë që e ruante me kujdes të madh. Ma tregoi pa më thënë asnjë fjalë. Kur e hapa një drithtërimë më përshkoi të gjithë trupin. Dëftesa fliste vetë. Pranë çdo lënde ishte shënuar nota “ 10 “ dhe pranë saj shënimi “shumë mirë “.
– Po pastaj? E pyeta pa e ditur edhe vetë përse.
Pastaj? Asgjë. Isha i vetmi i klasës që nuk m’u dha e drejta e studimit për shkollën e lartë. Megjithatë një gjë të tillë e prisja.
Mbasi qëndroi një cope herë pa folur vazhdoi:
– E paharruar do mbetet për mua mbrëmja e maturës. Meqënëse ne, maturantët e shkollës së mbrëmjes, ishim pak, këtë e zhvilluam së bashku me ata të ditës. Kur mbrëmja arriti kulmin e saj, siç ishte zakon në raste të tilla, filloi ndarja e fletëve të nderit. Emri im nuk u dëgjua. Nxënësit filluan të pëshpërisin me zë të ulët. Të gjithë i dinin rezultatet e mia. Unë qëndroja i heshtur në qoshkun ku ndodhesha. Atëhere drejtori i shkollës për të përmbysr këtë gjendje, ndërhyri me shpejtësi dhe propozoi që, sipas dëshirës, të recitohej ndonjë poezi, të tregohej ndonjë anekdote, apo gjëra të tjera të këtij lloji. Për të dhënë shembullin e filloi vetë me një të tillë. Pastaj vazhduan dhe të tjerë. Gjëndja ndryshoi.
Papritmas më lindi idea se duhej të bëja diçka., duhej t’i kundërvihesha këtij diskriminimi. U ngrita dhe thashë se do recitoja diçka. Nuk foli asnjeri. Fillova të recitojë poezinë “ Ultima Verba “ të Viktor Hygoit, strofën e fundit të së cilës e kisha përdorur dikur në traktet e mia:
“ Njëmijë po të mbeten, do mbetem edhe vetë,
Edhe njëqind të bëhen, nuk tundem jo q’aty,
I dhjeti do të jem, po qe se mbeten dhjetë,
E në mbet vetëm një, unë do jem ay! “
Një veprim i tillë nuk e di se si më shpëtoi nga një burgim i dytë. Ndoshta fati im.
U ngrit, hapi një dollap, nxorri dy gota dhe një shishe raki dhe mbasi i mbushi m’u drejtua:
– Gëzuar, le të pimë për këtë takim!
– Për miqësinë tone! – u përgjigja unë.
Biseduam gjatë. I tregova për jetën time. Folëm për shoqatën tonë, për partitë politike, për Shqipërinë.
– Kur hyra dëgjova që po këndoje një këngë të vjetër, – i thashë.
– Jetuam një gjysmë shekulli në skëterrë dhe kur shkrepi dita e lirisë, menduam se më në fund ajo do të na jepte edhe neve atë dritë që na kishte munguar. Por u zhgënjyem. Me lirinë u spekullua. Ajo u bë pronë e varrmihësve të saj. Ata u bënë papritur ithtarët e saj, kurse ne mbetëm në hije. Lirinë duhet ta administrosh mirë, përndryshe mund ta humbësh në çdo çast. Kështu e pësuam edhe neve.
Më 20 shkurt 1991 rrëzuam monumentin e diktatorit. Atëhere menduam se bashkë me të rrëzuam edhe përbindëshin që na kishte shtypur për gati një gjysëm shekulli. Por koha tregoi se kishim rrëzuar vetëm bronxin e atij monumenti, ndërsa shpirtin e zi të tiranit e kishim lënë të lirë të endej nëpër vendin tonë, për të komplotuar dhe përgatitur katastrofën e madhe kombëtare të vitit 1997. Ndaj më pëlqen shumë ajo këngë e vjetër të cilën e këndoj shpesh herë me veten time.
Më vjen shumë keq, por në këtë valle u futën edhe disa nga njerëzit tanë. Me siguri ata i kishin mbetur borxh diktaturës dhe tani po ia kthenin atë. Edhe njëherë liria pushoi së ekzistuari. Edhe njëherë filloi të shtypet mendimi i lire. Edhe njëherë filloi të sundojë shtypja dhe diskriminimi. U rikthyen përsëri vitet e para të mes shekullit të kaluar. I vetmi ndryshim ishte se ndërsa atëhere flitej me gjuhën e mbrojtjes së fitoreve socialiste, sot flitet me gjuhën e pseudodemokracisë që sundon vendin. Dhe kjo është shumë më e rrezikshme. Sot në Shqipëri mungon nocioni i ligjit dhe ku nuk ka ligj, nuk mund të ketë as shtet.
Miku heshti përsëri. Kthyem gotat e rakisë. Pinim dhe vazhdonim bisedën tonë, e cila sa vinte dhe bëhej më interesante.
– Sot Shqipërinë e sundon dora e zezë. Eshtë po ajo dorë që masakroi mijra qytetarë shqiptarë, që shkatërroi çdo gjë të mirë që kishte ky komb. Hidhe vështrimin nëpër Shqipëri. Rinia po fluturon nga sytë këmbët, për të siguruar një jetë më të mirë, por që shpesh herë gjen vdekjen. Ata që qëndrojnë këtu janë të uritur dhe nuk gjejnë mjet për të shpëtuar nga kjo gjendje. Korrupsioni po futet në çdo qelizë të jetës. Po kryhen vrasje nga më mafiozet. Trafikimi i njerëzve dhe drogës, si dhe prostitucioni janë në rend të ditës. Kjo dorë e zezë duhet prerë.
– E si mund të arrihet kjo simbas teje? – e ngacmova unë.
– Natyrisht jo ashtu si ëndërronte shoferi furgonit të mishit në “ Dimrin e Madh “ të Kadaresë. Më vjen keq që shkrimtari i madh nuk arriti të kuptojë karakterin tonë. E ç’është për ne hakmarrja e vogël kundër spiunëve pa moral, hetuesve të pashpirt apo gjykatësve kukull, karshi përçmimit të madh të kombit kundër sistemit të urryer që e shpërfytyroi nëpërmjet krijimit të të ashtuquajturit njeri të ri socialist?
Heshti sa për të marrë pak frymë, pastaj vazhdoi:
– Kur u emërua komandant i forcave aleate në Gjermani, gjenerali Ajzenhauer i vuri si detyrë të parë vetes denazifikimin e Gjermanisë. Kurse ne nuk e bëmë dekomunistifikimin e Shqipërisë. Për këtë mungonte dëshira sepse njerëz të ndershëm për këtë ka plot. Por ata janë lënë në hije. Vendin e tyre e kanë zënë ata që në vitin 1992 fshiheshin si struci, ndërsa sot kanë veshur petkun luksoz të demokratit.
– Pendë këndezi kunadhja vënë, – e ndërpreva unë duke cituar vargjet e fabulës së
famshme.
– Pikërisht ashtu. Para pak kohe gjatë një ndeshje futbolli në stadiumin e Romës u çfaqën disa parrulla naziste. Kjo mjaftoi që të ngrinte në këmbë opinionin publik dhe bashkë me të edhe qeverinë italiane. Kurse te ne vazhdon të hymnizohet diktatura nëpërmjet gazetave dhe televizioneve, nëpërmjet shkollave dhe konferencave. Në rradhë të parë të kësaj fushate janë vetë pushtetarët.
Padashur vura buzën në gaz. Ai e vuri re, më pa me vëmendje dhe vazhdoi:
– Ata nuk kanë kurajon të pranojnë se ishin dritshkurtër, kur besonin verbërisht në komunizmin e dështuar që në lindjen e tij. Ata nuk kanë kurajon të pranojnë të vërtetën edhe atëhere kur janë të bindur për ekzistencën e saj. Ata janë gati të pranojnë çdo lloj flirti, vetëm e vetëm të mos u preken interesat e tyre të ngushta.
– Po e vërteta? – e pyeta unë.
– Ajo do të dalë kur të vendoset demokracia e vërtetë. Kur të shkrijë dëbora do të zbulohen si lulet edhe plehrat. Kështu është edhe demokracia. Ajo shpërndan mjegullën, ndan të vërtetën nga gënjeshtra, tradhëtinë nga patriotizmi. Ajo ndëshkon fajtorët.
– Çfarë po shkruan ? – e pyeta mikun duke dashur të ndërrojë temën e bisedimeve.
– Jetën time dhe të miqve të mi. Shtrydh kujtesën dhe nxjerr ngjarjet më të rëndësishme që më kanë ndodhur mua, apo m’i kanë treguar miqtë e mi. Janë ngjarje që nuk duhen harruar. Janë një dhuratë për brezat e ardhshëm. Eshtë detyra e jonë t’i shkruajmë, për t’iu a kaluar atyre. Nuk janë kushedi se çfarë, por mendoj se duhen treguar. Por më parë lejomë të të tregoj një ngjarje që më ka ndodhur shumë vjet më parë.
Përplasëm përsëri gotat e rakisë duke uruar njeri tjetrin, pastaj miku vazhdoi:
– Vazhdoja vitin e parë të shkollës së mesme të mbrëmjes. Mësues Milo Duni, mësues i nderuar i letërsisë që, mbas disa vitesh, do provonte edhe ai burgun, po shpërndante fletoret e hartimit. Ishte një temë e lirë mbi fillimin e vitit të ri shkollor. Për habinë time vura re se në fletoren time nuk kishte vënë notë. Në vend të saj ishte shkruar me laps blu:
– Gjuhë dhe stil i sigurtë. Vazhdo të shkruash tregime.
Ndërsa më poshtë vazhdonte të shkruante me laps të kuq të vendosur në thonjëza
“ Po të kesh kohë të lirë! “
Më bëri përshtypje ky detaj. Isha relativisht i ri, pa preokupime të mëdha familjare dhe si rrjedhojë kisha plot kohë të lirë. Ç’donte të thoshte mësuesi me fjalët në thonjëza, shkruar me laps të kuq?
Megjithatë ndoqa këshillën e tij. Shkrova një tregim ku personazhi kryesor ishte një fëmijë jetim, prindërit e të cilit ishin vrarë gjatë një bombardimi në kohën e luftës. E dërgova për botim në gazetën “ Letrari i ri “ që botohej në atë kohë. Mbas disa ditësh mora një përgjigje lakonike ku thuhej se shkrimi im nuk mund të botohej mbasi i mungonin disa kërkesa të kohës.
Atëhere e kuptova se ç’donte të thoshte mësuesi me fjalët në thonjëza E kuptova se për shkrimet e mia do të qëndronte e ndezur drita e kuqe që do ndalonte botimin e tyre. Kështu që nuk shkrova më. Ndoshta bëra gabim. Mund të kisha shkruar dhe t’i ruaja në shtëpi pa i botuar. Por kështu e mendova.
Solla një shembull fare të rëndomtë ku sistemi totalitar mbyste mendimin e lirë që në lindjen e tij. Për t’ia arritur kësaj ai kishte shpikur një formulë po aq totalitare të artit, për t’iu kundërvënë mendimit të lirë, formulën e realizmit socialist, një formulë absurde që ndrydhi talentet e mëdha dhe që krijoi vepra standarte që në me të shumtën e rasteve nuk kishin asnjë vlerë.
Ktheu goten e rakisë dhe e piu të gjithën. Unë e vështroja me vëmendje. Nuk kisha dëshirë të flisja, por rrija dhe dëgjoja atë me një endje të madhe.
– Diktatura përdori të gjitha mjetet për mbytjen e çdo shkëndije të lirisë. Ajo i shpalli luftë inteligjencës së trashëguar nga e kaluara e vendit, duke e eliminuar atë plotësisht. Nuk janë të rralla rastet kur shkencëtari, fillozofi, shkrimtari, gazetari apo artisti dërgoheshin para togave të ekzekutimit. Të tjerë do provonin për vite me rradhë qelitë e errëta të burgjeve, denigrimet e kampeve të internimit, nga ku një pjesë e mirë prej tyre nuk do të ktheheshin më kurrë.
Por talentet e mëdha i rezistuan çuditërisht shtrëngimeve abstrakte në format nga më të ndryshmet. Ata më stoikët pranuan më mirë plumbat apo prangat e hekurta në vend të nënshtrimit apo lirisë së përdhunuar. Të tjerë heshtën dhe nuk shkruan më. Një pjesë e tretë nuk bënë kurrë art të imponuar, duke marrë me vete edhe pasojat. Arti i tyre kishte të koncentruar brënda vetes një kod të brëndshëm demokratik të lirisë dhe bukurisë njerëzore. Një kategori tjetër zgjodhi një rrugë më të maskuar dhe më pak të rrezikshme. Brënda veprave të tyre që, natyrisht nuk mund të dilnin jashtë suazës në të cilën jetonin, nëpërmjet alegorizimeve apo formave të tjera indirekte, jepnin mesazhe të qarta të domosdoshmërisë së mendimit të lirë.
Veprat e këtyre talenteve patën meritën se mbajtën gjallë ndërgjegjen kombëtare të vendit, qoftë edhe si ushqim i ëndrrave më intime të individit, se një ditë ato do të bëheshin realitet. Ato frymëzonin dashurinë për kombin, që në atë varfëri shpirtërore ku e kishte katandisur sistemi, shqiptarët të gjenin veten duke pasuruar shpirtin me ndjenjën e së bukurës, urtësisë, dijes dhe mendimit të lirë.
Miku im vazhdonte të fliste e të fliste me një pasion të madh dhe unë rrija dhe e dëgjoja.
– Por çudia më e madhe më ndodhi në Marsin e vitit 1991. Ishin krijuar partitë e para opozitare. Kishin filluar të dilnin gazetat e para të djathta. Mendova se kishte ardhur koha e ime. Bëra një shkrim ku flitej për televizionin shqiptar dhe problemin e refugjatëve. E dërgova për botim në njerën prej tyre. Mbas një fare kohe mora përgjigjen e mëposhtme nga kryeredaktori i saj:
“ Ju faleminderit për bashkëpunimin tuaj! Nuk mund ta botojmë për dy arsye. E para ne nuk polemizojmë me televizionin shqiptar dhe e dyta ngjarja kryesore që përballoni në shkrimin tuaj, ajo e refugjatëve, është trajtuar te ne dhe tani mendojmë të trajtojmë probleme të tjera. “
U habita pa masë. Polemizimi i gazetës me televizionin vazhdoi edhe për një kohë të gjatë, ndërsa problemi i refugjatëve, vazhdon të trajtohet edhe në ditët tona. Siç e shihni ishte një përgjigje e ngjashme me atë të shumë viteve më parë. Megjithatë kësaj here nuk hoqa dorë. Shkruaja dhe i botoja në gazeta të ndryshme që tani ishin shumuar, sidomos në gazetën “ Liria “.
Këto tregime i kam shkruar edhe për fëmijtë e mi. Dua që ata ta njohin më mirë periudhën në të cilën ka jetuar babai i tyre dhe të mos gabojnë aty ku unë mund të kem gabuar. Vajzat i kam shumë larg, në Amerikë, ndërsa djali punon në Tiranë. Jeton atje me gruan dhe vajzën. Nguli këmbë që të na mbante edhe ne atje, por unë e kundërshtova. Më ishte mërzitur jeta pa kuptim e qyteteve tona, zhurma e saj e madhe politike. Tani jetoj i qetë këtu, larg gazetave që nuk vinë kurrë, bile edhe lajmet i dëgjoj fare pak në televizor. Kështu shijoj këtë ajër të pastër dhe dëgjoj këtë këngë bilbilash, ku frymëzimi të vjen vetë. Gruaja ka shkuar për të parë vajzat dhe kthehet mbas dy javësh.
Vura re se ishte i kënaqur me këtë lloj jete. Kishte gjetur qetësinë shpirtërore. Në atë kohë ra zilja e celularit.që mbante me vete. I qeshi fytyra dhe filloi të bisedojë me gjallëri.
– Ishin vajzat, – më tha kur mbaroi bisedën. – marrin çdo dy javë. Dje mori edhe djali. Ai merr më shpesh. Ka merak për mua.
U ngrit, hapi një sirtar dhe nxorri prej andej një sërë shkresash të shkruara me makinë shkrimi.
– Janë krijimtaria ime, fjalime, kumtesa, tregime e të tjera të shkruara nga unë.
I mora dhe fillova të lexoj titujt e tyre. Pastaj iu drejtova atij:
– A mund t’i lexoj?
– Po, patjetër, – u përgjegj ai.
Atëhere u hoqa mënjanë dhe fillova të lexoj shkrimet e mikut tim.
Nxjerre nga libri me tregime me te njejtin titull botuar ne vitin 2004
që beson dhe jeton, që do të thotë që çdo grua duhet të jetojë në paqe, në integritet, në dashuri, pa dhunë në shtepi, dhe pa nënçmim nga askush. Shqipja thotë se “të jesh lidere, do të thotë ta shohësh jetën me shumë mundësi dhe t’ua tregosh këtë mundësi të tjerëve, t’i udhëheqësh njerëzit nga errësira në dritë ngadalë me durim,butësi, dhe me passion”. Ajo është në shërbim të së vërtetës, të dashurisë, të dhëmbshurisë dhe kur nuk do te ndalet. Puna në SHBA i ka dhënë të gjitha mjetet për rrugetimin e saj të largët nëpër bote. Puna në Afghanistan ja ka shtuar durimin, dhimbshurinë dhe mirëkuptimin. Duke punuar me pushtetin e Afghanistanit i është dhënë mundësia të reflektoj për Kosovën e saj dhe të jetë njëherit ambasadore e paqes dhe miqesisë. Në Liban mësoi se njerëzit kishin zell për dituri, si të pasurit ashtu edhe të varfërit. Libani vend me i vogël se Kosova, kishte një vizion shumë të largët dhe një fuqi për t’u ngritur shumë të madhe. Në Indi, mësoi dhëmbshurinë, ndjeshmërinë, butësinë, dhe shërbimin. 
Ishte duke trajnuar në ministrinë e Financave në New Delhi, kur në mesin e pjesmarësve kishte Indus nga Kalkuta, ku Nënë Tereza kishte shërbyer. Ata kishin lexuar në internet se Shqipja vinte nga vendi i Nënë Terezës dhe i sollën dhurata duke i thënë, “Ajo na dha neve gjithë jetën, dhe ne nuk kishim si t’ia kthenim asaj. Ti je nga vendi i saj dhe ne duam të ndajmë mirënjohjen.” Kishte mbetur pa fjalë. Kishte kuptuar se gjyshja e saj, mentorja e jetes se saj, e kishte përgatitur shumë herët për këtë mision në rrugëtim të bamirësisë, dhe se ajo nuk dinte të jetonte ndryshe !!!
Sh.M: Mirishe Malushi, gjyshja ime, gruaja e parë e shkolluar në Institutin e Murgeshave në Tiranë para Luftes së Dyte Botërore, mbolli tek unë dëshirën, dhe detyrën të bëhem “njeri.” Çka do të thotë kjo? : do të thotë që unë duhej të kalitja vlerat më të larta të qënies njerëzore si dashurinë, besimin në zot, respektin për tjetrin, dhëmbshurinë, krenarinë, bujarinë, zemërgjerësinë, durimin, besnikërinë, dhe nentëdhjetë vlera tjera në rradhitje. Kjo do të thotë që unë do të isha si një ushtar duke kalitur këto vlera vazhdimisht të cilat vazhdojnë të më udhëheqin gjithë jetën time. Njeriu qënka si skulptura e Mikelanxhelos që kërkon kalitje dhe kalitja nuk u ndalet deri në fund të jetës në përsosmëri. Unë e nisa këtë kalitje nga mosha tre vjeçare dhe ende nuk e kam përfunduar. Vetëm vlera e dashurisë më jep një energji të pafund sikurse një infusion dhe më shtyn përpara të eci në kërkim të një kalitje më të thellë për të gjetur nuanca të tjera, me të bukura, me të ndjeshme ose me të ndriçuara. Si fëmijë tre vjeçar kur me vdiq babai, mu duk se dikush ma vodhi, dhe në zemrën time u krijua një zbrastësirë e madhe. Askush nuk ishte në gjëndje të më shpjegonte për vdekjen, prandaj familja e zgjodhi heshtjen. Por heshtja zgjoi tek unë kureshtjen, që më solli dhe idhnimin ndaj pafuqizimit të njerëzimit para vdekjes. Unë nisa ta shikoj njerëzimin sikur të ishte fëmijë dhe unë e rritur. Ata më dukeshin fare të palumtur, të zymte me problemet e tyre, të pafuqishëm për t’i ndryshuar 
ato. Pra unë vendosa qe do ju sillja pak gëzim, sepse nuk mund të jetoja e rrethuar me atë zymtësi. Ja pra nga nisi energjia ime e cila kur nuk ndalet sepse është një burim i pashterrur i kërkimit tim për lumturinë time dhe të të tjerëve. Për kuptimin e jetës, për manifestimin e së drejtës, për kënaqësinëe të bukurës, për dashurinë e të gjithëve, për barazinë ndaj njeri-tjetrit dhe për pranimin e vdekjes si kurorëzim i një jete të jetuar me domethënie.
gruas në mbarë botën. Unë vetëm shërbej si shembull i asaj që besoj dhe jetoj, do me thënë që çdo grua duhet të jetojë në paqe, në integritet, në dashuri, pa dhunë në shtepi, dhe pa nënçmim nga askush. Si fëmijë unë i bëja pyetje vetes, “nëse Zoti e ka krijuar njeriun, Ai atëhere më ka krijuar dhe mua, a nuk jam unë njeri? Përse dikush tjetër duhet të mendojë për mua, unë kam mendjen time, dhe unë mund t’i bëj vetë mendimet e mia.” Pra kjo ishte motoja e pavarësisë sime, dhe këtë promovoj në çdo vend që shkoj. Të jesh lidere do të thotë të shohësh jetën me shumë mundësi dhe t’ua tregosh të tjerëve këtë mundësi. Ti udhëheqësh njerëzit nga errësira në dritë dalëngadalë me durim, butësi, dhe me pasion.
përjetshme në heshtjen e tyre, i kujtoj me mallëngjim. Më kujtohet shtepija që kishte një kopësht të mrekullueshëm me lule dhe fruta, oborri ku luanim, më kujtohet gjyshja që pinte kafe me komshijtë pasdite, era e ushqimit qe mbushte shtëpinë, me kujtohet gjyshi që shtrihej ne divan duke lexuar gazetën dhe pushonte. Tek unë ndizet një dhimbje për humbjen e së kaluarës. Tani pas shumë vitesh, unë dua t’i ruaj këto kujtime të mira, dhe të harroj sjelljet e mia të cilat në atë kohe ishin rezultat i rebelimit. Shtepia jonë kishte perjetuar shumë vdekje dhe zemërimi mbizoteronte. Unë nuk e kuptoja dhimbjen e humbjes në atë moshë por doja ta largoja domosdo. Pra unë i shpalla luftë vdekjes, dhe ky ishte fillimi im i mospajtimit me të. Dhe meqenëse fëmijëria ime ishte e shkurtër, une shkova të studjoja në moshën shtatëmdhjetë vjeçare në Beorgad. Kështu, u largova nga kjo dhëmbje. Por këto kujtime, asnjëherë nuk u larguan nga unë. Pra gjithë jetën vazhdova të kerkoja shtëpinë time me ato kujtime, me atë dashuri, me atë durim e butësi. Por kurrë nuk e gjeta më. Vetëm momente aty këtu qe ma ringjallin kujtimin e familjes sime dhe fëmijërisë sime vijnë e shkojnë si valet e detit të huazuara nga kulturat tjera për një çast.
F.N: Ju u larguat shumë e re nga Kosova , për herë të parë, si do ta tregonit në këtë inetervistë ?
Sh. M : Peja një qytet i vogël i rrethuar me malet e Rugovës, me lumin e Bistricës që e ndante qytetin në mes, me dyqane të vogla para të cilave qëndronin pleqtë duke pirë cigare dhe duke biseduar. Femijet duke luajtur në shesh, gratë duke gatuar dhe pastruar shtepitë e ca nga ato duke shkuar në punë. Momentet më të bukura ishin kur vizitonim tezen e madhe Ifaketen, dhe luanim në kopësht nën dudin e bardhë apo te zi, e kam haruar. Tezja na gatuante pite dhe ne kënaqeshim me përrallat e djalit të tezes, Enver Hadrit. i cili na zgjeronte imagjinatën me udhëtimet e tija. Ky qytet ishte si qytet përrallash ku mund të ëndëronim. Pra dikur kur kishim dëshirë për të zbuluar botën, ky ishte qyteti qe na mbronte nga vetë dëshirat tona. Në këtë qytet aktivitetet më të rëndësishme ishin: lindja e djalit, fejesa, martesa dhe vdekja. Asgje tjeter nuk ndodhte. Prandaj unë dëshiroja të fluturoja përtej maleve ku kishte ma shumë gjallëri, jete, ndodhi, aktivitet dhe kërkim.
Sh.M : Kosova sot ka shumë ngjyra, ka shanse, ka njerëz të rinj me ide shumë të mira, me fuqi rinore. Kosova sot ende është në hapat e para të rindërtimit, dhe i duhet shumë kohë për t’i thelluar rrënjët e udhëheqësisë. Sot kemi një femër presidente, ajo është presidentja më e re në bote. Kjo nuk mund të imagjinohej gjatë fëmijërisë sime. Sot gratë kanë diturinë, dhe kërkojnë më shumë nga jeta. Ato duan të udhëheqin, të jenë të pamvarura, të kenë drejtësi, barazi dhe respekt në të gjitha fushat. Pra sot Kosova është një fëmijë në fushën e politikës dhe aty si çdo fëmijë që gabon, bëhen gabime në udhëheqësi, por tani Kosova e ka vetëdijen dhe gabimet përmirësohen. Une tani e ndjej veten si turiste në shtëpinë time, sepse të shumtën e njerëzve që i kam njohur dhe kemi ndarë një jetë të tërë se bashku, nuk jane më. Gjenerata e re është rritur dhe ata nuk më njohin. Shpesh kur vizitoj, Pejën eci në rrugët e saj ku dikur e njihja çdo gurralec, tani eci si hije duke mos e njohur askënd. Dikur, Peja ime e vogël tani Peja është shndëruar në një qytet shumë të madh, me shtepi të larta, plot me njerëz, zhurmë, makina, ajër të ndotur, lumin ndonjëherë të shterur dhe plot plehra anë e mbanë. Qentë mbizoterojnë natën, dhe femijët kanë frikë sepse ndodhin vrasje të papara në qytet. Ku u zhduk Peja e ëndrrave nuk e di?
SH.M: Unë punoj, punoj, punoj tërë kohën dhe dëshëroj të shoh një botë në paqe, pa luftra, pa vuajtje, pa dhimbje. Më pengon shumë padrejtësia, dhe vuajtja e grave dhe femijëve. Une jam në shërbimë të së vërtetës, të dashurisë, të dhëmbshurisë dhe kur nuk do te ndalem. Puna në SHBA m’i ka dhanë të gjitha mjetet për rrugetimin tim të largët nëpër bote. Puna në Afghanistan m’a ka shtuar durimin, dhimbshurinë dhe mirëkuptimin. Duke punuar me pushtetin e Afghanistanit dhe duke trajnuar ministra, zëvëndësministra dhe drejtorë të ministrive te ndryshme, më është dhënë mundësia të reflektoj për Kosovën time, dhe të jem njëherit ambasadore e paqes dhe miqësisë. Ishte Afghanistani shteti parë që pranoi Kosovën e lirë. Eksperienca e Kosovës, më bëri punën më të lehtë që të kuptohemi ne mes vedi, sepse kishim një vuajte të njejtë, kërkimin e lirisë. Libani më mësoi elegancën e të shprehurit, aty varferia dhe pasuria ishin të ndara vetem me një rruge. Në Liban mësova se njerëzit kishin zell për dituri, si të pasurit ashtu edhe të varfërit. Libani vend me i vogël se Kosova, kishte një vizion shumë të largët dhe një fuqi për t’u ngritur shumë të madhe. Aty bisedimet bëheshin në nivel të lartë didaktik, aty vihej në dukje arti i të folurit, arti i gatimit, arti i prezantimit, dhe unë si Kosova arrita jo vetëm të mësoja nga ata, por t’u mësoj atyre gjëra nga tradita jonë. Në Liban mburesha me traditen tonë, me mësimet e gjyshes të cilat më kanë dhënë një dituri të madhe. Në Indi, mësova dhëmbshurinë, ndjeshmërinë, butësinë, dhe shërbimin. Në këtë vend 
egoja e njeriut nuk është në rend të parë. Në këtë vend ka shumë zotëra të cilëve populli ju beson, por të gjithë këta zotëra janë të njëjtë si vlerat e gjyshes sime, vetem me emra të tjerë. Pra Indija, më mësoi të jem më e qetë, të meditoj, të ushtroj jogen që të forcoj trupin, të ushqehem me shendetshëm dhe të jem gjithnjë në shërbim. Në Indi ka shumë varfëri, shumë pasuri, dhe shumë bukuri. Njeriu e gjen atë çka kërkon. Unë isha duke trajnuar në ministrinë e Financave në New Delhi, kur në mesin e pjesmareseve kishte Indus nga Kalkuta, ku Nënë Tereza kishte shërbyer. Ata kishin lexuar në internet se unë vija nga vendi i Nënë Terezës dhe më sollën shumë dhurata duke thënë, “Ajo na dha neve gjithë jetën, dhe ne nuk kishim si t’ia kthenim asaj. Ti je nga vendi i saj dhe ne duam të ndajmë mirënjohjen.Unë mbeta pa fjalë. Më duket se gjyshja ime më ka përgatitur shumë herët për këtë mision në rrugëtim të bamirësisë, dhe unë nuk di si të jetoj ndryshe.
Sh.M: Shoqata Shqiptaro Amerikane Motrat Qiriazi (AAWO), ishte shoqata e parë e grave në Nju Jork e themeluar më 1993, nga Shqipe Biba. Së bashku, të gjitha gratë zgjodhëm si presidente Dr. Ana Kohen e cila kishte shumë dashuri dhe pasion për popullin shqiptar. Pra vizioni ynë ishte edukimi,bashkimi dhe avancimi i femrës në të gjitha sferat dhe trojet. Ne të gjitha bëmë punë vullnetare, mblodhëm fonde nga komuniteti dhe i dërguam ndima grave dhe fëmijëve në trojet tona. Në vitin 1991, ne të gjitha bënim pako me ushqime dhe veshmbathje dhe ua dërgonim familjeve në Shqipëri. AAWO ishte derë e hapur për komunitetin tonë në NYC dhe në Amerikë. Përnjëherë u bëmë pikë referimi, dore e shtrirë ku ledhatonim aty ku kishte dhimbje, jepnim kurajo në përballimin e tragjedive, ju fshinim lotët nënave në vuajtje, vazhdimisht luftonim dhunën në familje dhe kudo. Pra ishim shumë të zëna me këto punë. Më 2001, kur refugjatët Kosovarë nisën të vijnë në NYC, duke ikur nga lufta, shteti Amerikan na dha fonde të krijojme një zyre ku mund t’i orientonim te porsaardhurit.Ne i hapëm dyert zyrtarisht më 23 Tetor 2001. Por pasioni, energjia dhe dashuria e të gjithë komunitetit na ndihmoi të ngrihemi shumë shpejt. Brenda vitit 
ne shumëfishuam buxhetin. Hapëm tri zyra dhe punësuam 16 anëtare. Ndërkohë, zhvilluam 22 programe në mësimin e të cilave ishin: edukimi, financimi i grave dhe rinisë për edukim; punësim, dhuna në familje, gatimi, të moshuarit, shëndeti, krijimtaria, kultura, marrëdhëniet ndërkombëtare, vullnetarizmi, fuqizimi i gruas, ligji dhe e drejta, emigracioni, etj. Kishim një program javor televiziv gjysëm oretë drejtuar nga gazetarja Elmira Muja, dhe revistën javore “Shpresa” që e dërgonim anë e mbanë botës ku kishte shqiptarë. Pra ne bashkuam komunitetin 
gjatë kësaj periudhe, e mundesuam që ëndra e Fan Nolit të realizohet për një kohë të shkurter. E ngritëm gruan në nivelin që meritonte të ishte, të respektonte vendin dhe të ishte e respektuar. I inkuadrum burrat të na ndihmohnin dhe të mesojnë se pa ndihmen e tyre gruaja nuk do te mund të jetë e lirë. Ata e kuptuan dhe na u bashkangjitën. Pra ishte një pune kolosale që i përfshinte të gjithë duke u nisur nga 200 vullnetarë, një bord nga 12 vetë, 16 punëtore të palodhura, dhe një komunitet i tërë qendronte pas nesh. Kjo ishte një periudhe ku kishte përparësi identiteti shqiptar, kur ishim të gjithë një me të njëjtën dhembje për vendlindjen. Neve çdo muaj organizonim mbrëmje kulturore duke ftuar artistë nga trojet tona duke ju mundësuar një platformë për të paraqitur kulturën tonë dhe kombin. Pra idea ime ishte të festojmë të bukurën e kombit dhe t’i ngrinim vlerat tona kulturore, të jetojmë me dinjitet dhe të bashkuar. Besoj se e arritëm këtë për pesë vite me radhe të shërbimit tonë.
bukurinë, talentin dhe të mirat e saj. Pra duke i prezentuar gratë nga ana pozitive tentuam ta ngrinim moralin e gruas Shqiptare kudo në diasporë. Kontributi ishte i madh, te gjitha gratë dëshëronin të ishin të prezentuara ne profilin e gruas. Aty gjetën vend gratë e të gjitha profileve. Kjo revistë në të vërtetë u bë e mundshme nga ndihma dhe kontributi i të gjithe grave Shqiptare dhe mikeshave nga kulturat e ndryshme. Kjo revistë u shpërnda në të gjitha viset ku kishte shqiptarë, nga Greqia deri ne Australi, si dhe në të gjitha shtetet e Amerikës. Ishte reviste mujore, dhe përfshinte gjitha larmitë nga shtepia deri në shkence ku ishte gruaja e prezentuar. Pra e përfshinte traditën, kohën e lashtë dhe atë moderne, zërin e femijëve, gatimin, kulturën, poezinë, tregimet etj. Siç thoshin gratë, “kur na vjen Shpresa, i lemë të gjitha punët dhe ulemi për ta lexuar.” Ishte një revistë shumë e bukur dhe rrezatonte dashuri, dhe reflektonte talente te shumta të botës së gruas.
Sh.M: Po lufta ishte një dhëmbje shumë e madhe për popullin tonë kudo. Unë kur shihja lajmet në TV në Amerikë, më shtrëngohej zemra, e ndjeja veten të pafuqishme për të përballuar një gjë si lufta. Dhe ja pra mu desh të lija punën pas 15 viteve në shtëpinë botuese ku kisha të bëja me media dhe me gazetari, dhe të shkoja në Shqipëri për të mirën e popullit tim. Sidoqoftë kisha mbështetje nga Shoqata për femijët dhe gratë refugjate. Mblodhëm shumë fonde dhe arrita të shkoj në kampe dhe t’ju ofroj çdo gjë ishte e mundur, ndihmë financiare nga donacionet e ndryshme, ndihmë psikosociale, dhe dashuri. Ne atë kohë mësova shumë gjëra, se si lufta e shndëron njeriun ne bishë, dhe të gjitha vlerat humben e harrohen. Kishte tregime tejet të dhimbshme, dhe duhej të ishe 
e fortë për ta përballuar dhembjen. Kjo do të thoshte se pas kësaj humbje jeta vazhdon, dhe kujtimet kurrë nuk fshihen. Gjatë vizites sime në kampe realizova një dokumentar që tregonte situaten. Mblodha shumë tregime nga njerëzit si dhe vizatime nga femijët. Më duhet kohë dhe fuqi t’ju rikthehem dhe të përpiloj një libër nga ato ditë. Gjatë luftës dhe pas luftës unë vazhdova të jem bashkëpunëtore me gratë në Kosovë e Shqipëri, t’ju ofroj çka unë di të bej më mirë, pra dashurinë. Sepse dashuria është mjeti më i mirë i shërimit nga vuajtjet e sidomos nga dhuna dhe nga lufta. Vazhdoj ta vizitoj Kosovën dhe të bashkëpunoj me Rrjetin e Grave në mbarë Kosovën.
F.N : Çfarë është letërsia për ju ?
Sh.M: Kur e shikoj detin zemra më rreh dhe hapet mu si deti. Në ato momente çdo gjë është e mundur për mua, një horizont i pafund më frymëzon të vazhdoj të kërkoj ende, nuk di se çfarë kërkoj por duhet të kërkoj. Kur kalëron e ndjen lirinë dhe fuqinë që më vjen nga brendia dhe ne të njëjtën kohë mësoj të mvaren nga një qenie që më shpie atje ku unë dëshëroj. E qeshura ime është energji sepse me të i tejkaloj të gjitha dhimbjet dhe çdo kush rreth meje ndjehet plot gaz. Po ashtu kur jam para publikut dhe jap atë që del nga thellësia shpirtit gjithashtu më ngjall dhe më bën shumë mirënjohëse për këtë moment dhe këtë mundësi ta ndaj me të tjerët.
F.N: Kam dëgjuar se “Shqipe Malushi ndryshon jetën kudo ku ajo shkon, është e vërtetë?
F.N: Ju konsiderojnë si një avokat për paqen promovimin e dashurisë mes njerëzve Kur dhe si erdhët ju në Amerikë ?
F.N : Cila ishte përballja juaj me të ?
F.N : Çfarë ju ka dhënë sot Amerika ?
Sh.M: Në SHBA jemi shumë shqiptarë, tashmë të integruar. Në mesin tonë kemi shumë ekspertë që punojnë në funksione të larta, kemi njerëz shumë të suksesshëm në fusha të ndryshme. Por ajo që gjithmonë na bashkon është kombi dhe gjuha shqipe. Ne gjithmone e festojmë 28 Nëntorin; ndjekim Festivalin e filmit shqiptar, ndjekim teatrin shqiptar qe na viziton shpesh. Ne mblidhemi së bashku me arsye apo pa arsye. Pra jemi një komunitet i shëndoshë që të shumtën e rasteve iu dalim perpara atyre që kanë nevojë.
F.N: Cili sipas jush është imazhi i gruas mbarëshqiptare sot ?