Pas dy botimëve të mëparshme “Shqiptarët në Malë të Zi nga Kongresi i Berlinit e deri në vitin 1941”(2016) dhe “Ulqini në dokumentat malazeze nga viti 1880 e deri më 1915”(2018), ditë më parë Hajro Hajdari opinionit i prezantohet më botimin më të ri me titull “PRONAT DYPALËSHE të shqiptarëve në të dyja anët e kufirit Shqipëri-Mali i Zi”, Botuar nga Art Club-i, Ulqin, 2019.

Nail Draga

Nga vet titulli del se kemi të bëjmë me një temë interesante e cila deri më tash ka qenë pothuaj e panjohur për opinion e gjerë, andaj si e tillë është intriguese për lexuesit. Fjala është për pronat dypalëshe të qytetarëve të cilët jetojnë dhe punojnë në zonën kufitare në mes Shqipërisë dhe Malit të Zi. Fillimisht autori trajton semantikën e terminologjisë juridike të pronave dypalëshe e cila është trajtuar pak në literaturën juridike, andaj ka mbetur në margjina të çështjeve të tilla duke dhënë informacione të mjaftueshme në aspektin terminologjik dhe ate juridik. Me themelimin e shtetëve të pavaruara në shek.XIX, në Europën Juglindore në opinion u paraqit edhe koncepti i zonave kufitare, ku përveç të ndonjë rasti të veçantë nuk ka qenë objekt i hulumtimeve dhe studimeve të ndryshme shkencore.

Në këtë botim fillimisht autori trajton përcaktimin kufitar në mes Malit të Zi dhe Shqipërisë, duke filluar me Kongresin e Berlinit(1878) dhe më pas me Konferencën e Ambasadorëve në Londër(1913), më ç’rast vise e vendbanime shqiptare iu dhuruan Malit të Zi. Vendimet e tilla absurde të Fuqive të Mëdha ndikuan që një numër i konsideruar i popullsisë e viseve shqiptare të mbesin jashtë shtetit amë-Shqipërisë. Një veprim i tillë ishte në kundërshtim flagrant me të drejtën etnike e historike të popullit shqiptar ku padrejtësisht u vendos kundër vullnetit tyre. Dhe një veprim i tillë, ndikoj që Shqipëria të kufizohet më popullin e vet, si asnjë shtet tjetër në Europë.

Në lidhje me këtë çështje autori ofron të dhëna me interes, në diakroni e sinkroni para Luftës së Parë Botërore, pas saj deri në Luftën e Dytë Botërore dhe më pas që përmbyllet me vitin 1948. Në periudhat në fjalë janë arritur marrëveshje në mes dy vendëve ku si model pozitiv mund të shërbejë koha në mes dy luftërave botërore në mes Mbretërisë Jugosllave e asaj të Shqipërisë, ku janë miratuar marrëveshje të ndryshme të cilat ishin në favor të qarkullimit ndërkufitar të popullsisë në zonën kufitare e cila ishte kryesisht shqiptare. Fjala është për distancën 10km nga kufiri ku popullsia përkatëse në vendkalimet kufitare kalonte për të shkuar në treg, punimin e tokave, bartjen e prodhimeve bujqësore, përdorimin e kullosave etj. Përveç vendkalimeve zyrtare kufitare kanë ekzistuar edhe vendkalime kufitare jozyrtare, që ka të bëjë me perdorimin sezonal, kryesisht të prodhimeve bujqësore.

Kështu nëse analizojmë vendkalimet e tilla të zonës kufitare nga liqeni i Shkodrës e deri në Grykë të Bunës, del se kanë ekzistuar 8 vendkalime të tilla, ku nga to 4 ishin tokësore e 4 ujore. Një e dhënë e tillë dëshmon për demokracinë e ekzistuar praktike për qarkullimin ndërkufitar e dhënë kjo e cila nuk ka ekzistuar nga viti 1948 e më pas, kur kjo zonë humbi përmbajtjën e saj sepse kanë dominuar interesat ideologjike e jo ato kombëtare nga ana e shtetit amë-Shqipërisë, që ka pasur pasoja të mëdha për atë kohë, ku autori më të drejtë e quan “gjenocid social”.

Për përgatitjen e këtij botimi autori përveç literaturës profesionale të cilën e ka konsultuar, në veçanti ka përdorur materialet arkivore nga Arkivi Qendror i Shqipërisë dhe Arkivi Shetëror i Malit të Zi, të cilat pas hulumtimit dhe përpunimit të tyre ka ofruar të dhëna me interes, të cilat deri më tash kanë qenë të panjohura për opinionin e gjerë. Me interes janë prezantimi i materialeve të Komisioneve mikste shqiptaro-jugosllave për çështjet pronësore të cilat kanë qenë aktive deri në vitin 1948, duke përfunduar me vitin 1953. Po ashtu me vlerë të veçantë janë paraqitja e regjistrave të familjeve të shtetasve shqiptarë që kanë pronat në Jugosllavi, dhe e kundërta e shtetasve jugosllavë, më përkatësi të kombësisë shqiptare në Shqipëri. Regjistri i tillë ka vlerë të veçantë jo vetëm sa i përkët pronësisë së tokave përkatëse, por edhe shpërndarjën territoriale të tyre nga Shtoji i Ulqinit në jug e deri në Guci e Plavë në veri për gjatë zonës kufitare në gjatësi prej 172 km. Nga të dhënat e prezantuara del se më së shumti prona dypalëshe kanë shqiptarët nga Mali i Zi në Shqipëri rreth 4000 ha, ndërsa më pak kanë shqiptarët nga Shqipëria në Mal të Zi rreth 600 ha.

Pasi nga viti 1948, u prishën marrëdhëniet në mes ish-Jugosllavisë e Shqipërisë për shkaqe ideologjike dhe politike, pasojat e para u hetuan në zonën kufitare, sepse u pengua qarkullimi i lirë përmes lejës së kufinit dhe shfrytëzimit të pronave dypalëshe, duke mbetur zona të izoluara, të rrezikshme dhe të papërspektivë. Madje pronat e tilla humben përmbajtjën e mëparshme sepse shumë prej tyre u shtetëzuan, apo iu janë dhënë të tjerëve për shfrytëzim si kompensim për pronat e tyre në anën tjetër të kufirit. Kështu p.sh.në Anë të Malit, Krajë e gjetiu, pronat e tilla që ishin në shfrytëzim, njiheshin si “toka të Shqipnisë”, ku këtë tretman e vazhduan një periudhë të caktuar kohore, ndërsa më vonë u regjistruan në katastër si pronarë “legjitim” të tyre që ishte në kundërshtim flagrant ligjor, shtetëror dhe ndërkombëtar.

Ndërsa pas vitit 1990, me miratimin e pluralizmit dhe qarkullimit të lirë të personave në mes dy vendëve, filloi interesimi për pronat legjitime në të dy anët e kufirit. Në këtë aspekt ndonëse me një vonesë të konsideruar ekziston baza ligjore për të zhvilluar proceset e tilla gjyqësore, për të iu rikthyer pronat pronarëve legjitim, por mungon marrëveshja shtetërore në mes Shqipërisë dhe Malit të Zi, që nuk mund të arsyetohet më asgjë, përveç me pakujdësi dhe joseriozitet profesional. Sepse pavarësisht rrethanave shoqërore prona mbetët e shenjtë dhe si e tillë duhet të iu kthehet pronarëve legjitim. Vetëm ne këtë formë të veprimit përmes gjykatave vendore, shtetëtore e madje deri të ajo ndërkombëtare në Strasburg, do të eliminohej një padrejtësi e imponuar dekada më parë, që është në kundërshtim flagrant ndaj të drejtave legale e legjitime të qytetarëve të zonës kufitare.

Andaj, duke uruar autorin këtë botim e vlerësojmë në mënyrë të veçantë sepse është i pari me një përmbajtje të tillë, ku besoj së do të jetë një impuls pozitiv për hulumtues të tjerë që duan të merren me një çështje të tillë në zonën kufitare. Nuk ka dilemë së një çështje e tillë sa është profesionale është edhe kombëtare, sepse ka të bëjë me popullsinë shqiptare në zonën kufitare në të kaluarën e deri në ditët tona.

Pikërisht duke marrë parasysh këtë çështje duhet mbeshtetur të gjithë ata që do të angazhohen në studime e hulumtime të tilla në të ardhmën duke mbetur si mision profesional dhe kombëtar sepse punët tona nuk na i kryejnë të tjerët.

In memoriam

Hajrullah Hajdari (1949-2025)

Në Ulqin me 12 tetor 2025, në moshën 76 vjeçare vdiq Hajrullah Hajdari, jurist e studiues, autor i disa botimeve kryesisht nga fusha e historisë. Ka lindur në Bobosht-Krajë(1949), ku ka kryer shkollën fillore, të mesmen në Gjakovë ndërsa Shkollën e Lartë Administrative dhe Fakultetin juridik në Prishtinë. Eshtë marrë me hulumtimin dhe studimin e dokumentëve arkivore dhe ka marrë pjesë në konferenca të ndryshme shkencore.

Është autor i 6 librave: “Shqiptarët në Mal të Zi nga Kongresi i Berlinit deri në vitin 1941”, Ulqin, 2016; “Ulqini në dokumentët malazeze nga viti 1880 deri në vitin 1915”, Ulqin, 2018; “Pronat dypalëshe të shqiptarëve në Mal të Zi në të dyja anët e kufirit Shqipëri-Mali i Zi”, Ulqin, 2019; “Pozita kushtetuese-juridike dhe politike e shqiptarëve në Mal të Zi 1945-1990”, Ulqin,2021; “Shqiptarët në Mal të Zi nga Kongresi i Berlinit deri në vitin 1941”(Botim i dytë i plotësuar), Ulqin, 2021 dhe “Balshajt dhe objektët kishtare në goricat e liqenit të Shkodrës”, Shkodër, 2025.

Recensioni për librin “Pronat dypalëshe të shqiptarëve në Mal të Zi në të dyja anët e kufirit Shqipëri-Mali i Zi”, Ulqin, 2019, është shkruar në vitin 2019, ndërsa ribotohet në nderim të autorit.

Nga Rafael Floqi

Në çdo epokë të turbullt, lind një figurë që premton shpëtim. Në vitet e pasluftës, shqiptarët dëgjuan Enver Hoxhën të premtonte se do të hanin “me lugë floriri” — dhe përfunduan në një realitet të varfërisë, frikës dhe izolimit. Sot, në zemër të New York-ut, një version më modern i këtij premtimi po vjen nga krahët e majtë të politikës amerikane: Zohran Mamdani.

Në shekullin e mashtrimeve të sofistikuara, duket se qyteti ynë ka rënë sërish në grackën e “reformatorit me shpirt të pastër” që premton të çlirojë popullin nga zinxhirët e korrupsionit… ndërsa mpreh zinxhirët e vet. I paraqitur si simbol i ndershmërisë dhe si “zëri i njerëzve të thjeshtë”, Mamdani e ka kthyer fjalën “reformë” në mall të shtrenjtë elektoral. Por pas çdo slogani për “transport falas”, “banesa për të gjithë” dhe “shpresë për punëtorët”, qëndron e njëjta logjikë e rrezikshme e utopisë ideologjike: premtime të mëdha pa mekanizma reale për t’u mbajtur.

Nga protestat në politikë

Nga pankartat në rrugë tek fjalimet në podium, Mamdani ka ndërtuar figurën e “aktivistit që guxon”. Por në realitet, ai përfaqëson një brez të ri politikanësh që e ngatërrojnë idealizmin me aftësinë për të qeverisur. Çdo qytet mund të frymëzohet nga idealet, por asnjë qytet nuk mund të mbahet gjallë vetëm me to. Ai flet për “shpresë” dhe “drejtësi” me një pasion që ngjall simpati, por kur zbret në tokë, premtimet e tij duken të shkëputura nga realiteti ekonomik i qytetarëve. Nju Jorku nuk ka nevojë për poetë të sistemit, por për drejtues që kuptojnë se çdo ide ka një kosto, dhe çdo kosto bie mbi taksapaguesin.

Affordability – fjala që të gjithë e përdorin, por pak e kuptojnë

Në qendër të debatit politik amerikan qëndron një fjalë e vogël por e rëndë: affordability – përballueshmëria e jetesës. Në thelb, ajo nënkupton aftësinë e qytetarëve për të mbajtur një standard jetese të denjë, pa e kthyer çdo muaj në një betejë për mbijetesë. Republikanët dështuan në këtë drejtim sepse e reduktuan problemin në matematikë fiskale: ulja e taksave u paraqit si zgjidhje universale. Por tregu i lirë pa kontroll social nuk e bën jetën më të lirë – e bën më të ashpër. Ata harruan se affordability nuk është çështje ideologjie, por dinjiteti.

Në anën tjetër, progresistët si Mamdani bien në kurthin e kundërt: besojnë se çdo problem mund të zgjidhet me rritje shpenzimesh publike, pa analizuar pasojat ekonomike afatgjata. Nga një ekstrem në tjetrin, qytetari mbetet mes dy zjarreve — njëri që i ul taksat por i ngre çmimet, tjetri që i jep subvencione por i shtrëngon mundësitë.

Nga utopia tek realiteti

Historia ka treguar se ideologjitë që premtojnë barazi absolute përfundojnë duke krijuar një klasë të re privilegjuar. Premtimet për “transport falas” dhe “banesa për të gjithë” tingëllojnë bukur në slogane, por shpesh shndërrohen në varësi nga shteti dhe burokracia. Në Shqipërinë e Hoxhës, slogani i “lugës së floririt” solli dekada errësire dhe mungese. Në Nju Jorkun e sotëm, rreziku është ndryshe, por paralelizmi mbetet i njëjtë: premtime të ndritshme që fshehin pasoja të errëta.

Ideologjia si pasqyrë mashtruese

Politikanët si Mamdani nuk janë të korruptuar në mënyrën tradicionale. Ata janë të rrezikshëm sepse besojnë sinqerisht në iluzionin e tyre. Por sinqeriteti nuk është zëvendësim për kompetencën. Integriteti pa përvojë është si një fener pa dritë – frymëzon, por nuk ndriçon rrugën. Nëse republikanët humbën terren për shkak të arrogancës ekonomike, progresistët rrezikojnë ta humbasin për shkak të romantizmit ideologjik. Në të dy rastet, qytetari është ai që paguan çmimin – në taksa, në qira, dhe në shpresë të humbur.

Demokratët  dhe kanioni  Mamdani

Rasti Mamdani ka kthyer Partinë Demokrate në një arenë debati publik, ku kohezioni duket si një kujtim i largët. Disa e mbrojnë Mamdanin si një hero të drejtësisë, të tjerë kërkojnë shpejt masa disiplinore, duke e kthyer çështjen në një spektakël të hapur të mosmarrëveshjeve interne. Çarja midis fraksioneve progresiste dhe të moderuara nuk është thjesht një debat ideologjik; ajo tregon një mungesë të qartë udhëheqjeje dhe strategjie, duke lënë votuesit të hutuar dhe skeptikë për aftësinë e demokratëve për të menaxhuar çështje të ndjeshme. Në vend që të bashkohen rreth parimeve, partia duket e angazhuar më shumë në një lojë pushteti të brendshëm, duke i dhënë publikut imazhin e një organizate të shpërndarë dhe pa busull. Rasti Mamdani është reflektim i një dileme më të madhe: a mund demokratët të jenë një forcë e besueshme kur ndarjet e brendshme mbizotërojnë rendin publik?

Mësimi që nuk mësohet kurrë

Qytetet që harrojnë historinë janë të dënuara ta përsërisin atë në formë karikature.
Nju Jorku, me gjithë madhështinë dhe energjinë e tij, po rrezikon të bjerë në grackën e një idealizmi të vjetër me një fytyrë të re. Shpëtimtarët me slogane kanë kaluar shumë herë nga këtu. Disa kanë premtuar rend, të tjerë drejtësi, e të tjerë “revolucion”. Të gjithë, në fund, kanë lënë pas zhgënjim. Në fund të ditës, qytetarët nuk duan të hanë me lugë floriri. Ata duan të hanë me dinjitet, në një qytet ku premtimet maten me rezultate dhe jo me retorikë.

Nga Albert Vataj/

Kur fitoi Çmimin Nobel në moshën 43-vjeçare, filozofi që kishte shkruar për absurditetin e jetës nuk mendoi për famën apo lavdinë, mendoi për mësuesin e shkollës fillore që kishte besuar te një djalosh i varfër nga Algjeria, kur askush tjetër nuk e kishte bërë.

Më 17 tetor 1957, lajmi erdhi nga Stokholmi, Albert Camus ishte shpallur fitues i Çmimit Nobel për Letërsinë. Në moshën 43-vjeçare, ai u bë një nga laureatët më të rinj në historinë e këtij çmimi, i njohur si zëri moral i brezit të tij, autori që kishte shqyrtuar ekzistencën njerëzore në “I Huaji”, kishte medituar mbi solidaritetin gjatë epidemisë në “Murtaja”, dhe kishte përballuar absurditetin e jetës në “Miti i Sizifit”.

Bota letrare festoi. Telegramet vërshuan. Gazetarët kërkonin intervista.

Por mendimet e para të Camus-it nuk shkuan te fama, as te njohja ndërkombëtare, por te dy njerëz, te nëna e tij dhe te mësuesi i shkollës fillore që i kishte ndryshuar jetën. Më 19 nëntor 1957, rreth një muaj pas njoftimit, Camus u ul dhe i shkroi një letër Louis Germain-it, njeriut që kishte parë potencialin te një fëmijë i varfër katër dekada më parë. Albert Camus lindi në vitin 1913 në Mondovi, Algjeri, në rrethana që, sipas çdo gjase, do t’i kishin përcaktuar jetën. I ati, Lucien Camus, u vra në Betejën e Marnës në vitin 1914, gjatë Luftës së Parë Botërore, kur Albert ishte vetëm një vjeç. Nëna e tij, Catherine, ishte pjesërisht e shurdhët, pothuajse analfabete, dhe punonte si pastruese për të mbajtur gjallë dy djemtë e saj.

Ata jetonin në një lagje punëtore të Algjerit, Belcourt, në një apartament pa drita elektrike dhe pa ujë të rrjedhshëm. Në shtëpi nuk kishte libra. Arsimi përtej shkollës fillore ishte një luks i paarritshëm për fëmijët e varfër, shumica e linin shkollën herët për të punuar e ndihmuar familjen.

Sipas çdo gjase, edhe Albert Camus do ta kishte ndjekur të njëjtin fat, pak arsim fillor, punë krahu, një jetë e varfër dhe pa horizonte. Por Louis Germain pa diçka tjetër. Ai ishte mësuesi i Camus-it në école communale, shkolla publike fillore e Algjerit. Germain vuri re inteligjencën e qetë të djalit, kureshtjen, mendjen e mprehtë që fshihej pas kushteve që zakonisht varrosnin çdo mundësi. Ai nuk e mësoi vetëm, ai besoi tek ai.

Kur erdhi koha e provimit të bursës që përcaktonte pranimin në lycée (shkollën e mesme), Germain e përgatiti vetë pas mësimit, duke e ndihmuar çdo ditë dhe duke refuzuar të pranonte që varfëria duhej të ishte fati i tij. Madje shkoi të bisedonte me Catherine Camus, për ta bindur që, pavarësisht nevojës ekonomike, ta linte Albertin të vazhdonte shkollën.

Camus kaloi provimin. U pranua në lycée, më vonë në universitet, dhe u bë një nga shkrimtarët e filozofët më të rëndësishëm të shekullit XX.

Dekada më vonë, kur mori vesh për Çmimin Nobel, Camus kujtoi. Mes urimeve nga intelektualë, politikanë dhe figura letrare, ai siguroi të shkruante një letër për mësuesin që e kishte bërë gjithçka të mundur.

Letra drejtuar Louis Germain është ruajtur dhe mbetet një nga dokumentet më prekëse të historisë së letërsisë. Camus shkroi:

“I dashur zoti Germain,

Lashë që zhurma e këtyre ditëve të qetësohet pak përpara se t’ju flas nga thellësia e zemrës.

Sapo më është dhënë një nder shumë i madh, që as nuk e kam kërkuar e as e kam merituar. Por kur dëgjova lajmin, mendimi im i parë, pas nënës sime, ishte për ju. Pa ju, pa dorën tuaj të dashur që u shtri drejt djalit të vogël të varfër që isha, pa mësimet dhe shembullin tuaj, asgjë nga kjo nuk do të kishte ndodhur.” Dhe mbylli me fjalë të thjeshta, por të thella:

“Ju përqafoj me gjithë zemër.”

Nuk ishte një gjest protokollar apo për publicitet. Germain ishte një mësues i dalë në pension në Algjeri, pa ndikim apo pozitë. Letra ishte personale, e përulur dhe e mbushur me mirënjohje të sinqertë. Germain iu përgjigj me ngrohtësi e përulësi, duke i shkruar se ndihej krenar, por se suksesi i Camus-it i përkiste karakterit dhe përpjekjes së tij. Korrespondenca e tyre vazhdoi deri në vdekjen e Germain-it.

Ajo që e bën këtë histori kaq prekëse nuk është vetëm mirënjohja, por ajo që zbulon për vetë Camus-in. Ja një njeri që kishte shkruar për absurditetin e jetës, për mungesën e kuptimit të lindur të botës, për domosdoshmërinë e krijimit të një qëllimi në një univers të ftohtë. E megjithatë, në momentin e lavdisë më të madhe, reagimi i tij nuk ishte filozofik , ishte thellësisht njerëzor. Camus nuk harroi kurrë apartamentin pa libra, nënën që s’mund t’i lexonte, varfërinë që duhej ta kishte mbytur. Dhe as mësuesin që pa përtej gjithë kësaj, që njohu diçka për t’u ushqyer.

Në një botë ku suksesi shpesh sjell amnezi për origjinën, ku njerëzit e arritur largohen nga rrënjët e tyre, Camus bëri të kundërtën. Ai e pranoi hapur prejardhjen e tij punëtore, nderoi nënën analfabete, dhe siguroi që një mësues i vjetër të dinte se nuk ishte harruar kurrë. Letra drejtuar Louis Germain zbulon diçka thelbësore për karakterin e tij, se madhështia e vërtetë përfshin kujtimin e atyre që të ndihmuan të ngjitesh; se ndriçimi intelektual nuk kërkon harrimin e rrënjëve; dhe se ndonjëherë, gjesti më fisnik i një njeriu të suksesshëm është thjesht të thotë “faleminderit” dikujt që kurrë nuk do të bëhet i famshëm. Albert Camus vdiq në një aksident automobilistik në janar 1960, vetëm tre vjet pas Çmimit Nobel. Ishte 46 vjeç.

Por në ato vite të fundit, ai bëri diçka që vlen më shumë se çdo arritje letrare: nderoi lidhjet njerëzore që e bënë të mundur veprën e tij.

Filozofi që shkroi për krijimin e kuptimit në një botë absurde, na tregoi saktësisht se si bëhet kjo, përmes mirënjohjes, kujtesës dhe mos-harrimit të duarve që na ngritën kur ishim ende shumë të vegjël për t’u ngritur vetë.

Rafael Floqi/

Gjatë Luftës së Ftohtë, komunistët sovjetikë i referoheshin shpesh liberalëve amerikanë si “idiotë të dobishëm”. Edhe pse origjina e kësaj shprehjeje është e debatueshme (i atribuohet si Leninit ashtu edhe Stalinit), ajo përshkruante saktësisht shumë prej simpatizantëve të komunizmit pas Luftës së Dytë Botërore. Që nga universitetet elitare deri në Hollywood, shumë intelektualë të majtë përqafuan marksizmin pa e kuptuar thellësisht filozofinë dhe pasojat e tij.

Sot po shohim një brez të ri “revolucionarësh të kolltukut”, që bëjnë thirrje për gjithçka – nga rrëzimi i qeverisë amerikane deri te sekuestrimi i fabrikave dhe shtëpive. Në politikën amerikane po lind një brez i ri që e sheh veten si “revolucionar i ndërgjegjes”. Ata nuk bartin më flamujt e kuq të Leninit, por slogane të gjelbërta, fjali për “barazi”, “drejtësi racore” dhe “sekuestrimin e mjeteve të prodhimit”. Kjo valë e re nuk kërkon dhunë, por reformë të sistemit nga brenda, duke e veshur marksizmin me rrobat e progresizmit modern. Dhe në krye të këtij brezi po shfaqet një emër që po tërheq vëmendjen në Nju Jork: Zohran Mamdani.

Kush është Mamdani dhe pse po ngjall debat

Zohran Kwame Mamdani është biri i profesorit të njohur radikal të Columbia University, Mahmood Mamdani, dhe i producentës hollivudiane Mira Nair. Ai ka lindur në Kampala, Ugandë, dhe është rritur mes elitës kulturore të Nju Jorkut. Sot, si ligjvënës shtetëror i Queens-it dhe kandidat për poste më të larta, Mamdani është bërë fytyra më e zëshme e së majtës revolucionare në qytet.

Në një fjalim në konferencën e Young Democratic Socialists of America (YDSA), Mamdani deklaroi hapur: “Ne duhet të kemi guximin të flasim për qëllimin tonë përfundimtar — për sekuestrimin e mjeteve të prodhimit. Kjo nuk është çështje mode, por drejtësie.”

Në një tjetër rast, ai tha: “Pse duhet të kemi qindra apartamente bosh në Manhattan, ndërsa njerëzit flenë në rrugë? Duhet t’i marrim dhe t’i përdorim për të pastrehët.”

Këto deklarata – që dikur do të konsideroheshin radikale – sot po gjejnë jehonë në një Nju Jork të lodhur nga pabarazitë, qiratë e pamundura dhe kriza e banesave. Në një qytet ku një apartament mesatar kushton mbi 1 milion dollarë, çdo ide që sfidon tregun e pasurive të paluajtshme tingëllon si shpresë për brezin që nuk mund të blejë as një dhomë. Pikërisht këtu qëndron sekreti i suksesit politik të Mamdanit.

Ai ka kuptuar diçka që AOC dhe Bernie Sanders e shfrytëzuan me mjeshtëri: zemërimin e klasës së re të varfër urbane – studentë me borxhe, punëtorë me qira marramendëse, të rinj që jetojnë në një ekonomi që nuk shpërblen përpjekjen. Në këtë kontekst, slogani “sekuestroni mjetet e prodhimit” nuk tingëllon më si kërcënim komunist, por si akt moral ndaj padrejtësisë.

AOC, Bernie dhe radikalizmi i ëmbël

Zohran Mamdani është produkt i brezit të “AOC-izmit” politik. Alexandria Ocasio-Cortez (AOC), që nisi karrierën si kamariere e u bë kongresmene, e ka shndërruar socializmin amerikan në një markë politike: idealiste, e guximshme, por e përtypshme nga publiku. Ajo flet për “Green New Deal” dhe “Medicare for All”, por me kujdes shmang fjalën “komunizëm”.
Bernie Sanders, në anën tjetër, ka bërë që termi “socializëm demokratik” të hyjë në fjalorin politik amerikan pa frikë. Ai flet për taksa të larta ndaj korporatave, për shërbime publike universale dhe barazi ekonomike — por gjithnjë me shembuj nga Skandinavia, jo nga Bashkimi Sovjetik.

Mamdani, ndryshe nga këta të dy, nuk kërkon ta fshehë terminologjinë marksiste. Ai e përdor fjalën “seizure” (sekuestrim), “means of production” (mjetet e prodhimit) dhe “revolutionary solidarity” (solidaritet revolucionar). Ai nuk flet më për Skandinavinë, por për dëshirën për ta “rindërtuar Amerikën nga rrënjët”, sipas modelit të drejtësisë kolektive.
Në këtë kuptim, Mamdani nuk është thjesht progresist; ai është një neo-komunist moral, që e sheh revolucionin si proces shpirtëror dhe kulturor.

Nga Tirana e Hoxhës te Queens-i i Mamdanit

Por çfarë ndodh kur idealet e bukura për barazi përplasen me realitetin? Për këtë, Shqipëria është një rast studimor i përsosur.
Në vitet pas Luftës së Dytë Botërore, Enver Hoxha ngriti regjimin më izolues të Evropës nën të njëjtat parulla: “Mjetet e prodhimit në duart e popullit”, “Toka atyre që e punojnë”, “Barazi për të gjithë”.
Por shpejt, pas sekuestrimit të tokave dhe fabrikave, pronari i vërtetë nuk ishte populli — ishte shteti, pra Partia. Fshatarët që “fituan” tokë, u detyruan ta dorëzonin në kooperativa; punëtorët që “fituan” fabrikat, u kthyen në vegla të shtetit; intelektualët që ëndërruan lirinë, përfunduan në burg.

Në fund, barazia që u premtua u kthye në varfëri kolektive, dhe “drejtësia shoqërore” në kontroll total.
Ky është paradoksi i çdo projekti që kërkon të “sekuestruar mjetet e prodhimit”: sapo e bën, krijon një pushtet që asnjë qytetar nuk e sfidon dot.
Në Shqipëri, ky pushtet mori formën e një diktature 45-vjeçare; në vende të tjera, si Venezuela apo Kuba, mori formën e krizës së përhershme ekonomike dhe emigracionit masiv.

Kur Mamdani kërkon që shteti të marrë apartamentet bosh të Manhattan-it për t’ua dhënë të pastrehëve, ai përsërit logjikën e viteve ’40 shqiptare: “sekuestrimi në emër të barazisë”.
Në teori, tingëllon humane. Në praktikë, është fillimi i kontrollit mbi pronën private – një ndër shtyllat e lirisë individuale.

Po pse Mamdani po fiton në Nju Jork 

Megjithatë, Mamdani nuk është vetëm ideologjikisht i guximshëm — ai është politikisht inteligjent. Në Nju Jork, ai po shfrytëzon disa faktorë që e ndihmojnë: Kriza e banesave – qiratë e larta dhe apartamentet bosh krijojnë një ndjenjë revolte që ushqen çdo ide për konfiskim. Zhgënjimi me establishmentin demokrat – shumë votues të rinj shohin tek AOC, Bernie dhe Mamdani zërin e vërtetë të popullit kundër korporatave. Mbështetja nga rrjetet aktiviste – organizata si DSA (Democratic Socialists of America) kanë ndërtuar një aparat politik që mobilizon të rinjtë për kauza radikale. Simbolika identitare – si bir i emigrantëve, Mamdani përfaqëson brezin multikulturor të qytetit; ai flet për “drejtësi racore” dhe “dekolonizim” “për denigrim të islamit “ në një mënyrë që rezonon me votuesit e rinj.

Në këtë kuptim, ai po fiton jo sepse njerëzit duan komunizëm, por sepse janë të lodhur nga kapitalizmi i korporatave. Dhe në mungesë të një alternative reale, çdo retorikë që tingëllon “moralisht e pastër” bëhet tërheqëse.

Komunizmi si kulturë, jo si ekonomi

Në realitet, ajo që po ndodh në Amerikë nuk është rikthim i komunizmit klasik, por rishfaqje e tij kulturore.
Në universitete, profesorët si Melanie Yazzie apo Eman Abdelhadi flasin për “dekolonizimin e SHBA-së” dhe “shkatërrimin e projektit të vendbanuesve të bardhë”. Në këto ambiente, të jesh i majtë nuk është më zgjedhje politike – është shenjë morali dhe identiteti intelektual.
Zohran Mamdani është produkt i kësaj klime. Ai nuk është Enver Hoxha, por është pasardhës shpirtëror i atyre që besojnë se drejtësia mund të arrihet duke shembur sistemin ekzistues.

Por historia tregon se kur sistemi shembet, shpesh nuk ngrihet drejtësia, por tirania.
Shqipëria, me burgjet e Spaçit e Burrelit, me kolektivizimin e dhunshëm dhe me izolimin total, është dëshmi e gjallë e asaj që ndodh kur ideali zëvendëson lirinë.
Në këtë kuptim, kujtesa historike është mburoja jonë ndaj naivitetit. Brezi i Mamdanit nuk e ka këtë kujtesë, dhe ndoshta prandaj i duartroket sloganeve të tij.

Përfundim: mes utopisë dhe kujtesës

Zohran Mamdani po fiton sepse flet me pasion për padrejtësitë reale të sistemit, por ofron ilaçin e gabuar për sëmundjen e drejtë. Ai është simptomë e një epoke ku moralizmi ka zëvendësuar analizën, dhe ku fjala “revolucion” është bërë formë estetike e revoltës personale.

Në fund të fundit, Mamdani nuk është as Stalin, as Lenini, as Hoxha. Ai është një komunist i shekullit XXI – një që s’ka parë asnjë kamp pune, por ka lexuar shumë në Twitter; një që flet për “sekuestrimin e mjeteve të prodhimit”, por që paguan me kartë krediti latte-n e tij organike në Brooklyn.

Mamdani është ideal për ata që mund të quhen “Trotskistë me trust-fund”, pra bij të pasur që përqafojnë radikalizmin nga komoditeti i privilegjit. Ai përfaqëson fenomenin e quajtur “radical chic” në arsimimin amerikan, ku idetë ekstreme janë bërë modë e pranuar.

Mamdani e shet retorikën marksiste si të vërteta të vetëkuptueshme – një lloj “marksizmi të lehtë” që premton gjithçka, nga kontrolli i qirasë te sloganet populiste si “Halall për tetë dollarë përsëri.” Sipas tij, çështje si “falja e borxheve studentore” apo “Medicare për të gjithë” kanë mbështetje popullore, por kauza të tjera – si bojkotimi i Izraelit apo sekuestrimi i industrisë – “ende nuk kanë arritur nivelin e duhur të mbështetjes.”

Mamdani nuk jep detaje se si do të funksiononte një sistem i tillë në SHBA, kur ai ka dështuar në çdo vend ku është provuar. Ai madje ka kërkuar sekuestrimin e apartamenteve luksoze bosh në Nju Jork për t’i dhënë të pastrehëve. Me ide për supermarkete shtetërore e plane të ngjashme, shumë e shohin Mamdanin si frymëzues të një “socializmi amerikan”.

Sondazhet tregojnë se gjithnjë e më shumë të rinj mbështesin socializmin, madje edhe komunizmin. Në zgjedhjet paraprake në Nju Jork, Mamdani ka marrë mbështetje të konsiderueshme nga të rinjtë e pasur me arsim universitar. Por, si ai, edhe shumë prej tyre nuk kanë përjetuar realitetin e regjimeve socialiste: nuk e kanë parë kolapsin e Bashkimit Sovjetik, as krizën e Britanisë e Francës pas eksperimenteve socialiste të viteve ’60, as kalimin e Kinës drejt kapitalizmit për të shmangur dështimin ekonomik.

Megjithatë, siç e pranoi vetë Mamdani, e majta radikale duhet të presë “derisa të ketë mjaft mbështetje për ta bërë këtë”. Por ironia është se politikat socialiste, historikisht, krijojnë kushtet që justifikojnë më shumë kontroll shtetëror dhe më shumë varësi.

Pjesa më e madhe e propozimeve të tij do të ishte ose e paligjshme sipas Kushtetutës, ose do të çonte në falimentimin e qytetit. Për shembull, sekuestrimi i apartamenteve luksoze do të ishte një “marrje e paligjshme e pronës private” pa pagesë të vlerës së tregut – diçka praktikisht e pamundur.

Por historia, sado që të fshihet, mbetet aty: çdo herë që njeriu ka dashur ta shpëtojë botën duke i marrë gjithçka tjetrit, ka përfunduar duke e humbur edhe vetveten.
Dhe në këtë kuptim, pyetja nuk është nëse Mamdani është komunist, apo sepse e quan Trump “komunist” atë, por nëse brezi që e ndjek, e ka harruar se si përfundon çdo revolucion, që nis me premtimin për barazi absolute.

Nga Rafael Floqi 

Nëse do të kishte një muze për paradokset shqiptare, një pavijon i tërë do t’i takonte aeroportit të Vlorës. Në hyrje, ndoshta do të shihje një maket piste, një poster me logon “Investim Strategjik”, dhe në një qoshe – një figurë prej dylli e Behgjet Pacollit, që tund kokën me ankth dhe psherëtin: “S’e kuptoj pse janë ngritur të gjithë kundër meje.”

Pacolli, miliarderi kosovar, një nga ata tre a katër shqiptarë që kanë arritur të futen në klubin e njerëzve të pasur të botës, ka hyrë së fundmi në një ciklon që nuk e kontrollon dot. Dhe, çuditërisht, gjithçka nisi nga Facebook-u. Aty ku njerëzit zakonisht shpërndajnë foto darkash, Behgjeti shpërndau lavde për Edi Ramën – me tone aq të ëmbla sa do ta skuqnin edhe një zëdhënës partie.

“Aeroporti i Vlorës do të jetë ndër më të bukurit në botë, falë vizionit estetik të kryeministrit tonë,” shkroi ai. Pastaj, si të kishte kapur fluturën e gabuar me duar, e fshiu emrin e Ramës nga statusi. Paniku i tradhtoi gishtat.

Një komplot, një frikë, një shantazh. Në çdo fjalë të Pacollit, ndihet diçka më shumë se shqetësim – është aroma e frikës. Ai flet për “komplot të koordinuar në Shqipëri”, për “kurthe” dhe “kërcënime”, për një dorë të padukshme që po i rrëmben diçka që e quan “të tijën”.

Në letër, gjithçka nis me një sherr për përqindje: Valon Ademi, me 2% të aksioneve, pretendon se duhet të ketë 49%. Ai çon Pacollin në gjykatë. Në prapaskenë, një tjetër zë përhapet: Pacolli paska marrë kredi me burime të dyshimta, madje me para që vijnë nga qarqe të lidhura me Moskën. Aty përfshihet “siguria kombëtare”, NATO, rusët, dhe gjithë arsenali i fjalëve që shndërrojnë një aferë financiare në film spiunazhi.

Por së fundmi, Behgjet Pacolli ka dalë publikisht me deklaratë mbi çështjen e aksioneve të aeroportit të Vlorës:

“Në një akt noterial të vitit 2023, i përdorur joligjerisht nga noterja Valbona Selimi për transfer të pronës, ajo ka përfshirë deklarime të pavërteta duke pretenduar se unë kam qenë fizikisht i pranishëm, se është kryer identifikimi im, dhe se kam nënshkruar dokumentin në praninë e një përkthyeseje. Këto pretendime janë plotësisht të rreme. Nuk e njoh noteren Selimi dhe nuk kam qenë ndonjëherë në zyrat e saj.”

Në fakt, sipas tij, akti noterial është pjesë e një veprimtarie të dyshuar kundërligjore të ndërmarrë nga Valon Lluka dhe të fshehur për katër muaj, duke provokuar një përplasje publike për një pjesë të aksioneve që vlente qindra milionë euro.

Por si çdo film i dobët, edhe ky skenar ka një të vërtetë më banale: paratë. Aeroporti i Vlorës kushton rreth 100 milionë euro, por koncesioni pritet të sjellë fitime mbi 700 milionë. Një “thes” që s’mund të lihet pa zot. Dhe aty, si gjithmonë, hyn politika.

Historia nis në 2017. Qeveria Rama donte ta jepte aeroportin pa garë – një kompani turke, një ligj special, një nënshkrim, një “mirë se vini” me buzëqeshje. Por plani dështoi. Në 2020 u tentua sërish, kësaj here me “garë”. Vetëm se garë nuk kishte. Kushtet u ndryshuan katër ditë para afatit. Kompania britanike që guxoi të konkurrojë u përjashtua me pretekst burokratik. Dhe fitues dolën… po ata turq që kishin ndërtuar spitalin elektoral të Fierit: YDA Group. Por as ata nuk qëndruan gjatë. Shitën 40% të aksioneve për… 4,200 euro.

Aty hyn në skenë Pacolli, me xhepat plot dhe nervat bosh. Belinda Balluku firmos dhe aeroporti bëhet një fshat Potemkini me pistë. Ndërtimi kushton 100 milionë, por shteti garanton 140 milionë për 10 vitet e para – fitim edhe në gjumë. Pacolli e di mirë këtë. Në publik flet për “dhuratë për qytetarët shqiptarë”, ndërsa në privat e quan “kontratën më të mirë të jetës sime”. Natyrisht që Belinda nuk e ka bërë këtë duke ngrënë kumbulla apo dardha prapa shpinës së shefit. Nisma për një gropë me aeroportin e Vlorës ishte projektuar para se ajo të bëhej anëtare kabineti. Por roli dhe firmat janë të saj. Prandaj tek ky skandal ajo gjendet në të njëtin pozicion me ata që zbatuan urdhërat për djegësat e Elbasanit, Fierit dhe Tiranës. 

Por dikur diçka u prish. Partneri kërkoi më shumë, qeveria më shumë, ndërsa Pacolli s’deshi të ndajë. Dhe tani, miliarderi që rindërtoi Kremlinin, është kthyer në njeriun që sheh fantazma edhe në postimet e Facebook-ut. Në publik del me fjalë për “vizione estetike”. Në privat, ndoshta lutet që estetika të mos e hajë me të gjallë.

Në verën e kaluar, mediat amerikane transmetuan një video virale: dy hajdutë përleshen për një pako të vjedhur. Ajo që ndodh sot në Vlorë është e njëjta gjë, vetëm se hajdutët mbajnë kostume dhe dalin në konferenca shtypi. Dikur u zunë për inceneratorët, sot për aeroportin. Nesër, kush e di – ndoshta për detin.

Kështu, ndërsa plaçkitësit zihen në gjyqe për të ndarë plaçkën e vjedhur, interesi publik ka mbetur jetim. Të plaçkiturit – qytetarët – rrinë të heshtur. Asnjë reagim, asnjë turp, asnjë ndjesi se po paguajnë për një pistë që mund të mbetet bosh. Në fund të fundit, ndoshta kjo është edhe metafora më e mirë për Shqipërinë e sotme: një aeroport pa avionë, një miliarder që dridhet, dhe një qeveri që fluturon mbi re – me charter privat.