Dr. Nikollë Loka/

Mësimi i leximit dhe shkrimit shqip në Velës në Mirditë dëshmohet për herë të parë nga një një relacion i Benedikt Orsinit dërguar Selisë së Shenjtë në vitin 1629, ku ai shkruan se “ka shumë të rinj, të cilët mësojnë shkrim dhe këndim, por deri më tani nuk janë klerikuar” (s’janë bërë ende xhakoj, s’i janë destinuar karrierës kishtare). Imzot Orsini nuk na e thotë se ku jepej mësimi, por ai përmend fshatin Zejmen të zonës fushore dhe Rubikun e Velën, të asaj ane malore (Shuteriqi, 2005:167) si vende ku vepronin françeskanët. Dihet se që në vitin 1585 funksiononte kuvendi françeskan i Rubikut, (Fabianic, 1930: 4-5) e pak vite më vonë edhe kuvendi françeskan i Velës (Sirdani, 2013: 173). Siç del nga ky relacion, veprimtaria arsimore në këtë rast nuk synonte vetëm kandidatë për karrierë kishtare dhe veprimtaria arsimore ka gjasa të zhvillohej në ndonjë qendër misioni, pasi kishte karakter masiv. Kuvendi françeskan i Velës, për shkak të pozicionit gjeografik, ishte vend ideal për të hapur shkollën, që duhet të funksiononte larg zyrtarëve osmanë.

Për shkollën e Velës jepen data të ndryshme të themelimit. Edvin Zhak, e çon në vitin 1632; të tjerë përmendin vitin 1870, por edhe vitin 1692. POr veprimtaria e shkollës së Velës dokumentohet mire nga një relacion i vitit 1653 ivizitorit apostolik, Mark Kryeziu, që shkruan se “në këtë vit në Ipeshkëvinë e Lezhës po shkolloheshin 18 xhakonë, të cilët ishin në proces përgatitje”. Megjithëse nuk përmendet drejtpërdrejt një shkollë, prania e saj nënkuptohet, pasi një numër aq i madh xhakonjësh nuk mund të përgatitej në mënyrë të shpërndarë nëpër famulli.

Rol kryesor në funksionimin e shkollës së Velës kishte Imzot Gjergj Vladanji, që më vonë ishte emëruar Ipeshkëv i Lezhës(Relacione,1965: 65), për të cilin Françesk Bolica më 1650 shkruan se ”ka veti të virtytshme dhe njohuni, njeh gjuhën ilirike dhe gjuhën shqipe, rrjedh nga një farefisni shumë e mirë, sa dhe vetë turqit e Shqipnisë e çmojnë sado pak” (Relacione, 1965:90). Pas tij, Ipeshkëv u bë një kushëri i tij, Nikollë Vladanji, që kishte qenë mësues shkolle në dioqezën e Lezhës në vitet 1670, 1674 dhe 1675. Si mësues i kësaj dioqeze, në vitet 1674 dhe 1675 del se ishte dhe Pjetër Perlati, që kishte kërkuar 50 skudë si pagë për punën e tij(Malaj, 1998: 195-196). Ndërsa në një dokument të datës 23 korrik 1663 mësues i gjuhës shqipe nw kwtw shkollw del Dom Gjon Ksulio (Historia e Arsimit, 2003: 62).

Ipeshkvi i Lezhës, Imzot Gjergj Vladanji kishte vdekur në vitin 1689 (Albania Sacra, 2007: 145). Dhe para se tw kalonte nw amshim, ai kishte menduar për vazhdimësinë e shkollës së Velës, çfarë shihet në testamentin e tij, ku kërkon që një pjesë të pasurisë, prej tokave që kishte, të shkonte për mbajtjen e një ose dy mësuesve, që t’u mësonin gramatikë e rastet e ndërgjegjes klerikëve dioqezanë. Mbajtësi i testamentit të tij, në vitin 1702, shprehet: “Megjithatë, mbas vdekjes së Imzot Gjergj Vladanjit, tue qenë të pushtueme pasunitë e tij, nuk kishin mbetë tjetër, veç 250 zekina ari… Së fundit, që parja të mos rrijë kot pa u përdorë, me paragjykim të mendjes së përshpirtshme të Prelatit, kam çmue mirë, me konsensus të Monsinjor Teodorit, me investue me kohë në këtë pjesë të krishtenimit 250 zekinat e dhana me interes, gjashtë përqind në vjetë, për me nxjerrë çdo vjetë 15 zekina, shumë e mjaftueshme për mbajtjen e një mësuesi në Lezhë”(Çefa, 2013:109).

Në dokumente nganjëherë shkolla e Velës del si “shkolla e Lezhës”, por është e kuptueshme se, në atë kohë, në Lezhë nuk mund të qëndronte as Ipeshkvi për të kryer detyrat e tij dhe jo më mësuesi që do të jepte mësimin e gjuhës shqipe, e cila pengohej me gjithfarë mënyrash. Emërtimet “shkolla e Lezhës dhe “shkolla e Velës” nuk do të thotë se kemi patur dy shkolla. Kjo praktikë e emërtimit të shkollës si e Velës dhe herë si e Lezhës ka vazhduar edhe në vitin 1703. (Malaj, 1998: 128).

Për mungesë fondesh, mbahej me vështirësi njw shkollw nw Ipeshkwvinw e Lezhws, ajo e Velës dhe nuk kishte asnjë mundësi të financohej edhe një shkollë tjetër. Në vitin 1692, del se ka një shkollë në Velë, që kishte 6-8 nxënës, me një mësues (Historia e Arsimit, 2003:65), që ishte e vetmja shkollë për brezin e ri kishtar në dioqezë. Ndër mësuesit e saj përmendet Pjetër Bianku (Bardhi), që u bë mandej Abat i Mirditës. Ai kishte mjaft dijeni në latinisht dhe në italisht. Ipeshkvi e mbante Bardhin “ndër më të aftit klerikë në të gjithë Dioqezën”. Pasardhësi i tij kishte qenë Mark Guga prej dioqezës së Shkodrës, i cili kishte studiuar në Raguzë dhe në Dalmaci me shpenzimet e familjes së tij” (Çefa, 2013: 109). Një e dhënë tjetër për praninë e shkollës së Velës del prej një relacioni të Ipeshkvit Nikollë Vladanji, në vitin 1694, ku jepen të dhëna se “në Velë në këtë periudhë ishte rezidenca ipeshkvnore, ku shërbente Dom Simon Negri me dy klerikë të tjerë” (Albania Sacra, 2007: 187). Prania e rezidencës ipeshkvnore e përforcon mendimin se atje vazhdonte të funksiononte shkolla.

Dokumentet e Kuvendit të Arbërit sjellin informacione me vlerë për gjendjen e arsimit shqip në ato vite. Në këtë kohë, në Velë funksiononte shkolla. Nga udhëzimet që jepen në kapitullin e pestë të Koncilit Shqiptar mësojmë se “Kongregacioni i Shenjtë i Propagandës së Fesë kishte ngritur shkollën për përgatitjen e klerikëve në Kurbin, duke marrë për këtë qëllim dhe një mësues me pagesë. Këshillohet mësuesi të kryejë me ndërgjegje detyrën e tij. Në metodën e mësimdhënies të ketë parasysh normat e mëposhtme: përveç leximit, duhet t’u mësojë nxënësve edhe shkrimin, meqë pa shkrim nuk mund të mësohet gjuha latine as detyra baritore… Pas përvetësimit të shkrim këndimit, nxënësit duhet të mësojë njohuritë e para gramatikore dhe ato të gjuhës latine. Mësuesi duhet t’u shpjegojë vazhdimisht nxënësve katekizmin dhe vendimet e këtij Koncili, ceremonitë fetare dhe ushtrimin e detyrës baritore (Malaj,1998: 127-128). Në këtë periudhë ishin rritur kërkesat rreth nivelit të klerikëve vendës, prandaj Kuvendi porositi: “Ky mjeshtër i ri që rri në Velë, kujdes të ketë për xhakona…e të mundohet me gjithë gjoks me i vlejtë kishës e gjithë dheut”. Mësuesit porositen që “shkollarët, mbasi të kenë xanë me shkrue e me këndue (shqip), mjeshtri t’ua mësojë gramatikën e t’i bajë me xanë gjuhën latine, në mos tepër mirë, bare (të paktën) nevojshëm (Bilali, Vadahi, 2013: 138-139). Zmajeviç e përmend në relacionin e tij Dom Aleksandër Zhupën, famullitar i Velës, më e rregullta nga të gjithë të tjerat. Ky famullitar kishte shkollë dhe talent të veçantë prandaj “vetëm ai në të gjithë Shqipërinë përpilon dhe mban në rregull librat e pagëzimit” (Malaj, 1998: 73).

Shkolla e Velës del në dokumente edhe më vonë. Nga një relacion i Gjon Gallatës, Ipeshkv i Lezhës në vitin 1730, mësohet se në këtë periudhë në Velë ishte rezidenca ipeshkvnore dhe qendra arsimore e dioqezës. Nxënësit që mbaronin shkollën e Velës dërgoheshin për studime jashtë vendit, siç del edhe nga kërkesa e ipeshkëvit për të dërguar dy nxënës në kolegjet ilirike në Fermo dhe Loreto, pasi sipas tij “ kjo dioqezë nuk kishte asnjë nxënës në kolegjet e përmendura” (Albania Sacra, 2007: 186). Edhe nëntëmbëdhjetë vjet më vonë, shkolla e vazhdonte veprimtarinë e saj. Sipas relacionit të Simon Negrit, ipeshkv i Lezhës, dërguar Kongregacionit të Propagandës së Fesë në vitin 1749, “Vela administrohet nga Dom Marku, Vikari i Përgjithshëm i Dioqezës dhe mësues i shkollës së Velës”(Albania Sacra, 2007: 196).

Niveli i klerikëve vendës që kishin përfunduar studimet në shkollën e Velës, nganjëherë linte për të dëshiruar. Imzot Negri shkruan se “nga 56 klerikë të dioqezës, 6 dinë vetëm të formojnë dy rreshta letër” (Bartl, 2007:204), pasi ata kishin mbaruar vetëm shkollimin fillestar në vend, siç duket në Velë. Nga 56 klerikët, shumë pak prej tyre kishin mbaruar studimet jashtë vendit. Në këtë vit, mësues i shkollës së Velës ishte Pjetër Bardhi (Albania Sacra, 2007:207). Në vitin 1751, shkolla e Velës ishte e hapur (Dokumente për historinë e Shqipërisë, 2015: 446). Në 1760, mësues qe Lekë Bardhi, i cili njoftonte se “gjithçka shkon mirë, megjithëse atmosfera në Velë nuk është aspak e bukur për shkak të pranisë së vazhdueshme dhe kërcënuese të Karaman Pashës”. Një tjetër relatues, Mëhill Kryezezi, me 11 maj 1774, njoftoi Kongregatën e Shenjtë se “Lekë Bardhi vazhdonte me arsimue të rinjtë që i ishin besue, pavarësisht fjalëve dhe gojëve të këqija e “mashtrimeve” që disa smirëzez flisnin kundër tij”. Dy vjet më vonë, Ipeshkvi Simon Negri njofton se “shkolla po shkonte mirë e kishte dobi në duart e famullitarit të dijshëm, Dom Mark Negri, që ishte emnue mëkambës i tij” (Çefa, 2013: 74).

Me mbylljen e Kongregacionit të Propagandës, në vitin 1798, shkolla ishte mbajtur me të ardhurat e pakta të klerikëve. Në një mbledhje të vitit 1804, ishte vendosur që të gjithë klerikët të jepnin një taksë të veçantë(Çefa, 2013: 109), për të mbajtur shkollën. Një relacion i 28 prillit 1807 i shkruar nga Vela mbi “shkollat e Lezhës” mban emrin e Dom Andrea Negrit, mësues (Vatikani dhe Arbëria, 1998: 162), i cili tregon se shkolla vazhdonte të funksiononte. Po nga Vela, Ipeshkvi i Lezhës Nikollë Malçi kishte dërguar disa relacione në vitet 1800, 1807 dhe 1821 (Vatikani dhe Arbëria, 1998: 159), që do të thotë se ai e kishte rezidencën ipeshkvnore atje. Pastaj të dhënat ndërpriten për 45 vjet.

Në vitin 1866, gjatë vizitës që bëri konsulli Wiet, në Velë kishte një hospic françeskan (Vatikani dhe Arbëria, 1998:390-400), ku misionarët kryenin edhe veprimtari mësimore. Dëshmi për funksionimin e shkollës së Velës, në mes të shek. XIX, jep edhe konsulli frëng në Shkodër Hecquard: “Kohët e fundit, kur Pashai kundërshtoi ndërtimin e një seminari dhe shkatërroi atë që ishte ngritur, mirditorët zbritën në fushë dhe shembën një xhami, në shenjë hakmarrje ndaj padrejtësisë që i ishte bërë katolicizmit”(Hecquard, 2008: 2014). Cili ishte seminari që ishte shkatërruar dhe ku ishte planifikuar të ndërtohej seminari tjetër? Duke parë në vijimësi zhvillimet arsimore në atë periudhë, seminari i shembur duhet të ketë qenë ai i Velës, ndërsa seminari i planifikuar duhet të ishte i Rubikut, ku kishin qëndruar dhe misionarët françeskanë, pasi në atë periudhë misionarë françeskanë kishte në të dy vendet. Pas vitit 1866, veprimtaria arsimore u zhvillua në Rubik dhe pastaj brenda në Lezhë, sidoqoftë shkolla shqipe e Velës kishte shërbyer për rreth dy shekuj e gjysëm për përgatitjen e kandidatëve për klerikë, që gjithnjë ishin mbi nevojat e Ipeshkëvisë, pra duke u shërbyer edhe laikëve.

Konsiderohet si njëri nga arkitektët e bashkimit të Italisë në vitin 1860, dhe ai ishte arbëresh, një potencial i jashtëzakonshëm i mendimit dhe veprimit. Jeta e tij është e stuhishme dhe arritjet gjithashtu janë të mëdha. Nuk reshti së përmbushuri qëllimet e tij që mbruheshin në idealet e larta dhe qëllimet e mira, pavarësisht kohës së cilës ai i përkiste dhe shtjellave të fuqishme ku ai u përfshi. Me një mendje të kthjellët, shpirt qëndrestari bëri jo pak, hyri në historinë e Italisë si ministër dhe si kryeministër.

Françesko Krispi u lidn më 4 tetor 1819 në Pallaci-Ribera në Siçili dhe u shua më 11 gusht 1901 në Napoli) ish revolucionar arbëresh, kryeministër i Italisë dhe patriot.

Krispi erdh në jetë në një familje arbëreshe e Siçilisë dhe u pagëzua në Kishën Bizantine Arbëreshe në Pallacë, sipas dëshirës së prindërve të tij. Gjyshi i tij, Françesko, ishte një prift ortodoks-bizantin i kishës arbëreshe dhe xhaxhai i tij, Jozefi, ishte një peshkop i kishës arbëreshe dhe rektor i Seminarit Arbëresh në Palermo, ku Françesko Krispi shkoi për të studiuar (1828-1835).

Fëmijërinë e Françesko Krispit kaloi në të parat kohë tek katundin arbëresh e t’atin, Pallaci, i cili ësh një vendbanim i vogël i krijuar nga shqiptarët të ikur prej pushtimit otoman në shekullin XV.

Ai pati një rol shumë aktiv në kryengritjen për pavarësi të sicilianëve kundër mbretit Ferdinand II në Palermo, gjatë vitit 1848. Kjo kryengritje dështoi në maj të vitit 1849 dhe ndryshe nga pjesëtarët e tjerë, Krispi nuk u përfshi në faljen e përgjithshme që ju bë kryengritësve, gjë që e detyroi të largohej për në Piemonte. Në Milano, ai u përfshi në “konspiracionin e Mazzinit” gjatë vitit 1853, dhe për këtë arsye u përzu nga Piemonte. Pas largimit nga Piemonte ai u vendos në Maltë e më pas në Paris. I përzënë edhe nga Franca vendoset në Londër duke u bashkuar për herë të parë me Giuseppe Mazzinin.

Krispi në vitin 1860, bashkë me Bertanin, Bixion, Medicin dhe Giuseppe Garibaldin udhëhoqi “ekspeditën e të njëmijëve” që arriti ne Siçili në datën 11 maj 1860. Më 13 maj 1860 Krispi mori pjesë në shpalljen e Mbretërisë së Italisë. Pas rënies së Palermos, Krispi u emërua Ministër i punëve te brendshme dhe të financave i qeverisë provizore siciliane, por iu desh të jepte dorëheqjen pas kundërshtimeve të ideve të Cavourit rreth aneksimit të Siçilisë nga Italia .

Më pas i emëruar sekretar i Garibaldit siguroi dorëheqjen e Agostino Depretisit si diktator “pro-tempore” i Siçilisë, i cili ështe emëruar në atë post me urdhër të Giuseppe Garibaldit.

Në vitin 1861 kandidoi për ekstremin e majtë në Palermo, por humbet. Megjithatë ai arrin të fitojë një vend në kuvend si përfaqësues i komunës Castelvetrano. Në këto votime u mbështet nga një mik i ngushtë sicilian, republikani Vincenzo Favara.

Krispi fitoi emërimin si anëtari më agresiv dhe më i apasionuar i partisë republikane. Por, në 1864 ai deklaroi se ishte monarkist me citatin e njohur “Monarkia na bashkoi, Republika na ndau”, të cilin e gjejmë edhe në korrespondencën që kishte me Mazzinin.

Në vitin 1866 refuzon të bëhet pjesë e qeverisë Ricasoli. Pas shpalljes së luftës franko-prusiane në vitin 1870 u vu kundër aleancës së mundshme në mes të Italisë dhe Francës.

Pas ardhjes të së majtës në pushtet në nëntor të vitit 1876, emërohet President i Dhomës. Më 1887, rikthehet si ministër i brendshëm në qeverinë e Agostino Depretisit dhe mbrenda vitit e zëvendëson si kryeministër, pas vdekjes se Depretisit. Në 1889, miraton kodin penal të ri të Giussepe Zanardellit që solli shumë ndryshime të rëndësishme, si lirinë e shoqatave dhe të grevës për herë të parë në Evropë si dhe heqjen e dënimit me vdekje. Në lëmin ekonomik adoptoi një politikë proteksioniste duke vendosur taksa mbi prodhimet komerciale në doganë. Përparime u bënë edhe në industri, sidomos në atë të rëndën si metalurgjia e cila nuk ekzistonte aspak në Itali.

Më 1891 Krispi largohet nga qeveria e Rudinit por pas rënies të qeverisë Giolitti nga skandali i Bankës Romana, emërohet sërish kryeministër. Këtë herë qeveria e tij sa vjen e bëhet më shumë konservator edhe autoritare, duke shtypur me dhunë revoltat e punëtorëve si dhe shkrirjen e Partisë Socialiste në 1894.

Në këtë kohë pati si sekretar personal shkrimtarin dhe diplomatin milanez Carlo Dosi.

U largua nga skena politike pas dështimit në Adua në 1896. Dalja e fundit publike është në Romë katër vjet më vonë, gjatë funeralit të mbretit Umberto I. Vdes në Napoli më 12 gusht 1901 gati tetëdhjetë vjeçar.

Besian Gjika/

Në 30 shtator 1916, 107 vjet më parë, u botua në Saint Louis, gazeta e përjavshme, “Mprojtja Shqipetare”, (The Albanian Defense). Kjo gazetë u botua prej shoqërisë “Mprojtja Shqipetare” në adresën: 2241 Clark Ave. Saint Louis MO. Menaxher i saj ishte z. Vasil G. Marko, emër i njohur, i cili shquhet për veprimtaritë patriotike, ku në 28 shkurt 1913 zgjidhet kryetar i degës së Vatrës për Saint Louis-in si dhe për shërbimin e tij si prift në kishën ortodokse shqiptare të Saint Louis-it “Shën Mitri”, prej vitit 1917-1920. Më pas kthehet në Shqipëri së bashku me Fan Nolin ku kontribuojnë në krijimin e Kishës Autoqefale Shqiptare. Ndërroi jetë në Korçë në vitin 1949.

Gazeta nuk pati udhë të gjatë dhe u botuan vetëm 10 numra të saj. Në 9 dhjetor të 1916 botohet edhe numri i fundit i saj. Edhe pse nuk pati jetëgjatësi ajo mbetet një xhevahir për komunitetin shqiptar në Saint Louis. Duke shfletuar numrat e saj të duket sikur lundron në ato kohë sa të zymta për trojet shqiptare në gadishullin Ilirik e po aq patriotike e shqetësuese për bashkëkombasit në diasporë. I bëjmë me dije të gjithë patriotët shqiptarë dhe studiuesit se së shpejti do t’i gjejnë të afishuara në website-in e shoqatës “Iliria” të gjithë numrat e plotë të gazetave shqiptare që janë botuar në Saint Louis:

“Trumbeta e Krujës”, 1911, “Mprojtja Shqipetare”, 1916, “E Verteta”, 1920-23.

Shaban Murati/

Gazeta e njohur ruse “Pravda” njoftonte në 28 shtator 2023 se në internet është shpërndarë një video, në të cilën kryeministri i Izraelit, Beniamin Netaniahu, në një fjalim të tij deklaron se Hitleri nuk ka faj për holokaustin në Luftën e Dytë Botërore, ku sipas të dhënave të Izraelit u vranë nga nazistët 6 milion çifutë, por e kanë fajin arabët, se ata ia kërkuan një gjë të tillë udhëheqësit nazist.

Sado paradoksale të duket, fjalimi i Netaniahut me këtë përmbajtje filohitleriane është i vërtetë dhe konfirmohet nga agjencitë më të mëdha të informacionit në të gjithë botën, përfshirë edhe vetë Izraelin. Në fjalimin e mbajtur në Kongresin Botëror Sionist në 21 tetor 2015 në Jeruzalem kryeministri i Izraelit, Netaniahu, deklaron se Hitleri nuk donte t’i zhdukte çifutët, por vetëm t’i dëbonte nga Europa, dhe ishte myftiu i Jeruzalemit që në një takim me Hitlerin në vitin 1941 e bindi atë që të bënte holokaustin. Profesor Moshe Zimmerman i Universitetit të Jeruzalemit lidhur me këtë deklaratë të kryeministrit izraelit, i deklaroi Agjencisë së madhe amerikane të lajmeve “Asoshiejted Press” se “kushdo që kërkon t’ia hedhë të tjerëve barrën e Hitlerit është formë e mohimit të holokaustit”. Politikani izraelit Itzik Shmuli deklaron për këtë fjalim: “Është turp i madh, kryeministri i Izraelit në shërbim të mohuesve të holokaustit”. Politikania izraelite Zehava Galon ironizon: “Ndoshta ata 33771 çifutë të vrarë nga nazistët në Babi Jar dy muaj para se Hitleri të takonte myftiun e Jeruzalemit duhen çvarrosur që të mësojnë se Hitleri nuk kishte ndërmend që t’i vriste ata”.

Është e qartë në planin juridik, historik dhe moral se kushdo që çfajëson Hitlerin për holokaustin bën të njejtin faj si ata, që e mohojnë holokaustin. Në disa shtete të Europës mohimi i holokaustit konsiderohet faj penal dhe dënohet me ligj. Në disa shtete të Europës janë dënuar historianë europianë, që në veprat e tyre kanë vënë në dyshim ekzistencën e holokaustit.

Nuk mund të mos habitesh që kryeministri i atëhershëm dhe i sotëm i Izraelit, ekstremisti Netaniahu, e çfajëson Hitlerin për holokaustin dhe asnjë kancelari europiane dhe perëndimore nuk e dënon. Kryeministri Netaniahu është i verbuar nga urrejtja raciste antiarabe aq shumë, sa që në çmendurinë e tij pushtetare për të fituar kuota elektorale brenda vendit tenton që urrejtjen e popullit të Izraelit ndaj Hitlerit dhe holokaustit ta devijojë kundër popujve arabë. Por nuk mund të mos shtrosh pyetjen se si Europa hesht ndaj një urrejtje raciste të kryeministrit të Izraelit, e cila njësoj si në kohën e holokaustit prodhon luftra dhe gjak.

Ai që don, e kupton përse në Lindjen e Mesme nuk ka paqe…