Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest

Studimi i historisë bashkëkohore, veçanërisht i periudhës që i takon edhe imzot Nikollë Kaçorri kërkon shumë kujdes, paanshmëri e profesionalizëm të lartë, në njërën anë, ndërsa në anën tjetër ballafaqim të shpeshtë të burimeve të reja me “tabutë e krijuara për shumë vite” nga emra të njohur të historisë së popullit shqiptar me idetë tanimë të vjetëruara dhe të tejkaluara të qasjes së metodologjisë së vjetër shkencore të personaliteteve dhe ngjarjeve të veçanta. Botimi i dokumenteve ashtu siç u shkruan në kohën e krijimit të tyre, pa ndërhyrje, duke ruajtur aq sa është e mundur origjinalitetin dhe saktësinë ortografike, toponominë dhe mikrotoponominë vendore, emrat e fisveve dhe perosnaliteve që vinë nga fiset ose krahinat e caktuara, të shikuara sipas binomit të paralelizmit qëndror: “Fe e Atdhe” pa një dallim ose favorizim thelbësor religjioz apo patriotik, bëjnë që të realizohet besnikërisht qëllimi dashamirës për ta paraqitur këtë binom që shquhet sidomos te shqiptarët. Laiciteti i të riut Nikollë, ndërthuret me mjeshtëri pa u vënë re me petkun e priftit don Nikollë, duke mos përjashtuar atë më kryesoren dashurinë për atdheun, vendlindjen, popullin dhe në asnjë situatë, besimtarët. Shtjellimi i shtresëzuar i një rrëfimi shkencor sipas modaliteteve bashkëkohore, kritike të botimeve të specializuara, studiuesin, historianin e lexuesin i bën që me padurim të lexojnë faqe pas faqe një jetë të panjohur, por shumë të bujshme që nga fëmijëria e varfër, gjë pothuajse e zakonshme për pjesën dërrmuese të shqiptarëve, pastaj shkollimin, studimet e më vonë jetën meshtarake që nga shugurimi dhe përkushtimi për jetën fetare (ku kthimi i tij në atdhe e vendlindje “festohet sikur të ishte një dasmë”), ngritjen dhe bllokimin në hierarkinë kishtare dhe pastaj ballafaqimin me patriotin dhe nacionalistin e përkushtuar për atdhe deri në vdekje.
Studimet burimologjike arkivore për figura të shquara kombëtare dhe fetare të mbështetura në kërkime të thelluara profesionale, hulumtime arkivore dhe shfrytëzim të një literature të bollshme të fushave të ndryshme, e plotësuar edhe me burime dytësore si memoaret apo rrëfime-intervista të personave të gjallë, kur shkruhen nga penda të mençura dhe profesionale, domosdoshmërisht përbëjnë një ngjarje kryesore dhe janë literaturë e pashmangshme për rishikimin dhe rishkrimin e historisë sonë kombëtare, veçanërisht të periudhës së Pavarësis së Shtetit Shqiptar.
Qëmtimi me kujdes, ballafaqimi kritik me burime relevante, vlerësimi racional dhe paraqitja logjike me një gjuhë të rrjedhshme e të pastër, pasiqë është punuar, konsultuar e analizuar me profesionalizëm e me burimet origjinale, mundësojnë studime, analiza dhe nxjerrje përfundimesh nga këndvështrime të ndryshme për personalitetet që fimorësn gurëthemelin e shtetit shqiptar, e njëri nga ata ishte imzot Nikollë Kaçorri, që me veprimet e tij të menqura dhe largëpamëse, prej burrështetasit, zë vend në lterin e nderuar të themeleve të shtetit bashkëkohor shqiptar.
Nikollë Kaçorri u lind në fshatin Krejë, një krahinë e vogël e Lurës, por e nderuar dhe e vlerësuar për peronalitetet që i dha në historinë e Shqipërisë. Ky vend i bukur, i vendosur në mes të Dibrës, Mirditës dhe Matit, që nuk i përkiste asnjërës prej këtyre trevave dhe, duke qenë pak nga këto të trija, krijoi individualitetin e vet të spikatur. Gjergj Fishta, pasi e vizitoi, pati thënë: “Kush nuk njeh Lurën nuk njeh Shqipërinë” . Babai i Nikollë Kaçorrit, Vokrri ishte djali i Kolë Kaçorrit. Vokrri, ndonëse katolik i devotshëm, ishte martuar me Hane Vladin, një vajzë myslimane nga Lura, e shtëpisë së njohur së Vladëve, edhe ata të përzier në fe,që ishin shumë të lidhur me nipat e tyre katolikë, pa asnjë lloj paragjykimi (…), ndërsa edhe xhaxhai i Nikollës ishte mysliman.” Vokrri dhe Hane Vladi patën dy djem, të cilët u rritën si katolikë të devotshëm, të cilët quheshin: Ndrecë e Nikollë.
Për datën e lindjes së Nikollë Kaçorrit ka mendime të ndryshme. Sipas njërit prej biografëve të tij, Sali Ajazit “dokumenti i pagëzimit që kërkohej për të vazhduar studimet në Romë i ishte lëshuar në vitin 1882, në atë vit kur ka filluar studimet dhe, nisur nga data e këtij dokumenti, si dhe nga fakti se ka shkuar për studime në Romë në moshën 17 vjeçare, del se viti i lindjes së tij është 1865”.
Në fëmijërinë e Nikollë Kaçorrit nuk kishte shumë shkolla në gjuhën shqipe në Lurë. Ndërkohë, në treva të tjera fqinje, Dibër e Mat kishte ndonjë të rrallë, ku mësimet të shumtën merreshin në gjuhën turke. Nikolla i ri bëri mësimet në Kryeipeshkvinë e Durrësit ku ekzistonte një kolegj i vogël, me qendër në Delbnishtit në Kurbin, ku, kishin djekur mësimet shumë të rinjë që më vonë u bënë atdhetarë, fetarë /priftërinj/ dhe figura të nderuara të Shqipërisë. Në Delbnisht Nikolla qëndroi për një kohë të shkurtër, duke vazhduar mësimet që i kishte nisur në Lurë, për t’u përgatitur për në Seminarin Papnor të Shkodrës. Studimet në Seminar bëheshin në gjuhët shqipe dhe italiane. Studimi zgjaste rreth shtatë vjet në gjimnaz dhe katër vjetë të tjera ishin për të studiuar teologji. Pasi mbaroi me sukses të lartë studimet në Shkodër, Nikolla u zgjodh për të studiuar në Kolegjin Urmanian të Propaganda Fide-s në Romë. Në Kolegjin Urbanian të Romës, Nikolla studioi 6 vjet, nga të cilat, katër vjet për gramatikë dhe dy vjet për retorikë. Pas studimeve në në Romë, ai vazhdon edhe dy vjetë të tjera studimi nëUniversitetin “Zeking” në Zyrih në Zvicrër. Këtu Nikolla studioi teologji, filozofi dhe shkenca politike dhe u diplomua në vitin 1938.
Më 1908, Nikollë Kaçorri mori pjesë në Kongresin e Manastirit. Në vitin 1909 mori pjesë në Kongresin e Elbasanit. Në nëntor të vitit 1912, si delegat i Durrësit, mori pjesë në Kuvendin e Vlorës dhe ishte firmëtar i dokumentittë pavarësisë. U zgjodh nënkryetar i qeverisë shqiptare. Pas rënies së Qeverisë së përkoshme, Imzot Nikollë Kaçorri emigroi në Austri, në Vjenë. Atje qëndroi derisa vdiq, më 29 maj 1917. Varrimi i tij u bë më 1 qershor 1917, në Zentralfriedhof, Austri në “Central Cementery” në grupin 84, rreshtin 32, numër 19. Certifikata e vdekjes e Imzhot Nikollë Kaçorit ruhet në Arkivin e Shtetit Shqiptar, AQSH. F. 65, V. 1917, D. 144. F. 1. Sot eshtrat e Imzot Nikollë Kaçorrit prehen në Shqipëri, në Kishën e Shën Luçisë, në Durrës. Me origjinë nga një krahinë e varfër, me specifika shumë interesante, me një besë e burrëri të panjollosur, me një zgjuarsi natyrore, imzot Kaçorri edhe kur ishte zëvëndës-kryeministër (në fakt, në shumë raste e për shumë kohë ushtroi detyrën e kryeministrit kur Ismail Qemali mungonte, kur ndodhej jasht shtetit) por edhe më vonë, në përballjen me Esat Pashën, ai tregoi zgjuarsi, mençuri e pjekuri duke marrë vendime të drejta të cilat edhe sot e kësaj dite janë të padiskutueshme.
I formuar në rrethet intelektuale arsimore të kohës, me një shkathtësi të veçantë të përdorimit të gjuhëve të huaja që njihte, prifti i ri as edhe një herë nuk i shkëputi lidhjet dhe interesimin për atdheun që ndodhej nën një shtypje të rëndë, nga një pushtues mizor, në momente shumë të rëndësishme të kthesave të mëdha historike, të mbijetesës dhe të shtetëformimit modern.
Nuk ishte fare e lehtë të veprohej në kushtet e survejimit, ndjekjes e burgosjes, të torturave mizore dhe sfidave nga më të pabesueshmet, megjithatë, burrëria dhe shpirti liridashësh ngadhnjyen mbi të keqen, duke e bërë tani priftin e pjekur dhe të nderuar në popull e në bajraqe, të respektuar në kuvende e takime, dëshmitar dhe pjesëmarrës direkt, të njërës prej ngjarjeve më të rëndësishme të historisë së kohës moderne, shpalljes së pavarësisë së shtetit modern shqiptar.
Nuk është rasti i parë që një klerik intelektual shqiptar i formuar dhe i brumosur me dije nëpër qendrat universitare të Europës, të vërë në veprim binomin “Fe e Atdhe”. Por, rasti i imzot Nikollë Kaçorrit është shumë intersant dhe me specifika tepër të veçanta.
Njëri nga momentet më të rëndësishme të jetës dhe trevës nga është origjina e imzot Nikollë Kaçorrit, të cilit duhet kushtuar një vëmdje e posaqme, është edhe fenomeni i “laramanizmit ose kriptokatoliçizmit.” Për shkak të rëndësisë që ka ky fenomen, por edhe për vetë ndërlidhshmërisë funksionale me ngritjen hierakike kishtare të imzot Nikollë Kaçorrit mendojmë se atij i duhet kushtuar një vëmendje e posaçme. “Lura sot paraqet një rast unikal në Europë. Ajo është e përzier në fe, jo thjeshtë si krahinë me fshatrat e saj, por edhe brenda të njëjtës strehë familjare. Nuk ka shtëpi që të mos jetë lidhur në trungun e vet me familje të fesë tjetër. Kështu, për të krishterët, apo myslimanët personat e fesë tjetër janë vëllai, nipi, kushëriri, miku dhe, duke qenë të tillë, ata janë pjesë e pandarë e tyre ku, përballë lidhjes së fortë të gjakut, ndryshimet në besim kalojnë në rend të dytë.“
Në literaturën historike, fenomeni i “Laramanizmit te shqiptarët” është trajtuar më se një herë, por pa u thelluar në specifikat, kushtet, arsyet dhe rrethanat që ndikuan në përhapjen dhe shtrirjen e këtij fenomeni te shqiptarët në përgjithësi dhe në rastin konkret në Lurë, në veçanti. Është trajtuar në mënyrë sipërfaqësore nga autorë që janë vetë me origjinë “laramane ose kriptokatolike” të cilët nuk kanë mundur t’i mënjanojnë paragjykimet, kështuqë punimet e tyre nuk e kanë trajtuar thellësisht dhe gjithanshmërisht këtë problematikë mjaft të ndjeshme për shoqërinë tonë.
Don Nikollë Kaçorri nuk arriti të emrohej ipeshkëv apo kryeipeshkëv. Deri me sot, jnaë përmendur në mënyrë hipotetike arsye të ndryshme, por e vërteta është krejt tjetër. Nuk qëndron pohime se don Nikolla nuk arriti të ngrihej në pozita të larta kishtare për shka të “aktiviteti patriotik ose angazhimet politike”. Një pohim i tillë nuk është i qendrueshëm, për faktin se Selia e Shenjtë, kishte në dorë një argument tjetër tepër të rëndësishëm, e që deri me sot nuk është shkelur apo anashkaluar. Ky argument është: imzot Nikollë Kaçorri ishte “Laraman ose kriptokatolik” dhe kishte edhe në familjen e ngushtë e të gjerë myslimanë!
Sipas të Drejtës Kanonike, si ipeshkv apo në një funksion tjetër më të lartë kishtar cilidoqoftë ai, nuk mund të emërohet në asnjë mënyrë dhe në asnjë rast, një përson që ka origjinë ose të kaluar të tillë. E Drejta Kanonike është shumë e rreptë dhe një gjë të tillë e sanksionon në mënyrën më rigoroze të mundshme.
E vetmja mundësi për emërimin e tij si ipeshkv mund të ishte, rasti kur imzot Nikollë Kaçorri, ipeshkvi ose kryeipeshkvi që e kishin propozuar atë, i janë drejtuar “Penitencierisë së Shenjtë – Sacra Penitentieria” dhe nëse ky dikaster si njëri ndër më të rëndësishmit dhe me kompentenca direkte për çështje kërkonte Papës leje të veçantë, në rastin tonë, që imzot Nikollë Kaçorri të mund të emërohej me gjithë këtë ‘njollë’ në biografinë e tij apo të familjes së tij. Me një bulë të veçantë, Papa jepte miratimin e tij për të proceduar me emërimin, dhe për këtë njoftohej edhe Kolegji i Kardinalëve.
Ne nuk kemi informacione nëse imzot Kaçorri apo ipeshkv P. Bianki i janë drejtuar “Penitencierisë së Shenjtë” për një gjë të tillë, sepse dokumentet që ruhen në arkivin e “Penitencierisë së Shenjtë” në kushte tepër të rrepta sigurie dhe pas shumë garancish përkatëse, nuk janë të hapura për studies e në asnjë mënyrë edhe për publikun e gjërë. (Për informacion mund të themi se njëra nga studiueset e rralla në botë që ka pasur fatin të bëjë kërkime shkencore në këtë fond, në Arkivin Sekret të Vatikanit, /Archivio Segreto Vaticano sot Archivio Apostolico Vaticano/ është shqiptarja, Prof. Dr. Etleva Lala).
Pra dëshirojmë të ripërsërisim se shkak për mosemërimin e imzot Kaçorrit si ipeshkv në Shkup, Shkodër apo Durrës është origjina e tij prej “laramani ose kriptokatoliku” dhe asgjë tjetër personale, politike apo fetare, etj.
Të gjithë ne ia kemi borxh një perosnaliteti dhe figure të tillë poliedrike, e atdhetare, që ta vëmë atë në vendin e tij, aty ku i takon, në lterin e lirisë, si njëri prej themeluesve të shtetit bashkëkohor shqiptar.
(Fragment monografia për Imzot Nikollë Kaçorrin)

DOKUMENTE ARKIVORE NGA HAUS UND HOF STAATSARCHIV WIEN, PËR IMZOZ NIKOLLË KAÇORRIN
Perandoria Austro-Hungareze ka ndjekur me vëmendje të veçantë zhvillimet politike që ndodhnin në Ballkan në përgjithësi dhe në veçanti në Shqipëri. Diplomacia austro-hungareze ishte shumë aktive në fusha të ndryshme, posaqërisht nga koha e Rilindjes Kombëtare, duke vazhduar me ritëm të shtuar në vitet e shpalles së Pavarsisë, por edhe më vonë në vitet në vijim. Duke ndjekur nga afër përmes përfaqësuesve të saj, zhvillimet në trevat shqiptare që ende ishin në pushtim osman, përmes raporteve, telegrameve dhe dokumentacion tjetër zyrtar, ne sot mund të analizojmë shumë aspekte nga këndvështrime të ndryshme si të mbështetjes politike, ekonomike, ushtarake, kulturore, arsimore, sociale etj.
Në këtë kuadër, kësaj radhe botjmë “vetëm” katë dokumente që kanë të bëjnë ngushtë me veprimtarinë e nënkrytarit të Qeverisë së Vlorës, atdhetarit dhe klerikut të ndritur don Nikollë Kaçorri, i cili edhe përkundër presionit që shkonte deri në kërcënim, nuk hoqi dorë asnjëher nga Lëvizja Kombëtare Shqiptare për Pavarsi dhe për krijimin e shtetit shqiptar. Jo rrallë herë gjuha dhe veprimet diplomatike marrin ngjyrime tjera, të cilat duhen shikuar nga koha kur kanë ndodhur, e asnjë mënyrë nga pozitat e sotme.
Dokokumentet që po analizojmë janë me mjaft interes për një peridhuë kohore prej vetëm dy muajsh, por kohë e mjaftueshme, për të krijuar një përshtypje dhe ide të qartë për zhvillimet dinamike dhe pozicionet në të cilat ndodheshin atdhetarët shqiptar gjatë kësaj periudhe plot trazira, sfida dhe të papritura.
Në dokumentin e parë që botojmë këtu, me mjaftë interes është qëndrimi i kryeipeshkvit të Durrësit imzot Primo Biankit si ndaj Austro-Hungarisë, poashtu edhe ndaj Selisë së Shejtë. Rëndësi të veçantë ka ky dokument për propozimin e bërë nga kryeipeshkvi për emrimin e ndihmësit tij, si dhe mendimi shumë i lartë që ka ai, për don Nikollë Kaçorrin. Është mjaft domethënës fakti, kur kryeipeshkëv imzot Bianki shpreh rezervat e tij për imzot Doçin dhe klerin shkkodran, të cilët, sipas tij, mund të “bëjnë intriga” kundër don Nikollë Kaçorrit. Për fat të keq, nuk kemi të sqaruar arsyen e një rezerve të tillë. Nëse shikojmë dokumentacionin tjetër, atëher ky rast nuk është i vetmuar.
Dokumenti i dytë është një telegram i nënkonsullit austro-hungarez Rudnay, dërguar në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë për veprimet e don Nikollë Kaçorrit, të cilat kanë të bëjnë me ndihmën e ofruar prej tij, për drejtuesin e kryengritjes së malësorëve Pal Vataj nga Biza. Përmes këtij dokumenti mund të ndjekim kujdesin dhe interesin që tregon për zhvillimet në Shqipëri dhe rajon Austro-Hungaria. Inforamcionet e hollësishme të shënuara në dokument na mundësojnë të kemi një pasqyrim shumë të saktë për dinamikën e zhvillimit të situatës politike dhe qëndrimet e klerikëve shqiptarë, veçanërisht të don Nikollë Kaçorrit. Është shumë interesant presioni që i bën don Nikollë Kaçorrit, nënkonsulli Rudnay për veprimet e tija, i cili në fund detyrohet të pranoj ndihmën e ofruar për Pal Vatajn. Nënkonsulli njofton për këto veprime ministin, ambasadorin e Austro-Hungarisë në Stamboll dhe konsullatën e tyre në Korfuz.
Dokumenti i tretë që botojmë është një relacion zyrtar nga Ministria e Punëve të Jashtme Austro-Hungareze me udhëzime shumë të qarta për nënkonsullin Rudnay dhe ambasadorin, Markezin Pallavicini, për qëndrimet që duhet mbajtur ndaj klerit katolik dhe rreth zhvillimeve politike në Shqipëri. Qëndrimet shtetërore janë të qarta, të prera dhe shumë domethënse. Vihet në pah se kjo Ministri në mënyrë të vazhdueshme ka kundrështuar dhe më tutje do kundërshtoj dyshimet e qeverisë Otomane për qëndrimet e Klerit katolik në Shqipëri, duke u arsytuar me qëndrimet korrekte të pjesës dërmuese të klerikt katolik. Por, nuk mungojnë as tonet e ashpra dhe rekomandimet e prera, të cilat shkojnë deri në masën e kërcënimit për don Nikollë Kaçorrin, të cilit i kërkohet që të heq dorë nga veprimtaria patriotike sepse në të kundërt do njofotjnë edhe Selinë e Shejtë, përkatësisht udhëheqësit e tij, në Propganda Fide, në Vatikan.
Dokumenii katër edhepse i shkurtër, nënkosulli Rudnay, e njofton Konsullin e Përgjithshëm për qëndrimet dhe veprimet e tija ndaj don Nikollë Kaçorrit, si dhe për mosmundësinë e shkuarjes për vizitë te kryeipeshkvi imzot Primo Bianki në Delbinisht për shkak të situatës dhe rrethanava jo të favorshme politike. Mjaft i ashpër është qëndrimi për don Nikollë Kaçorrin, ku e informon eprorin e tij, se nga don Kaçorri ka kërkuar që të heq dorë nga vepimet e dyshmita politke! Është shumë i rëndësishëm informacioni se nënkonsulli ka fituar besimin e kelrit katolik, që len të nënkuptohet se ata nuk i mbështesin qëndrimet dhe veprimet e don Nikollë Kaçorrit.

Dok. 1.
Durrës, 04 prill 1912.
Raport sekret i të dërguarit Perandorak dhe Mbretëror në Durrës, Löwenthal, për Ministrin e Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë në Vjenë, kontin Leopold Graf Berchtold, rreth propozimit të kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Primo Biankut, për emërimin e don Nikollë Kaçorrit si: coadjutor cum jure successionis, në këtë kryipeshkvi dhe insistimin e tij për mbështetje tek Selia e Shejtë, nga ana e Perandorisë Austro-Hungareze, përmes princit Schönburg.

Telegram numër 13
Tepër urgjet /Skeret!
Shkëlqesisë së Tij:
Ministrit të jashtëm perandork dhe mbretëror, kontit Bertchold,
Vjenë.
Imzot Bianki që pas disa ditësh do të shkoj në rezidencën e tij verore, më bëri një vizitë lamtumirëse dhe më këtë rast më parashtoi lutjen si vijon:
Ai e ndien vetën të plakur dhe të lodhur për të administruar kryeipeshkvinë që e drejton. Për shkak të sëmundjes që kaloi këtë dimër, ai është mjaft i dobësuar dhe pohon se nuk është në gjendje që të drejtoj e administroi me shumë sukses e energji, shërbimet që kërkohen prej tij, duke shtuar edhe vështirësitë e shumta dhe udhëtimet e mundishme si dhe kushtet shumë të këqija që janë në kryeipeshkvinë e tij.
Prandaj ai [imzot Bianki, m.a.] i është drejtuar me një kërkesë Selisë së Shejtë që ti caktoj një coadjutor cum jure successionis . Sipas pohimeve të tij, ai për këtë post kishte menduar protonoterin apostolik dhe njëherësh famullitarin e tij, për qytetin e Durrësit, dom Nikollë Kaçorrin, për të cilin mendon se është zgjedhja më e pëlqyeshme dhe më e drejtë edhe për ne.
Imzot kryeipeshkvi pasi më njoftoi më këtë kërkesë të drejtur për Selinë e Shejtë, më është lutur që nga ana e jonë t’i rekomandojmë Selisë së Shejtë, përmes princit Schönburg, që për këtë post të zgjidhet don Kaçorri, ose për këtë të merrej parsysh edhe mendimi i imzot Biankit. Nëse një gjë e tillë do kërkojhej nga ai, atëher ai do të popozonte vetë don Kaçorrin, dhe lutet që propzimi i tij të mbështetet nga ana jonë.
Imzot Bianki me këtë rast shprehu një shqetësim, sepse dyshon se kryeipeshkvia e Shkodrës dhe sidomos kleri i kryeipeshkvisë së Shkodrës, posaqërisht imzot Doçi, do bëjnë intriga kundër peronalitetit të don Kaçorrit.
Unë jam i bindur se personaliteti i klerikut të propozuar, nga ana e imzot kryeipeshkvit, është shumë mirë i njohur për shkëlqesinë Tuaj. Unë me këtë rast po kufizohem të vë në dukje, e të shënoj mendimet dhe dhe veprimtarinë e don Kaçorrit, që kam mundur të siguroj gjatë qëndrimit tim të shkurtër këtu. Këto qëndrime pajtohen plotësisht me qëllimet tona dhe me ineresat e Monarkisë.
Prandaj, marr guximin që të rekomandoj dhe mbështesë edhe nga ana ime, kërkesën e imzot kryeipeshkvit për popozimin e bërë nga ana e tij, duke i bërë një mbështetje energjike kandidaturës së don Kaçorrit.
Një kopje për Romën, numër 61 / Sekret
I dërguari Perandorak dhe Mbretëror
Löwenthal.

Dok. 2.
Durrës, 10 maj 1912.
Telegram i nënkonsullit Rudnay dërguar në Minisrtrinë e Punëve të Jashtme të Austro-Hungarisë për veprimet e don Nikollë Kaçorrit, të cilat kanë të bëjnë me ndihmën e ofruar prej tij, për drejtuesin e kryengritjes së malësorëve Pal Vataj nga Biza.

Telegram nr. 33
Shumë i nderuar Kont.
Me ndihmën e famullitarit të këtushëm, don Nikollë Kaçorri, me datë 04 të këtij muaji shkoi për në Korfuz, me vaporin e Lloyd-it, malësori Pal Vataj, katolik shkodran, një nip i Átit françeskan të Bizës, Rrok Vataj.
I përmenduri, gjatë kryengritjës së vitit të kaluar, ishte njëri nga udhëheqësit e malësorëve. Flitet se tani para disa kohësh, ai, ka vra në fshatin e tij, pesë ushtarë [turq, m.a] për t’u marrë armët. Sipas informacioneve që kam siguruar unë, i përmeduri, ka shpresë se do furnizohet me armë nga konsullata italiane ose nga Ismail Qemal beu, të cilin e ka takuar vitin e kaluar personalisht. Siq jam njoftuar unë, sapo ka mbërritur në Korfuz, Pal Vataj, ka zhveshur veshejn e tij kombëtare dhe ka veshur kostumin e rrobave europiane.
Don Nikollë Kaçorri, rezervorhej të më tregonte për këtë rast, si për identitetin e personit në fjalë ashtu edhe për qëllimet e tija. Pas insisitimit tim, ai pranoj se informacioni që kisha unë, ishte i saktë, dhe shtoi se Vataj, planifikon që të kthehet prap në Shqipëri përmes Serbisë ose Bosnjes.
Don Nikollës unë i vura në dukje rreziqet dhe problemet që mund të shkaktonte për te dhe për ne, ndihma e dhënë prej tij, për personin në fjalë.
Një kopje të këtij relacioni po ja transmetoj Konsullatës Perandorake dhe Mbretërore në Korfuz në numrin 183 / Rezervat.
Në mënyrë identike u njoftua Stambolli në numrin 29 dhe shkodra në numrin 28.
Shkëlqesi, pranoni, konsideratën dhe respektintonë më të thellë.
Rudnay.

Dok. 3.
Vjenë, 20 maj 1912.
Relacion zyrtar nga Ministria e Punëve të Jashtme Austro-Hungareze me udhëzime shumë të qarta për nënkonsullin Rudnay dhe ambasador Markezin Pallavicini për qëndrimet që duhet mbajtur ndaj klerit katolik dhe rreth zhvillimeve politike në Shqipëri.

Raport numër 2093-2094:
I. Zotit von Rudnay, Durrës
II. Markezit Pallavicini, Stamboll

Në lidhje me realcionin e datës 10 të këtij muaji, numër 33, ju lutem që në takimin e afërt me Imzot Biankin, zotëria Juaj, të drejtoni bisedën, duke i vënë atij në vëmendje rreziqet dhe pasojat që sjell qëndrimi i don Kaçorrit, me rastin e ndihmës për kalim fshehurazi të malësorit Pal Vataj për në Korfuz.
Ne kemi provuar në çdo kohë, që të kundërshtonin pranë Portës së Lartë, dyshimet e qeverisë otomane që shfaqeshin herë pas here kundër qëndrimit të klerit katolik, duke bërë rekomandimet e rastit. Këto kundërshtime tona, do të bëhen edhe në të ardhmen, duke u mbështetur në qëndrimin korrekt të shumicës dërmuese të klerit.
Por, është për të ardhur keq, që pikërisht don Kaçorri, e ka komprementuar në një farë mënyrë të papëlqyeshme pozitën e tij dhe të klerit me një çështje mjaft delikate, dhe po merret tani prap me veprime të dyshimta.
Në emër të kësaj Ministrie, zotëria Juaj, duhet ti luteni imzot kryeipeshkvit, për t’a paralajmëruar don Kaçorrin, që të mos i përsëritë herë tjetër këto veprime. Nëse qëndrimi i tij politik, do të sillte për pasoj ndonjë proçedim gjyqësor ndaj tij, atëher ne me keqëardhjen më të madhe do të ishim të detyruar të heqim dorë nga çfardo ndërhyrje në favor të personit në fjalë dhe se çështjen do ta paraqesim për dijeni Propagandës Fide.
Me rastine bisedimit tuaj me imzot Biankin, zotoria Juaj, të keni mirësinë ti vini në dukje edhe rastin e përmendur në relacionin Tuaj numër 28, të datës 27 të muaj të kaluar, që ka të bëj me festën e organizuar aty me rastin e hypjes në fron të Madhërisë së Tij, Sulltanit.Don Kaçorri nuk ka bërë ndriqimin e shtëpisë së famullisë katolike me këtë rast.
Në lidhje me relacionet e konsullatës Perandorake dhe Mbretërore të Durrësit, të dërguara për Shkelqësinë Tuaj, me numër 25 e 30, në datat 27 të muajit të kaluar e 10 të muajit në vijim , bashkangjitur këtu, ju dërgojmë për njoftim kofidencial kopjen e një udhëzimi të drejtuar nënkonsullit Rudnay, i cili ndjek veprimet e dyshimta të don Kaçorrit.
Relacioni nr. 2093 e 2094 është dërguar për zotin von Rudnay në Durrës dhe për markezin Pallavicini në Stamboll nga Ministria e Punëve të Jashtme e Austro-Hungarisë.

Dok. 4.
Durrës, 31 maj 1912
Në këtë dokument të shkurtër, nënkosulli Rudnay, e njofton Konsullin e Përgjithshëm për qëndrimet dhe veprimet e tija ndaj don Nikollë Kaçorrit, si dhe për mosmundësinë e shkuarjes për vizitë te kryeipeshkvi imzot Primo Bianki në Delbinisht, për shkak të situatës dhe rrethanava jo të favorshme politike.

Shumë i nderuari zoti Konsull i Përgjithshëm.
Urdhërin e ngarkaur me shkresën e lartëcekur numër 2093, të datë 20 të këtij muaji, unë, nuk kam mundur që ta vë në zbatim, sepse pengesë janë rrethanat e tanishme politike këtu. Nuk e konsideroj të këshillueshme një udhëtim për në Delbinisht për momentin.
Por, unë nuk kam lënë pas dore, as më parë e as tani, që në mënyrë shumë energjike të urdhëroja don Kaçorrin, që të hiqte dorë nga aktivitetet e tija politike të dyshimta, dhe për sa mund të jap një gjykim unë, personi në fjalë është i ekzaltuar, dhe tani është më i qetë se sa ishte më parë.
Shpresoj që më në fund ia kam arritur qëllimit që të fitoja qëndrimin e Klerit për këtë rast të veçantë. Deri me sot, këtu, nuk kemi pasur asnjë lëvizje kryengritëse në territorin e Kryeipeshkvisë, pëveç asaj të “Besës” së Kthellës, e cila është një çerdhe myslimanësh. Shpresoj që brenda mundësive të mia, do të siguroj qetësinë në këtë zonë.
Zoti Visner, është duke u kthyer. Që nga e enjta është nisur prej Korfuzit, i cili do të udhëtoj përmes Durrësit për në Vjenë. Me të mbërritur vaporri këtu, unë do e takoj atë dhe do drekoj së bashku me të.
Duke ju lutur me përulje të pranoni përshëndetjet e mia
Rudnay.
(Fragment nga vëllimi me dokumente arkivore ausotro-hungareze, për Imzot Nikollë Kaçorrin)

 
Literatura:
1. Alexander Koller, Kurie und Politik. Stand und Perspektiven der Nunziaturberichsforschung. Tübingen: Max Niemeyer Verlag Tübingen, 1998, f. 1-15.
2. Alfredo Laudiero, Oltre il nazionalismo. Le nuove storiografie dell’est. Napoli: L’Ancora del Mediterraneo, 2004, f. 20-24.
3. Angjelin Shtjefni, Nikollë Loka, Imzot Nikollë Kaçorri. Burrështetas shqiptar në altarin e atdheut. Tiranë: Emal, 2012.
4. Anisa Papleka, Domenikanët në Shqipëri. Përhapës të dijes dhe kulturës kombëtare dhe përendimore. /Hisotri & fe/. Shqip. /E përditshme e pavarur/. Tiranë. 31 mars 2007, viti II, nr. 85 (377), f. 26-27.
5. Bernardin Palaj, Tradita e krishterë te iliro-shqiptarët. Fisi i Shalës-Dukagjinit. Në: Mitologji doke dhe zakone shqiptare. (Zgjodhi, shtjelloi dhe përgaditi për shtyp Anton Nikë Berisha). Prishtinë, Shpresa, 2000, f. 87-150.
6. Christine Maria Grafinger, Die Ausleihe Vatikanischer Handschriften und Druckwerke 18. Jahrhundert. [Studi Testi, vëll. 407. Biblioteca Apostolica Vatikana]. Teil. II. Cità di Vaticano: Archivio Segreto Vaticano, 2002, vëll. 407, f. 311-356.
7. Dominique Kirchner Reill, Nationalists Who Feared the Nation. Adriatic Multi-Nationalism in Habsburg Dalmatia, Trieste, and Venice. Stanford, California: Stanford University Press, 2012, f. 116-118.
8. Douglas Saltmarshe, Identity in a Post-Communist Balkan State. An Albanian village study. Aldershot, Burlington USA, Singapore, Sydney: Ashgate, 2001.
9. Dhimitër Kotini (ed.), Qeveria e Përkohëshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj – nëndor 1912 – janar 1914. Tirana: 1963.
10. Etleva Lala, The Papal Curia and Albania in the Later Middle Ages. Në The Long Arm of Papal Authority. Ed. Gerhard Jaritz, Torstein Jorgensen, Kirsi Salonen. Medium Aevum Quotidianum.Sonderband XIV – CEU Medievalia 8. Bergen, Budapest, Krems: CEU Press, 2004, ff. 89-101.
11. Etleva Lala, The Survival of the Catholic Church in Albania during the Period of Direct Contact with the with the Ottomans (1458-1484). Në: Et usque ad ultimum terrae-The Apostolic Penitentiary in Local Contexts.Edituar nga Gerhard Jaritz, Torstein Jørgensen, Kirsi Salonen. SeriaCEUMedievalia. Budapest: Central European University, Department of Medieval Studies, Central European University Press, 2007, f. 115-122.
12. Fehari Ramadani, Shqipëria në politikën e Austro-Hungarisë në fillim të shek. XX. /Albania in the policy of the Austro-Hungary in the beginning of the 20th century/. Në: Studime Historike. Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Historisë. Tiranë: Instituti i Historisë, 2008, viti LXII (XLV), nr. 3-4, f. 39-64.
13. Ferid Duka, Dritan Egro, Sokol Gjermëni [Edit], Shqipëria në dokumentet Austro-Hungareze (1912). Vëll. II (prill-maj). Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Historisë-Tiranë. Botimet Albanologjike.Tiranë: Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Historisë-Tiranë, 2012, vëll. II.
14. Fulvio Cordignano S. I., L’Albania a traverso l’opera e gli scritti di um grande Missionario italiano il P. Domenico Pasi S. I. (1847- 1914). Volume III. Da Alessio a Oroshi, per le amarissime prove di Durazzo, con la potenza purificatrice della persecuzione – rivolto uno sguardo verso l’Oriente – a la gloria della fine.Roma – Istituto per l’Europa Orientale, 1934, vëll. III, f. 409-441.
15. Gjon Lleshi, Selia Arqipeshkvnore e Durrësit & Kisha e Shën Teodoritnë Delbnisht Kurbin /La Sede Arcivescovile di Durrazzo & Chiesa di San Teodoroa Delbnisht, Kurbin Në: Miqësia. Revistë kulturore periodike eShoqatës Kombëtare të Miqësisë & Bashkëpunimit Shqipëri – Itali. Tiranë: Organ i Shoqatёs Kombёtare tё Miqёsisё dhe Bashkёpunimit Shqipёri –Itali, 2011, dhejtor, viti III, nr. 3, f. 17-19.
16. Ilirjana Kaceli ‐ Demirlika, Kongresi i Elbasanit dhe shkolla Normale në arsimin shqiptar. Në: Në: Gjurmime Albanologjike – Seria e shkencave historike. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2020, vëll. 50, f. 129-143.
17. Jusuf Buxhovi, Nga Shqipëria osmane te Shqipëria evropiane. Prishtinë: Faik Konica, 2010.
18. Krisztián Csaplár-Degovics, Der erste Balkankrieg und die Albaner. Beitrag zur Geschichte der Unabhängigkeitsproklamation Albaniens (28. November 1912). /The First Balkan War and the Albanians. Contribution to History of the Declaration of Independence in Albania (28. November 1912)/. Në: Südost-Forschungen. Internationale Zeitschrift für Geschichte, Kultur und Landeskunde Südosteuropas. München: Institut für Ost- und Südosteuropaforschung Veröff entlicht durch Verlag de Gruyter Oldenbourg, 2015, vëll. 73, f. 168-201.
19. Krisztián Csaplár-Degovics, Lufta e Parë Ballkanike dhe shqiptarët. Një kontribut për historinë e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë (28 nëntor 1912) /The First Balkan War and the Albanians. A contribution to the history of the proclamation of the Albanian independence/. Në: Revistë Kulturore Pranverë – Vjeshtë 2013. Tiranë, 2013, vëll. 30-31, f. 54-84.
20. Krisztián Csaplár-Degovics, The Policy of the Provisional Government of Vlora between December 1912 and April 1913. Në: Journal of Balkan and Black Sea. Viti 2, bleni 3. Dhjetor 2019, f. 97-128.
21. Ledia Dushku, Nga të mandatuar në kohë lufte, në të zgjedhur në periudhë paqeje: një qasje krahasuese e tipareve të përfaqësimit në Kuvendin Kombëtar të Vlorës dhe parlamentin e vitit 1921.Në: Studime Historike. Tiranë: Akademia e Studimeve Albanologjike. Instituti i Hisotrisë, 2021, viti LXXV (LVIII), nr. 1-2, f. 69-89.
22. Liman Varoshi, Ballkanet mes tri perandorive. Nga kriza e Lindjes deri në kohët e reja. (Universiteti “Aleksandër Xhuvani” i Elbasanit. Fakulteti i Shkencave Humane, Departamenti i Historisë dhe Gjeografisë). Tiranë: Naimi, 2010.
23. Lorenzo Tacchella, Il Cattolicesimo in Albania nei secoli XVII e XVIII. /Dalle Visite ad Limina Apostolorum e dai Processi Concistoriali/. Verona: Biblioteca Capitolare di Verona, 1984, f. 38.
24. Lorenzo Tacchella, Le Antiche sedi episcopali Latine, Greche e Bulgare dell’Albania etnica e della Macedonia. Milano: Biblioteca dell’ Accademia Olubrense, 1990.
25. Ludwig Thallóczy, Beiträge zur Siedlungsgeschichte der Balkanhalbinse. /Die Urgeschichte des Illyrertums au dem Gebiete Bosniens. Në: Illyrisch-Albanische Forschungen. München und Leipzig: Verlag von Duncker et Humblot, 1916, vëll. I, f. 40-47. (Ne kemi shfrytëzuar edhe: Vëzhgime Iliro-Shqiptare. Përkthyer nga Mustafa Merlika-Kruja. Shkodër: Camaj-Pipa, 2004).
26. Matteo Sanfilippo, Alexander Koller, Giovanni Pizzarusso, Gli archivi della Santa Sede e il mondo asburgico nella prima età moderna. Viterbo: Sette Città, 2004.
27. Musa Ahmeti, Në nderim të njërit prej themeluesve të shtetit bashkëkohor shqiptar – Imzot Nikollë Kaçorrit. Në: Imzot Nikollë Kaçorri. Burrështetas shqiptar në altarin e atdheut. Tiranë: Emal, 2012, f. 5-10.
28. Nicola Jorga, Geschichte des Osmanischen Reisches. /Geschichte der Europäischen Staaten/. Gotha: Friderich Andreas Perthes Aktengesellschaft, 1908, vëll. I.
29. Nik Ukgjini, Nënkryetar i Qeverisë së Vlorës, Kaçorri, rivarroset në Kishën e Shën Luçisë në Drrës. Shqip. Tiranë, 09 shkurt 2011.
30. Nuridin Ahmeti. Kontributi i klerikëve në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë më 1912. Në: Gjurmime Albanologjike – Seria e shkencave historike. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2013, vëll. 43, f. 185-196.
31. Odette Marquet, Pjetër Bogdani. Letra dhe dokumente nga Arkivi i Kongregatës “de Propaganda Fide” si dhe nga Arkivat Sekrete të Vatikanit./Mendimi Shqiptar/. Shkodër: Shtëpia botuese “At Gjergj Fishta,” 1997.
32. Pëllumb Xhufi, Ndikime Italiane Në Rilindjen Kombëtare Shqiptare. /Italian influences in the Albanian National Movement/. Në: Studime Historike. Qendra e Studimeve Albanologjike. Instituti i Historisë. Tiranë: Instituti i Historisë, 2014, viti LXVII (L), nr. 1-2, f. 19-40.
33. Philippe Levillian (Ed.), Dizionario storico del Papato. /Cmitato scientific: Philippe Boutry, Oliver Guyotjeannin, Philipe Kevillain, François-Çarles Uginet, Jean-Louis Voisin/. Milano: Bompiani, 1994, vëll. II, I-Z.
34. Pjetër Logoreci, Dom Nikollë Kaçorri. Letrat e panjohura në arkivin e Vjenës. Rilindasi. Suplement javor drejtuar nga Admirina Peçi. /Shqiptarja.com/. Tiranë: Shqiptarja.com, 12 qershor 2012, f. 20-21.
35. Ramë Buja, Kosova në krizën jugosllave. Prishtinë: AAB Riinvest, 2011.
36. Roberto Moroco dela Roca, Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944. (Përktheu nga origjinali italisht: Luan Omari). Tiranë: Shtëpia botuese “Elena Gjika”, 1993.
37. Sali Ajazi, Nikoll Kaçorri nënkryetar i qeverisë së Vlorës 1912. Tiranë, 2002.
38. Shan Zefi, Islamizimi i shqiptarëve gjatë shekujve (XV-XX). Arsyet e islamizimit dhe qëndrimi i Kishës ndaj kësaj dukurie.Prizren: Drita, 2000.
39. Tomë Mrijaj, Imzot Nikollë Kaçorri-një ndër baballarët e kombit shqiptar. Në: Dielli Demokristian. Buletin Informativ. Vjenë: Organ i aktivistëve dhe intelektualëve shqiptarë demokristianë në Vjenë, qershor 2017, nr. 29, f. 25-26.
40. Xheladin Shala, Shpallja e Pavarësisë më 1912 dhe përgjysmimi i Shqipërisë. /Declaration of Independence in 1912 and Dimidation of Albania/. Në: Gjurmime Albanologjike – Seria e shkencave historike. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 2007, vëll. 37, f. 161-180.
41. Zekeria Cana, Populli shqiptar në kapërcyell të shekullit XX. Prishtinë: Instituti Albanologjik i Prishtinës, 1990.

Foto: Wikipedia.

Papa Klementi XI – Albani,  urdhëron që Prospectus, të shtypet me shpenzimet e tij dhe t’u shpërndahet falas të gjithë të interesuarve. Për Át Riçeputin, papa bën një veprim shumë të favorshëm duke i dhënë atij Privilegium Apostolicum me të cilin ai mund të futej dhe të studionte në të gjitha arkivat dhe bibliotekat e Italisë, por edhe të vendeve të tjera, edhe pse ato nuk ishin gjithmonë të hapura: për studiues, personalitetet kishtare dhe të interesuar interesuar të tjerë. Një leje e tillë shumë speciale, të cilën mund ta jepte vetëm papa e askush tjetër, d.m.th., as mbretërit e as sundimtarët lokalë, Riçeputit i mundësoi të konsultonte edhe ato burime, dorëshkrime e dokumenta të cilat mbanin siglën sekret apo shumë sekret.

Prof. Dr. MusaAHMETI

Center for Albanian Studies

Budapest

                Pas regjistrimit dhe sistemimit të lëndës së mbledhur, të cilën Riçeputi e quante: “Bibliotheca manuscripta Illyricana”[1] të gjithë së bashku ishin të mendimit se nuk ishte e mundur të botohej asnjë pjesë e Historisë së Ilirisë, pa u bërë krahasimet e duhura në mes të katër serive të planifikuara, për t’iu shmangur përsëritejve të shumta, në një apo në të gjitha seritë, të disa ngjarjeve, personaliteteve ose momenteve të ndryshme, që duhej të inkorporoheshin si njësi të veçanta.[2] Psh. emri i një ipeshkvi mund të përsëritej në serinë e parë kur bëhej fjalë për ipeshkvët dhe ipeshkvitë, pastaj në të dytën kur bëhej fjalë për Sinodet kishtare, në të tretën kur bëhej fjalë për shenjtorët dhe në të katërtën ku ishin të renditur rregulltarët, etj.

Një gjë e tillë, do të vononte shumë fillimin e botimit të veprës, gjë që autorëve do t’u sillte kokëçarje të shumta, ngaqë ata të cilët prisnim me padurim botimin e veprës ishin në fund të durimit, ndërsa numri i kundërshtarëve të një botimi të tillë sa vinte e shtohej; në anën tjetër, autorëve u ofrohej mundësia që të vazhdonin hulumtimet dhe studimet e tjera, veçanërisht në veprën madhore Acta Sanctorum[3]të cilën e kishin përgatitur për botim bollandistët dhe kishin arritur të botonin 50 vëllime në format in folio. Përveç kësaj u ofrohej mundësia që të konsultonin edhe veprat e shumta të autorëve antikë, historianëve e gjeografëve, vepra të cilat nuk kishin arritur t’i shfrytëzonin më parë si dhe botimet më të fundit, të autorëve të shumtë të fushave të ndryshme.

Megjithatë kundërshtarët e Riçeputit ishin shumë aktivë. Veç të tjerash, ata botuan edhe një broshurë kundër tij dhe punës që bënte.[4] Në mesin e kundërshtarëve kishte njerëz të njohur nga jeta publike, intelektualë dhe prelatë kishtarë. Veçanërisht të zëshëm ishin disa anëtarë të Urdhërit të Jezuitëve. Gjatë kohës kur mblidhte burimet dhe dokumentet për veprën e tij nëpër Dalmaci, Riçeputin e kundërshtojnë me forcë një grup intelektualësh dhe klerikësh dalmatinas, të cilët dërguan letra të shumta me akuza të rënda kundër tij, në Dubrovnik, Riekë, Zagreb, Venedik, Padovë dhe Romë, por pa arritur ndonjë sukses.[5] Kërcënimet arrinin deri aty sa kishte raste kur kundërshtarët kërkonin ta padisnin në gjyq ose shkonin edhe më larg në kërcënimet e tyre sa pohonin se do ta vrisnin, nëse ai nuk do të hiqte dorë nga puna e filluar për të shkruar veprën Illyricum Sacrum.[6] Shumë aktiv ishte edhe inkuizicioni venedikas dhe censura.[7] Disa nga këto të dhëna, por edhe shumë të tjera, ruhen në korrespodencën e Riçeputit e cila tani është e shpërndarë në Venedik,[8] Firencë,[9] Vatikan,[10] Padovë, Zagreb,[11] Romë,[12] Friuli, etj.

Në mesin e atyre që e mbështesnin dhe inkurajonin Riçeputin para intelektualëve, shkencëtarëve, teologëve dhe njerëzve të shquar të jetës publike dhe shoqërore ishin papët. Mund të pohohet me sigurinë më të madhe se që nga fillimi papët e përkrahën idenë dhe projektin e Riçeputit për të shkruar veprën Illyricunm Sacrum. Ndër të parët, por edhe më i rëndësishmi, është papa Klementi i XI, i cili edhe më parë, para se të fillonte pontifikatin e tij si papë, kishte qenë interesuar për historinë e Ilirisë dhe të Shqipërisë, interes ky që vinte ngaqë ishte me origjinë shqiptare. Ai e dinte se të parët e tij ishin shpërngulur nga Shqipëria Veriore, para pushtimit osman dhe ishin vendosur, në Itali, përkatësisht në qytetin e Urbinos.

Gjatë audiencës në vitin 1720[13] që pati te papa Klementi XI, at Riçeputi i dhuroi papës edhe një kopje të dorëshkrimit të Prospectus. Papa ishte shumë i entuziazmuar rreth përgatitjeve për veprën Illyricum Sacrum, saqë i dhuroi të gjithë koleksionin[14] e tij të dorëshkrimeve, dokumenteve dhe librave të shumtë që ai kishte mbledhur që kur ishte i ri Riçeputit, me qëllim që ky i fundit të shkruante veprën: “Le Origini e le Antichita”[15] për origjinën e tij dhe lidhjet që kishte me familjet fisnike shqiptare, por edhe ato fqinje, sllave, greke, malazeze, etj.

                Papa Klementi XI, me këtë rast, urdhëron që Prospectus, të shtypet me shpenzimet e tij[16] dhe t’u shpërndahet falas të gjithë të interesuarve. Për Riçeputin, papa bën një veprim shumë të favorshëm duke i dhënë atij Privilegium Apostolicum[17] me të cilin ai mund të futej dhe të studionte në të gjitha arkivat dhe bibliotekat e Italisë, por edhe të vendeve të tjera,[18] edhe pse ato nuk ishin gjithmonë të hapura as për studiues dhe të interesuar të tjerë, dhe as për personalitetet kishtare, etj. Një leje e tillë shumë speciale, të cilën mund ta jepte vetëm papa e askush tjetër, d.m.th. as mbretërit e princërit lokalë, Riçeputit i mundësoi të konsultonte edhe ato burime, dorëshkrime e dokumenta[19] të cilat mbanin siglën sekret apo shumë sekret.[20]

                Edhe papët e tjerë, po ashtu e kanë mbështetur dhe inkurajuar Riçeputin dhe pasardhësit e tij. Papa Inocenti XIII, si pasardhës i Klementit XI, mbështeti autorët e veprës Illyricum Sacrum, duke u njohur atyre të gjitha privilegjet dhe autorizimet që u kishte dhënë paraardhësi i tij, por në të njëjtën kohë ndihmoi financiarisht në forma dhe mënyra të ndryshme.[21]

Papa tjetër, Benedikti XIII,[22] ishte mbështetës i zjarrtë i Riçeputit. Pos ndihmave të shumta financiare, Riçeputit i dhuron edhe një dorëshkrim shumë të vjetër, me vlera të jashtëzakonshme i cili përmbante biografinë e shën Gjon Orsinit,[23] ipeshkvit të Trogirit. Këtë dorëshkrim, Farlati e boton si pjesë të vëllimit të IV te Illyricum Sacrum,[24] kur trajton historikun e ipeshkvisë së Trogirit.[25]

Në mënyrë të vendosur dhe shumë autoritative, papa e mbështet Riçeputin duke mos ua vënë veshin letrave dhe vërejtjeve të shumta që arrinin kundër tij, qoftë për vonesën tashmë mjaft të gjatë rreth botimit të veprës, por edhe për akuzat e rënda se: “Riçeputi nuk ishte i zoti dhe i aftë të përfundonte një vepër të tillë, tepër voluminoze dhe shumë të rëndësishme.”[26]

Pasardhësi i Inocentit të XII,[27] Benedikti XIV, [28] gjatë audiencës së fundit,[29] i dhuron Riçeputit disa dorëshkrime mbi shtëpinë e Loretos nga Nazareti, por edhe e ndihmon me shuma të mëdha të hollash për të mbuluar shpenzimet e kopjuesve të dokumenteve të shumta që Riçeputi kishte nxjerrë nga Arkivi Sekret i Vatikanit, nga Biblioteka Apostolike e Vatikanit dhe nga institucione të tjera, numri i të cilave në vëllime shkonte në dhjetëra. Ashtu si edhe parardhësit e tij, papa refuzon të gjitha akuzat që drejtoheshin në adresë të Riçeputit, veçanërisht ato që vinin nga disa personalitete të shquara të jetës publike, si edhe kishtare.[30]

                Lënda e mbledhur deri në vitin 1721 e “Bibliotheca manuscripta Illyricana” sipas dëshmive arkivore, ishte jashtëzakonisht e madhe. Ajo përfshinte treqind e pesëdhjetë e nëntë vëllime me dorëshkrime[31] ku përveç të tjerave kishte edhe bula papnore, diploma të ndryshme, privilegje, fletëdhurata, dorëshkrime sinodesh e koncilesh që nga shekulli i VI-të e deri në shekullin e XVII-të, gjenealogji, stema, ditarë të ndryshëm udhëpërshkrimesh, biografi të shumta të personaliteteve nga më të ndryshmet, legjenda, dëftesa, letërkëmbime, kontrata, akte noteriale, relacione dhe dokumente të tjera të cilat i kishin marrë si dhuratë, huazuar apo u kishin bërë përshkrime nga origjinalet. Përveç këtyre kishte dorëshkrime të mëdha, si tërësi të veçanta, kodikë, por edhe libra të ndryshëm, libra të rrallë[32] si dhe 268 tituj të botuar, pra gjithsej, 627 zëra.[33]

I ndodhur para presioneve të shumta, nga intelektualë, shkencëtarë, personalitete kishtare e udhëheqës të urdhërave të ndryshme për shkak të vonesës së madhe, at Riçeputi vendos që të ndërrojë konceptin e parë të veprës. Në vitin 1742[34] ai boton Prospectus-in[35] e dytë, sipas të cilit Illyricum Sacrum do të përbëhej prej tetëmbëdhjetë[36] vëllimesh.

Revizorët jezuitë, censorët dhe personat e tjerë, të caktuar enkas nga papa kishin dhënë mendim pozitiv për punën e at Riceputit. Është shumë interesant mendimi i at Jakob Koletit kur pohon se at Riçeputi kishte bërë vetëm një përmbajtje të tërë veprës Illyricum Sacrum; ndërsa vetë veprën ai as që kishte filluar ta shkruante.[37] Një pohim të tillë e hedhin poshtë si të paqëndrueshëm dokumentat arkivore[38] ku në mënyrë shumë të saktë pohohet se cilat vëllime kishte përgatitur at Riçeputi.[39] At Coleti shkon edhe më larg kur pohon se qeveria venedikase kishte ndaluar botimin e dy vëllimeve të para për shkaqe politike.[40]

Sipas të dhënave arkivore[41] at Riçeputi ishte duke përgatiur nëntëmbëdhjetë vëllime dhe shtatë tabela gjeografike. Titujt e vëllimeve që po përgatiste dhe disa nga ata edhe ishin përgatitur, janë si më poshtë:

1. Due tomi Isagogici approvati dal Padre Generale esistenti in Roma, da portarsi quanto prima a Venezia, e consegnarsi all’impressore.
2. Due Tomi dell’Illirico profano avanti Christo nato preparati sino ad ogni minuta parte, come li nauigli nel’Arsenale, che potranno prima di sei mesi consegnarsi ai Revisori. Sono in Venezia presoo il Padre Preposito.
3. Due altri Tomi dell’Illirico profano dopo di Christo nato preparati come li due premessi. Nel nostro Museo à Padova.
4. Quattro Tavole Geografiche molto ampie di nuova invenzione, che seruiranno alli due primi Tomi dell’Illirico Profano. Sono in Roma presso all’Autore.
5. Altre tre simili per gli altri due Tomi dello stesso Illirico profano.
6. Un Tomo Istorico, Critico e Geografico di Commentari sopra le quattro prime Tavole dell’Illirico profano opera del Padre Compagno. Nelle sue mani in Padova.
7. Tomi quattro Agiologici intitolati Sanctuarium. Contengono li Commentari, e gli Autori sopra le Annunziazioni di ogni Santo del Martirologio Illirico à norma or del Baronio nelle Note, ora de’Bollandisti negli Atti. In Padova.
8. Un Tomo Hierachico con tutte le mutazioni de’ nomi, de’ titoli delle dignita e de’ confini seguite dall’eta Apostolica sino alla presente. Preparato come sopra. Sono in Padova[42]
9. Quattro Tomi Pontificali cogli elogi, e le Vite de’ vescovi d’ogni Chiesa, commentate, ed ampliate à norma dell’Ughello. In Padova
10. Due Tomi Sinodici di Concili, e Lettere Apostoliche per lo più inedite à norma del Labbé. In Padova. Preparati ut supra.
11. Un Tomo Monastico coll’ Istoria de’ Monasteri, e de’ Monaci di tutti gli ordini. Preparato solamente negl’Indici, che mandano alle materie qua, e là sparse per il Museo.[43]

Ognuno di questi Tomi legato in Fasci stà collocato nel suo proprio cancello coll ordine, che qui si vede. Dati alle stampe saranno tutti di giusta mole. Latini, ben corretti, in carta bianca, e di bello carattere.[44]

Përveç kësaj, nga dokumentet që ruhen në Arkivin e Jezuitëve në Romë, pohohet se të gjjitha vëllimet e lartëcekura mund të përgatiten dhe dorëzohen në shtypshkronjë për tetë (8) vitet e ardhëshme.[45]

---

[1] K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[2]M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 276.

[3]Ioannes Bollandvs, Acta Sanctorum Qvotqvot toto orbe Colvntvr, vel a Catholicis scriptoribus celebrantvr, qvae ex Antiqvis Monvmentis Latinis, Graecis, aliarvmqve gentium collegit, digessit, notis illvstravit Ioannes Bollandinvs Societatis Iesv Theologvs, Seruata primigenia Scriptorum phrasi. Operam et studium contvlit Godefridvs henschenivs eiusdem Societatis Theologvs. Ianvarii, Tomvs I. Antverpiae: Apud Ioannem Mervsivm, 1643-1960. [Vëllimi i parë është botuar në vitin 1643 në Antverpen, ndërsa vëllimi 67 në vitin 1940 në Bruksel. Ky vëllim ka këtë titull: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, /Presbyteri Societatis Iesu/, Propylaeum ad Acta Sanctorum Decembris. Ediderunt: Hippolytus Delehaye, Paulus Peeters, Mauritius Coens, Balduinus de Gaiffier, Paulus Grosjean, Franciscus Halkin, Presbyteri Societatis Iesu. Martyrologium Romanum ad formam editionis Typicae Scholiis Historicis Instructum. Bruxellis: Subventionne par la Fondation Universitaire, 1940].

[4]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[5]J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[6]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43;

[7]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[8]Në Muzeun Correr në fondin: Mss. Cicogna 3216-3217 [Cat. Cic. Nr. 1624-1625].

[9]Biblioteka Laurenciana, fondi: ASHB, 1720 (XV); ASHB, 1780 (II); ASHB, 1866 (XI).

[10]Biblioteca Apostolica Vaticana, fondi:Mss. Vat. Lat. 9041; 9049; 9062; Borg. Lat. 283.

[11]HDA, Fondi personal, Fanfogna-Garagnin, kut. 2, nr. 2.1.54; 1-8.

[12]Biblioteca Apostolica Vaticana, [BAV], fondi:Mss.Vat. Lat. 9041; 9049; 9062; BAV,fondi: Borg. Lat. 283.

[13]ASV, Congregacione del Disciplinae Regolare – Audientiae, saec. XVIII, vëll. 1-2; 3-4; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 10.

[14]ARSI, Opp. N.N. 222, f. 5^v-6^r; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 6; f. 36; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 266; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 142; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 41 e 44.

[15]M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 266.

[16]Papa Klementi XI, jo vetëm që heq shpenzimet e botimit të Prospectus, por edhe e ndihmon Riçeputin edhe në shumë raste të tjera duke i hequr të gjitha shpenzimet e udhëtimit, qëndrimit si dhe ato të kopjuesve që ishin të larta dhe të shumta.

[17]M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 266.

[18]H. Morović, Riceputijeva Ilirska Biblioteka…, f. 125.

[19]Është fjala për disa fonde tepër të veçanta nga Arkivi Sekret i Vatikanit; pastaj Arkivi i Propagandës Fide [Arkivi për Ungjillizimin e popujve] si dhe disa të arkivave të tjera, ndër to edhe disa arkiva e biblioteka private.

[20]Një pjesë e këtyre dokumenteve, të cilat i shfrytëzoi Riçeputi, nuk janë botuar dhe nuk u janë vënë në dispozicion studiuesve ende sot e kësaj dite, sepse fondet në të cilat ruhen ato dokumente ende nuk janë të hapura për shfrytëzim dhe studim publik.

[21]J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 232.

[22]F. P. Casavola, Enciclopedia…, Gaspare de Caro, te zëri: Benedeto XIII. [Pierfrancesco Orsini],  f. 429-439; J. Lučić, Daniele Farlati…,f. 233; P. Pisani, Enciclopedia Italiana…, vëll. XXVI, f. 251; P. Frutaz, Enciclopedia Cattolica. Vëll. IX, f. 763. [4 qershor 1724-21 shkurt 1730].

[23]Shën Gjon Orsini, ipeshkv i Trogirit, ka qenë kushëri i largët i papës. Papa quhej Vincenzo Maria Orsini, para se të fillonte pontifikatin në vitin 1724.

[24]Život sv. Ivana Trogirskog po izdanju Daniela Farlatija. Preveo i bilješkama Kažimir Lučin/. Trogir-Split: Matica hrvatska, Trogir – Književni krug, Split, 1998.

[25]D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. IV, f. 303-448.

[26]ASV, Fondi: Lettere di Particolari, vol. 119-123.

[27]F. P. Casavola, Enciclopedia…, Alberto Caracciolo, te zëri: Clemente XII. /Lorenzo Corsini/ f. 439-446; P. Pisani, Enciclopedia Italiana…, vëll. XXVI, f. 251; P. Frutaz, Enciclopedia Cattolica. Vëll. IX, f. 763. /16 korrik 1730 – 6 shkurt 1740/.

[28]F. P. Casavola, Enciclopedia…, Mario Rosa, te zëri: Benedeto XIV. /Prospero Lambertini/, f. 446-461; J. Lučić, Daniele Farlati…,f. 233; P. Pisani, Enciclopedia Italiana…, vëll. XXVI, f. 251; P. Frutaz, Enciclopedia Cattolica. Vëll. IX, f. 763. /22 gusht 1740-3 maj 1758/.

[29]Riçeputi kishte katër audienca te papa Benedikti i XIV, gjatë qëndrimit të tij të katërt në Romë.

[30]Sipas F. Buliq, papa Benedikti XIV kishte marrë nën kujdesin e tij botimin e veprës Ilyricum Sacrum. F. Bulić – J. Bervaldi, Kronotaksa…, f. 80.

[31]Miljenko Šamšalović, Građa za «Illyricum Sacrum» sačuvana u Padovi. Zbornik Historijskog Instituta Jugoslavenske. Zagreb, 1960, vëll. III, f. 419; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233; Daniele Farlati, Illyrici Sacri, Ecclesia Salonitana ab ejus exordio usque ad Saeculum quartum Aerae Christianae, Ventiis: Apud Sebstianm Coleti (Superiorum premissu, ac Privilegio), 1751, vëll. I, f. XVI, shkruan: «Eo crevit rerum undique congestarum et codicum descriptorum seges et copia, ut inde extiterit Bibliotheca Illyrica, e manuscriptis voluminibus amplius trecentis conflata», për të vazhduar në f. XXV: «Rerum vero omnigenarum, que quoquo modo ad Illyricum pertinent vel referuntur, quantam maximam, undecumque potuit, copiam ac segetem ex editis vel ineditis scriptoribus collegit, ut nulla propemondum sit Provincia, vel Ecclesia Illyrica, ad cuius Historiam describendam aliquid materiae non congesserit, ac seposuerit. Illyrica Bibliotheca manuscripta … ex voluminibus partim, maioris, partim minoris formae, amplius trecentinis constat»; H. Morović, Riceputijeva Ilirska Biblioteka…, f. 126-127; dhe f. 138, referenca nr. 4; Hrvoje Morović, Bilješke uz katalog Ricpeutijve «Ilirske Biblioteke». Vjesnik bibliotekara Hrvatske. Zagreb: Izdaje: Društvo Bibliotekara Hrvatske, Zagreb. 1963, viti IX, nr. 1-2, f. 28, referenca nr. 4 J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 145, referenca, nr. 15.

[32]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[33]H. Morović, Bilješkeuz katalog Riceputijve…, f. 29; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 145.

[34]K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43. Ne nuk kemi arritur të sigurojmë një kopje të këtij Prospecus-i përkundër kërkimeve të shumta në biblioteka dhe arkiva të ndryshme. Citimet i bëjmë sipas K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43.

[35]G. Valentinelli, Bibliografia della Dalmazia e del Montenegro…, f. 17, nr. 83 b. Sipas Valentinellit, Prospectus  i dytë botohet në Romë, në vitin 1738. Riçeputi, në këtë kohë, planifikonte të botonte veprën e tij në 18 vëllime. Shënimi që bën G. Valentinelli, mesa duket është i gabuar, sepse leximi i kujdesshëm i titujve të vëllimeve që planifikonte të botonte Riçeputi arrin numrin prej 23 vëllimesh; rreth vitit të botimit të Prospectus-i të dytë kemi të dhëna që kundërshtojnë njëra-tjetrën. P.sh. Carlo Combi, Saggio di Bibliografia Istriana. Bologna: Forni Editore Bologna, 1967, f. 219, shënon si vit botimi 1738, “Da questo prospetto si desume l’orditura dell’opera in diciotto volumi che il Riceputi aveva divisato di compore sotto il titolo di Storia Sacra e profana dell’Illirico.”; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, pohon se: «Prospectus II ishte botuar në vitin 1740, ku kishte 300 kapituj, në të cilët përshkruhej historia e ardhëshme e Ilirisë e ndarë në 18 vëllime»; sikur J. Lučić, mendon edhe porf. S. Antoljak, i cili është shërbyer si duket me J. Lučić-in, S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 182; ndërsa K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 43, si vit botimi shënon vitin 1742, duke numëruar 18 vëllime që planifikonte të botonte at Riçeputi; por edhe ky, sikurse Valentinelli, gabon kur shënon vëllimet, sipas llogaritjes së titujve të K. Lučin, del se at Riçeputi do të botonte veprën e tij në 22 vëllime e jo në 18!

[36]Pothuajse të gjithë studiuesit dhe biografët e at F. Riçeputit, sjellin shënimin prej tetëmbëdhjetë vëllimesh. Ngatërrohen kur shënojnë titujt e vëllimeve dhe ndarjen e tyre, duke krijuar një rrëmujë me shumë pasaktësira. H. Morović, Riceputijeva Ilirska Biblioteka…, f. 125; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’»Illyricum Sacrum»…, f. 15; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 7, f. 41-42; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, referenca nr. 9.

[37]F. Bulić, Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum…, f. 1.

[38]ARSI, Opp. N.N., 222, f. 18^r-22^v; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 280-281; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 7, f. 38-44; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 145, referenca nr. 16; M. Vanino, Philip Riceputi S. I. Begründer…, f. 219.

[39]ARSI, Opp. N.N., 222, f. 20^r; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 7, f. 41; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 145, referenca nr. 16; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 280-281.

[40]M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 280.

[41]Përshkrimin e titujve e sjellim nga dokumentet origjinale që ruhen në ARSI, Opp. N.N. 222,  ff. 20^r-v;  ndërsa pjesërisht janë botuar nga M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…, dok. nr. 7, f. 41-42; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, referenca nr. 9; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 15-16.

[42]Ky titull mungon te J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, referenca nr. 9; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 281.

[43]ARSI, Opp. N.N. 222,  ff. 20^r-v; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 233, referenca nr. 9; M. Vanino, Illyricum Sacrum i začetnik…,dok. nr. 7, f. 41-42. Ndërsa Emilio Patriarca, në studimin e tij: Il Padre Daniele Farlati e l’»Illyricum Sacrum», f. 15-16, sjell këtë renditje: 1. I Martiri (due tomi); 2. L’Illirico Profano a C. (due tomi); 3. L’Illirico Profano d. C. (due tomi); 4. Il Santuario (quattro tomi); 5. La Gerarchia (tomo unico); 6. I Pontefici (quattro tomi); 7. I Sinodi (due tomi); 8. I Monaci (tomo unico); me një ndryshim, ngase në numrin dy të renditjes së tij ka vendosur titujt nga renditja origjinale te numrat 4 e 6 që ruhet në ARSI, Opp. N.N. 222,  ff. 20^r-v, ndërsa numrin 5 e ka vendosur në  numrin tre të renditjes së tij duke lënë të kuptohet që at D. Farlati ka hartuar tabelat gjeografike të shënuara te numri tre i renditjes. Kriteri i renditjes ka rëndësi të veçantë ngase përmes kësaj mund të bëhet identifikimi dhe njohja e punës së bërë nga at Riçeputi.

[44]ARSI, Opp. N.N. 222, f. 20^v-21^r.

[45]ARSI, Opp. N.N. 222,  f. 21^r.