Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ÁT DANIELE FARLATO DHE VËLLIMET E BOTUARA TË KRYEVEPRËS SË CORPUSIT “ILLYRICUM SACRUM”

by

Në këtë kryevepër është mbledhur gjithçka që ka qenë e mundur të mblidhet sipas metodës dhe kritereve të shkencës historike të asaj kohe. Shkencëtarët, historianët dhe studiuesit, jo vetëm të asaj kohe, por edhe në shekujt e mëvonshëm si p.sh. Assemani, Sommervogel, Theiner, Valentinelli, Šufflay, Cambi, Ljubić, Jireček, Katalinić, Šišić, Bulić, Patriarca, etj., me respektin më të madh kanë pranuar punën dhe rezulatet që kanë arritur autorët e veprës, duke e quajtur atë si një vepër e jashtëzakonshme historike, por natyrisht, edhe duke vënë në pah lëshimet e natyrshme që ishin karakteristike për shkollën e asaj kohe, si rrjedhojë e kushteve objektive, por edhe faktorëve të ndryshme shoqërorë, kulturorë dhe politikë. Át Farlsti i vetëdijshëm se shumë dorëshkrime, burime historike, dokumente dhe libra ishin jokomplete, të dëmtuara dhe të mangëta, ai nuk i hedh ato si të pavlefshme, por përkundrazi, i shfrytëzon, duke i plotësuar dhe krahasuar me burime të tjera të besuara “acta et monumenta interpolata et mendosa non rejicienda, se corrigenda.”

Prof. Dr. Musa AHMETI

Center for Albanian Studies

Budapest

Studiuesi kryesor që ka meritën e paraqitjes vizuale dhe përmbajtësore  në formën ekzistuese të veprës Illyricum Sacrum, është at Daniele Farlati.[1] Është pikërisht Daniele Farlati ai që ndoshta ka meritën kryesore për metodën kritike të aplikuar në këtë vepër, gjë për të cilën ajo do të bëhej e famshme në të gjithë botën e atëhershme.

At Daniele Farlati ishte njëri ndër studiuesit më të njohur të historisë kishtare të shekullit të XVIII-të, e veçanërisht të asaj të Ilirisë. I formuar si studiues dhe historian, me një përgjegjësi të lartë për punën që bënte, ai përdor metodën kritike për inkorporimin e burimeve dhe të të dhënave të ndryshme arkivore në veprën e tij gjë për të cilën mendonte se është e domosdoshme: ars critica historico necessaria.[2] Arsyet e një pune të tillë ia diktonte vetë puna me burimet. Sipas dëshmisë së vetë at Farlatit, në burimet e dyshimta dhe ngjarjet e pasigurta, ishte i detyruar të shërbehej me burime të tërthorta, rikonstruktime dhe hipoteza të ndryshme, sepse “historico licet conjecturis uti ubi certa et explorata desunt”.[3] Ngjashëm kishin punuar dhe do të punonin edhe shumë studiues të tjerë, që do të nxirrnin në dritë kryevepra botërore.

I vetëdijshëm se shumë dorëshkrime, burime historike, dokumente dhe libra ishin jokomplete, të dëmtuara dhe të mangëta, ai nuk i hedh ato si të pavlefshme, por përkundrazi, i shfrytëzon, duke i plotësuar dhe krahasuar me burime të tjera të besuara, “acta et monumenta interpolata et mendosa non rejicienda, se corrigenda.”[4] Ndërkohë, ai është i vëmendshëm kur duhet të nxjerrë përfundime nga burimet e tërthorta dhe ato të dorës së dytë “vitanda tum temeritas, tum morositas in assentiendo,”[5] dhe me modesti duke pohuar se në fund të fundit, historianin dhe punën e tij e gjykojnë lexuesit, kolegët dhe koha, “auctor omnia sua judicio lectorum subjicit, a quibus doceri et corrigi cupit.”[6]

Për jetën dhe veprën e tij kemi shumë studime të veçanta si dhe burime arkivore të ndryshme, të cilat në mënyrë të gjithanshme mundësojnë një njohje të këtij personaliteti në të gjitha fushat krijuese me të cilat u mor ai, gjatë tetëdhjetë e tre vjetëve të jetës së tij.

At Daniele Farlati ka lindur më 22 shkurt të vitit 1690[7] në Shën Daniel të Friulit [San Daniele del Friuli].[8] Mësimet e para i mori nga një prift,[9] duke treguar zell, zgjuarsi dhe pjekuri të veçantë.[10] Prindërit, pastaj e dërguan te jezuitët, në Lyceun e Goricës,[11]  për të studiuar shkencat humanitare. Me kërkesën e tij, me të mbushur 18 vjet, pranohet në Urdhërin e Jezuitëve më 12 nëntor 1707[12] duke shërbyer në Bolonjë. Pas dy vjet rishtarie dhe studimesh mbi letërësinë si prift,[13] kalon në kolegjin e Jezuitëve të Bolonjës, për studime filozofie.[14] Nga Bolonja shkon në Kolegjin e Padovës në një sprovë pesë-vjeçare [1713-1718],[15] ku emërohet profesor ad humaniores litteras docendas[16]si dhe për letërsinë klasike (greke e latine). Gjatë qëndrimit në Padovë, me talentin e tij të rrallë dallohet në oratori, letërsi dhe poezi,[17] ndërsa në mësimdhënien e gjuhëve klasike shpalos talent duke treguar që dinte të alternonte hirin dhe dinjitetin e gjuhës së Ciceronit, lartësinë e mendimit, gjallërinë e imazhit dhe shkëlqimin e të shprehurit në italishten idiomatike.[18]

Në vitin 1718[19] dërgohet në Romë për të kryer specializimin në kursin e teologjisë në “Collegium Romanum”[20] ku mbaroi me rezultatin më të lartë të mundshëm. Në këtë univesitet, i cili është i njohur në gjithë botën, për selinë shumë të vjetër të filozofisë dhe teologjisë, dhe i nderuar nga papët, mban leksione për studentët e jashtëm në gjuhën greke [1720].[21] Në vitin 1721[22] punon si  asistent për metafizikë, ndërsa më 1722[23] për teologji në “Collegium Germanicum.”[24]

Në vitin 1721 shugurohet prift.[25] Ndërsa në vitin 1722[26] merr provimin në të gjitha traktatet e filozofisë dhe teologjisë, më parë duke mbrojtur me sukses studimet për Shkrimin e Shenjtë, historinë e kishës dhe teologjinë universale, duke fituar kështu gradën shkencore, doktor në filozofi e teologji.[27] Rikthehet në Kolegjin e Padovës për të bashkëpunuar me at Riçeputin në veprën e madhe historike, IllyricumSacrum [1722],[28] në të cilën do të punonte deri në vdekje, duke arritur të botonte katër vëllime; të pestin e kishte të gatshëm për botim, ndërsa të gjashtin e kishte para përfundimit dhe vëllimin e shtatë sapo e kishte filluar.[29]

Pas vdekjes së at Riçeputit, papa Benedikiti XIV i shkruan udhëheqësit të Urdhërit të Jezuitëve[30] që të emëronte personin që do të vazhdonte punën me veprën IllyricumSacrum dhe të cilit njëherësh do t’i besohej drejtimi i “Museo Illiyrico”[31] në Padovë. Udhëheqësi i Urdhërit, Tamburini, pasi ishte informuar deri në hollësi për punën që kishte bërë at Daniel Farlati gjatë njëzet viteve si bashkëpunëtor i at Riçeputit, i beson atij detyrën e vështirë për të vazhduar punën dhe njëherësh për të filluar botimin e vepërs IllyricumSacrum. At Daniel Farlati, pranohet nga të gjithë si personalitet me talent të rrallë,[32] njohës me përvojë i stilit latin të kohës, i palodhur në studim, këmbëngulës në punë, besimtar i devotshëm, me një jetë të përvuajtur dhe modeste.[33] Derisa kishte bashkëpunuar me at Riçeputin, at Farlati, me përpikmërinë më të madhe kishte ndjekur idetë dhe planet e tij për botimin e veprës, edhe pse ishte më i përgatitur se ai.[34]

Me korrektësinë më të madhe, tregon respektin dhe nderin e veçantë për paraardhësin e tij, at Filip Riçeputin, në vëllimin e parë të IllyricumSacrum, por njëkohësisht, thekson edhe disa nga shkaqet më kryesore se përse at Riçeputi nuk arriti të botonte veprën e tij deri në vdekje. Nga këto shkaqe, katër janë më kryesoret:

a) përkundër dëshirës dhe ambicjes së tij për të përfunduar veprën, at Riçeputi nuk arriti ta bëntë këtë për shkak të lëndës së shumtë, si dhe vështirësive të cilat nuk mund t’ i përballonte dot;[35]

b) shkaku i dytë ishte se duke qenë Iliria e lashtë një tërësi territoriale gjeografike e lidhur ngushtë mes veti, at Riçeputi ishte shumë i ndërgjegjshëm se nuk mund të botonte veprën e tij pjesë-pjesë, pa përfunduar së shkruari të tërën, ngase shkëputja ose ndërprerja e veprës mund të humbte vlerën dhe rëndësinë e saj;[36]

c) për shkak të mungesës së burimeve origjinale për lashtësinë dhe mesjetën e hershme, at Riçeputi u është shmangur hipotezave të imagjinuara, duke krijuar një sistem të veçantë të tij, për të ardhur tek e vërteta si dhe të dhënat sa më të sigurta gjithnjë duke eliminuar hamendësimet. Një gjë e tillë i merrte shumë kohë, duke shkaktuar vonesa të theksuara;[37]

d) shkaku i katërt, ai më i rëndësishmi, ishin kërkesat e shumta dhe presionet e pandërprera që vepra të botohej sa më parë, duke i shkaktuar huti, kokëçarje, humbje vullneti e dëshire për punë të mëtejshme.[38]

At Daniel Farlati thekson se për shkaqe dhe qëllime shkencore, ka ndërruar konceptin fillestar të veprës, “Histori e Ilirisë”, që kishte projektuar at Filip Riçeputi, ngase gjithnjë sipas tij, disa tërësi apo vëllime ishin të lidhura mes veti në atë mënyrë sa nuk ishte e mundur të shkruhen ndaras, si p.sh. historia e shenjtorëve, ipeshkëve, regulltarëve, koncileve etj. Prandaj vendosi që të shhkruante historinë e ipeshkvive dhe ipeshkëve të Ilirisë, duke treguar përmes saj historinë kishtare e cila kishte të bëntë me historinë e shenjtorëve, ipeshkëve, regulltarëve, koncileve, kuvendeve, etj.[39] Përveç HistorisëkishtaretëIlirisë, Farlati kishte planifikuar të shkruante edhe Historinë eIlirisë si dhe disa tema të tjera, për të cilat kishte siguruar burime, dokumente dhe literaturë të mjaftueshme.[40]

Pas ndryshimit të konceptit fillestar[41] të Riçeputit, at D. Farlati përcaktoi edhe hapësirën gjeografike të territoreve, për të cilat do të shkruante në veprën e tij. Duke qenë se Iliria, gjatë periudhave të ndryshme historike shtrihej në hapësira të ndryshme, herë më të gjëra e herë më të ngushta,[42] ai u përcaktua për kufijt gjeografikë të Ilirisë në kohën e perandorit Justinian,[43] duke zvogëluar kështu edhe territoret të cilat kishte planifikuar at Riçeputi. Ky ndyshim ndoshta është ndër më të rëndësishmit, sepse një pjesë e mirë e territoreve ku shtrihej Iliria e lashtë do mbesin pa u përfshirë në IllyricumSacrum.[44]

Me të filluar përgatitjet për botimin e vëllimit të parë, at Farlati, bën risistemimin e lëndës arkivore: dorëshkrimeve, dokumenteve dhe librave të shumtë, duke vazhduar kërkimet në arkiva e biblioteka të Italisë, por edhe gjetiu,[45] për të plotësuar[46] ato boshllëqe që vëreheshin pas konceptimit të ri të veprës.

Vëllimi i parë[47] i Illyricum Sacrum[48] i përkushtohet papës Benedikti  XIV-të,[49] ndërsa hyrja e vëllimit i përkushtohet Pacifik Bicës, kryeipeshkvit të Splitit dhe primatit të Dalmacisë e Kroacisë, ku trajton historinë e Ilirisë që nga antikiteti deri në shekullin e IV-të. Duke dëshiruar që të kishte një paraqitje sa më të saktë të historisë së Ilirisë, at Farlati në “Prolegomena”[50] të vëllimit të parë, na e paraqet këtë histori të ndarë në tre kapituj: “ProlegomenonIllyrico,”[51] “Prolegomenonde Dalmatia,”[52] dhe “De Illyrica et Dalmatica ecclesia, tum de Salona et ecclesia Salonitana.”[53]

Të dy kapitujt e parë trajtojnë historinë laike të Ilirisë dhe të Dalmacisë; ndërsa kapitullin e tretë, Farlati e ndan në dy nënkapituj: në nënkapitullin e parë[54] trajton kohën apostolike dhe fillimet e krishterimit në Iliri[55] dhe Dalmaci, për të vazhduar në nënkapitullin e dytë,[56] me historikun e qytetit të Salonës, metropolisë. Këtu ai boton edhe katalogje të ndryshme të sufraganive të kësaj ipeshkvie.

Vëllimi i dytë i Illyricum Sacrum[57] i përkushtohet papës Benedikti  XIV-të[58] dhe vazhdon me trajtimin e historisë kishtare të Salonës deri në shkatërrimin e qytetit por edhe historisë së Ilirisë dhe Dalmacisë, nga shekulli i IV-të deri në fillim të shekullit të VII-të. Pastaj trajtohet historia e perandorit Dioklecian të lindur në Salonë si dhe shënime interesante të akteve të martirëve. Rëndësi të veçantë në këtë vëllim ka shqyrtimi dhe analiza e letrave të papës GregorioMagno[59] nga fundi i shekullit të VI-të ngase hedhin dritë mbi gjendjen e Gadishullit Illirik në kohën e dyndjes së sllavëve në Ballkan. Vëllimi ka një shtojcë me faqosje të veçantë, e cila mund të ishte edhe studim në vete, ku paraqiten mbishkrimet në objektet e ndryshme të mermerit, të cilat ishin të shpërndara në një hapësirë të gjerë territoriale. Këto mbishkrime janë të ilustruara me shënime të shkurtëra nga at Francesco Zaccaria.

Vëllimi i tretë i Illyricum Sacrum[60] i përkushtohet papës Klementit XIII-të[61] dhe trajton historinë kishtare të Splitit, me theks të veçantë mbi popullsinë e Dalmacisë dhe Kroacisë. Pas sulmeve avaro-sllave dhe shkatërrimit të Salonës, selia kishtare bartet nga Salona në Split. Në këtë mënyrë Spliti u bë kryeipeshkvi e tërë Dalmacisë dhe Kroacisë. Kjo është edhe periudha kur populli kroat pranon krishtërimin dhe krijon shtetin e tij të pavarur. At D. Farlati duke trajtuar historinë e kryeipeshkëvisë së Splitit, në vija të trasha paraqet historinë mesjetare të Dalmacisë dhe të Kroacisë.[62]

Vëllimi i katërt i Illyricum Sacrum[63] i përkushtohet kryeipeshkëvit të Splitit Giovani Luca Garagnino[64] dhe trajton historinë kishtare të kishave sufragane të metropolisë së Splitit, disa nga të cilat kishin vepruar për një kohë të shkurtër.[65] Në këtë vëllim, në mënyrë të veçantë janë trajtuar ipeshkvitë: Belgradensis et Scadronensis, Bosnensis, Corbaviensis, Modrusensis, Seniensis et Ottociensis, Dumnensis, Macarensis sive Macarchensis, Nonensis, Phariensis, Tinniensis, Traguriensis ex quo Sibenicensis.[66]

                Vëllimi i pestë i Illyricum Sacrum[67] i përkushtohet Giovani Carsana,[68] kryeipeshkvit të Zarës dhe ishte përgatitur ekskluzivisht nga at Daniele Farlati, por nuk u botua për sa kohë ai ishte gjallë.[69] U botua më vonë, me emrin e tij, nga Jacopo Coleti. Në këtë vëllim trajtohet historiku i kishës metropolitane të Zarës dhe sufraganisë së Zagrebit si dhe archiepiscopatus, olim episcopatus[70] Jadertinus cum Appendice de episcopatus Pagensi; episcopatus Absorensis, Arbensis, Veglienis; episcopatus Siscianus nunc Zagrabiensis.[71] Në hyrje të këtij vëllimi, Jacopo Coleti, ka shkuar një studim biografik për jetën dhe veprën e at Daniele Farlatit.[72]

                Vëllimi i gjashtë i Illyricum Sacrum[73] u përkushtohet Rektorëve dhe Këshilltarëve të Republikës së Raguzës[74] dhe trajton historinë kishtare të kryeipeshkvisë së Raguzës dhe sufraganive[75] të saj: Rhizniensis dhe Kotorrit. Në mënyrë të veçantë është paraqitur historia e Epidaurit, i cili u rrënua në shekullin e VII-të, dhe banorët e të cilit u vendosën në Raguzë [Dubrovnikun e sotëm]. Gjatë mesjetës, qyteti i Raguzës u zhvillua në një komunë të lirë, ndërsa në shekullin e XV-të quhet Republikë. Në këtë vëllim janë studiuar archiepiscopatus Ragusinus, olim episcopatus Epidaurenis, episcopatus Tribuniensis et Mercanensis, Zachlumiensis, sive Stagnensis, Corcyrensis, Rhiziensis, episcopatus Catharensis olim Ascriviensis.[76]

                Vëllimi i shtatë i Illyricum Sacrum[77] i përshkushtohet papës Piu VII-të[78] dhe trajton historinë kishtare të Shqipërisë dhe pjesërisht atë të Epirit.[79] Në të paraqitet historia kishtare e episcopatus et archiepiscopatus Diocletanus, episcopatus et archiepiscopatus Antibarensis, Arbanensis seu Albanensis, Balleacensis, Buduensis, Daynensis sive Dagnenis, Drivastensis, Olciniensis, Pullatensis Major, Pullatensis Minor, Sardensis et Sappatensis, Suaciensis, Scodrensis primum archiepiscopatus dein episcopatus. – Episcopatus et archiepiscopatus Dyrrhachiensis, episcopatus sufraganei Metropolis Dyrrhachiensis, Lissensis seu Alexiensis, Amantinus, Apolloniensis, Aulonensis, Bendensis, Priscensis, Stephanensis, Bullidensis, Canoviensis, Crojensis, Lestronensis, Scampensis. Ky vëllim është i pajisur edhe me një apendiks metropolinë e Durrësit, dhe në të gjenden ipeshkvitë e Akroceraunisë, Pulkeriopolit, kryeipeshkvia e Krajinës, etj. (Appendix ad metropolim Dyrrhachiensem, in qua epsicopatus Acroceraunius et Pulcheriopolitanus, et archiepiscopatus Crainensis, episcopatus et archiepiscopatus Sirmiensis episcopatus Sirminensi metropoli subjecti, Bassianensis, Cibaliensis, Mursensis, Aemonensis, Horre-Margensis, Margensis, Singidunensis, Viminiacensis, Aquensis, ad Castra Martis, Iscensis et Ratiariensis.)[80] Përveç shumë dokumenteve të botuara për herë të parë, origjinalet e të cilave kanë humbur ose janë zhdukur pa gjurmë, në këtë vëllim gjejmë edhe letërkëmbimin e Skenderbeut,[81] pastaj tekstin komplet në gjuhën latine[82] të Kuvendit të Arbërit, etj.[83]

                Vëllimi i tetë i Illyricum Sacrum[84] i përkushtohet prefektit të Propaganda Fide, Francisco Fontana-s[85] dhe trajton historinë kishtare të Shqipërisë, Maqedonisë, Bullgarisë dhe disa viseve të tjera të Ballkanit, duke paraqitur historinë e këtyre ipeshkvive: Archiepiscopatus Scopiensis. Suffraganei episcopatus metropolis Scopiensis. Naissitanus, Staliensis, Ulpianensis, Zappatensis. Apendix ad metropolim Scopiensem, in qua patriarcatus Ipechiensis. Archieçiscopatus Sardicensis et Sophiensis, suffraganei episcopatus metropolis Sardicensis, Pautaliota, Remessianensis. Archiepiscopatus Marcianopolitanus, suffraganei episcopatus metropolis Marcianopolitanae, Nicopolitanus, Abritensis, Appiariensis, Axipolitanus, Comensis, Dorostorensis, Novensis, Odysseus, Sexantapristensis, Sugdaensis, Tiberiopolitanus, Dionysopolitanus seu Varnensis. Appendix ad metropolim Marcianopolitanam, in qua episcopatus Tomitanus. Episcopatus incertae metropolis, Belgradensis, Semandriensis, Bidiensis. Episcopatus Lychnidensis, ex quo archiepiscopatus Jusitinianae primae et Achridanus. Suffraganei episcopatus metropolis Achridae, Prisrensis. Espicopatus Debeleti et Zagorensis, ex quo archiepiscopatus Ternobensis. Suffraganei episcopatus metropolis Ternobensis, Belesbugdensis Brandizuberiensis.[86] Në kuadër të vëllimit të tetë, botohet edhe “Martyrologium Illyricum,” që më herët ishte botuar nga Jakob Koleti në vitin 1818, në Venedik.[87]

                Vëllimi i nëntë, ose i ashtuquajturi, “Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti”[88] botuar nga don Frane Buliqi, përfshin shtesat dhe korrigjimet e bëra nga at Jacopo Coleti për pesë vëllimet e para [I-V], të Illyricum Sacrum,[89] dorëshkrimi origjinal i të cilave ruhet në Bibliotekën Marciana të Venedikut.

Metoda e punës së at D. Farlatit konsistonte kryesisht në formën e pyetsorëve[90] që ua dërgonte ipeshkëvie dhe kryeipeshkëvive të ndryshme. Me anë të tyre, ai kërkonte të dhëna sa më të sakta nga klerikët përgjegjës për historikun e selive të tyre ipeshkvnore, respektivisht kryeipeshkvnore që nga themelimi. Në këta pyetsorë, sigurisht që nuk liheshin mënjanë pyetje të veçanta që preknin gjendjen aktuale dhe pozitën e tyre.[91] Me të njejtën metodë, at Farlati ka marrë edhe informacionet e nevojshme nga ipeshkvitë shqiptare të Shkodrës, Lezhës, Durrësit, etj. Në këto pyetsorë kemi pyetje që kërkojnë të dhëna të përgjithshme[92] si dhe shënime të detajuara për ipeshkvët[93] si dhe për kushtet dhe pozitën e tyre nën sundimin osman.

Në këtë kryevepër është mbledhur gjithçka që ka qenë e mundur të mblidhet sipas metodës dhe kritereve të shkencës historike të asaj kohe. Shkencëtarët, historianët dhe studiuesit, jo vetëm të asaj kohe, por edhe në shekujt e mëvonshëm si p.sh. Assemani, Sommervogel, Theiner, Valentinelli, Šufflay, Cambi, Ljubić, Jireček, Katalinić, Šišić, Bulić, Patriarca, etj., me respektin më të madh kanë pranuar punën dhe rezulatet që kanë arritur autorët e veprës, duke e quajtur atë si një vepër e jashtëzakonshme historike,[94] por natyrisht, edhe duke vënë në pah lëshimet e natyrshme që ishin karakteristike për shkollën e asaj kohe, si rrjedhojë e kushteve objektive, por edhe faktorëve të ndryshme shoqërorë, kulturorë dhe politikë.[95]

[1] Mbiemri i at Daniele Farlatit, sipas rregullave drejtshkrimore duhej te shkruhej me dy tt, Farlatti, mirëpo është bërë e zakonshme ta gjejmë me një t, ngase në të shumtën e rasteve edhe ai vetë e shkruante me një: t. Ne do të ndjekim formën Farlati, pra me një: t, ashtu siç është shkruar në Illyricum Sacrum. Shiko: Illyricum Sacrum, v. I, frontespici, por edhe në shumë dokumente dhe letërkëmbime që ruhen në: ARSI, BAV, Venedik – Museo Correr, Padova, Firencë, Split, etj. M. Vanino S. I., Illyricum…, f. 263, referenca nr. 14.

[2]Arti për të gjykuar, është i domosdoshëm për historianin. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XL; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[3]Historianit i lejohet që të shërbehet me parashikime kur mungojnë argumentat e sigurta dhe të verifikuara. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXXV; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[4]Burimet dhe dokumentat e fallsifikuara dhe të pasakta nuk duhen refuzuar, por korrigjuar. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLI; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[5]Kush shmang pasaktësinë pajtohet me pedantërinë. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[6]Autori ia nështron çdo gjë të tijën gjykimit të lexuesve, nga të cilët dëshiron të studiohet dhe të korrigjohet. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[7] At D. Farlati ishte djali i Anna Maria Fabricit dhe Valentin Farlatit, nga provinca e Udinos. Gian Giuseppe Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite da letterati del Friuli. /Supplemento di Gian Giuseppe Liruti signor di Villafreda ec. Alle sue notizie delle vite ed opere de’ Letterati del Friuli/. Venezia: Tipografia Alvisopoli; ristampa: Forni editore Bologna]. Venezia, 1830 [Bologna, 1971; – Italia Gens. Repertori di bio-bibliografia italiana, nr. 21], f. 389; Rita Levi-Montalcini, Dizionario biografico degli italiani. Shiko te zëri: Farlati, Daniele, Silvano Cavazza, 1995, vëll. XLV, f. 47; Jaroslav Šidak, Farlati, Daniele. Në: Enciklopedija Jugoslavije, 1986, vëll. IV, f. 90.

[8] Jacobus Coletus, De vita Danielis Farlati, në Illyrici Sacri. /Ecclesia Jadertina cum Sufraganeis et ecclesia Zagrabiensis/. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permisu, ac Privilegio), 1775. Vëll. V, f. VII-XI; Emilio Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum. Udine: Arti Grafiche Friulane, 1935, f. 7; Angelo Mercati dhe Augusto Pelzer, Dizionario Ecclesiastico. Torino: Unione Tipografico-Editrice Torinese, 1953, vëll. I, f. 1068; Pietro Tacchi Venturi. Enciclopedia Italiana di Scienze, Leterre ed Arti…,  1951. vëll. XIV; f. 815; C. O’Neill, dhe J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús…  vëll. II, f. 1376; Josip Lučić, Daniele Farlati (1690-1773). U povodu 200. godišnjice smrti. Historijski Zbornik. Zagreb: Izdaje Povijesno Društvo Hrvatske, 1973, viti XXV-XXVI, 1972-1973, f. 230; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48; C. Sommervogel S. I., Bibliothèque de la Comapgnie de Jésus…, 1892, vëll. III, f. 546; L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; R. L.-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47; ndërsa në “Hrvatska Enciklopedija” e gjejmë shënimin se ka lindur në Padovë. Dalibor Brozović, Hrvatska Enciklopedija. [Leksikografski Zavod Miroslav Krleža]. Zagreb, 2001, vëll. III, f. 583, te zëri, Farlato Daniele; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[9] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7.

[10] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389.

[11] S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; C. Sommervogel., Bibliothèque de la Compagnie de Jésus…, vëll. III, f. 546; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7. Ndër ata që shënojnë emrin e qytetit të Goricës në mënyrë të gabuar është edhe autori i shkrimit: “Iliriku i Shenjte”…, f. 19; po kështu edhe L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; etj.

[12] E. D. Mcshanse, New Catholic Encyclopedia. Washington, D. C.: Thomson & Gale/ In association with The catholic University of America. Washington, D.C. 2003. Vëll. V; f. 627; L. Koch, Jesuiten-Lexikon…, f. 543; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 7;J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; C. O’Neill– J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús.  vëll. II, f. 1376; C. Sommervogel., Bibliothèque de la Comapgnie de Jésus…, vëll. III, f. 546; S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele;; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 256; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[13] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[14] D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[15] R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 582.;E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; L. Koch, Jesuiten-Lexikon, f. 543; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[16] K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8. Pohimi se D. Farlati: “kishte dhënë disa vjet mësim lëndët klasike në Kolegjin jezuit të Bolonjës”, është i gabuar; “Iliriku i Shenjte”…, f. 19.

[17] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312.

[18] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[19] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 583.

[20] R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, vëll. 45, f. 47; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48.

[21] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230;  R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 583.

[22] C. O’Neill, – J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús.  vëll. II, f. 1376; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[23] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[24] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 389; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8.

[25] C. O’Neill, – J. Dominguez, Diccionario Historico de la Compañia de Jesús.  vëll. II, f. 1376; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47. Në shkrimin: “Iliriku i Shenjte”…, f. 19, në mënyrë të gabuar shënohet viti i shugurimit si prift i at Farlatit, 1722!

[26] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 5,f. 627; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 8-9; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele.

[27] R. Levi-Montalcini, Dizionario biografico…, f. 47.

[28] M. le Hoefler, Nouvelle Biographie générale depuis les temps plus reculés jusqu’a nos jours avec les reneseignements bibliographiques et l’indication des soucres a consulter publiée par MM. Paris: Firmin Didot Fréres, fils et Cie, Éditeurs. 1856. vëll. XVII, f. 122; L. Koch, Jesuiten-Lexikon…, f. 543; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 9; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230; S. Glubich, Dizionario biografico…, f. 129; A. Mercati – A. Pelzer, Dizionario Ecclesiastico. 1953, vëll. I, f. 1068; D. Brozović, Hrvatska Enciklopedija…, vëll. 3, f. 583, te zëri, Farlato Daniele; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 312; ndërsa J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144, pohon se at Farlati ka filluar bashkëpunimin në vitin 1721 me at Riçeputin.

[29] M. le Hoefler, Nouvelle Biographie générale depuis les temps plus reculés…, f. 122; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 49; por vëllimet në vazhdim, V-VII, dalin me emrin e at D. Farlatit, përkundër faktit se ai kishte vdekur. Ndërsa, P. Chotch, Bibliografia del Montenegro. /Pubblicazioni dell’Instituto per l’Europa Orientale in Roma. Bibliografie. I/. Roma: Anonima Romana Editoriale. 1925, f. 35, pohon se at D. Farlati kishte botuar 6 vëllime në Venedik në vitet 1751-1800! Ndërsa, J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 241, shkruan se “Fryt i punës dhe përkushtimit të tij ishin pesë vëllimet e “Illyricum Sacrum”, të cilat i kishte shkruar me dorën e tij. Vëllimin VI,  pothuajse e kishte përfunduar, ndërsa atë nr. VII, sapo e kishte filluar”; por të dhënat më të sakta për këtë i gjejmë në vëllimin e V-të, të Illyricum Sacrum, ku Jakopo Coleti shkruan: “Quid vero unus ipse praestiterit annorum triginta spatio, testantur volumina quinque Illyrici Sacri seu consilio, ingenioque disposita, suo labore confecta, suis descripta manibus, methodo, doctrina, eruditione, stilo nobilissima et typis jam evulgata, queis adde sextum fere absolutum, et septimum proxime inchoatum…”. D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VIII; J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144, shkruan se “pas vdekjes së D. Farlatit, J. Coleti vazhdoi botimin e vëllimeve VI e VII me bashkautor Farlatin; ndërsa vëllimin e VIII-të, e botoi me emrin e tij;” ndërsa Ferdo Šišić, Povijest Hrvata u vrijeme Narodnih Vladara. /Hrvatska povijest od najstarijih dana do potkraj 1918/. Zagreb: Izdano troškom naklade Školskih knjiga. Tisak Zaklade Tiskare «Narodnih Novina», 1925, vëll. I, libr. I-III, f. 32, pohon se Farlati “kishte shkruar pesë vëllimet e para,” ndërsa Koleti i ishte redaktuar, ndërkohë që nga vëllimi i gjashtë, katër(sic!, m.a.) vëllimet tjera i kishte shkruar.” Siç vërehet, edhe F. Šišić, gabon në numrin e vëllimeve që kishte shkruar Koleti. Një të dhënë tjetër të gabuar e gjejmë te Gianni Nazzi, Dizionario Biografico Friulano. Udine: Union Scritors Furlans, Ribis, 1992, f. 213, ku pohohet se pesë vëllimet e “Illyricum Sacrum” u botuan në vitet: 1750-1755!

[30] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 16; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234.

[31] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234.

[32] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234; K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 48.

[33] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 16-17; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 230.

[34] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VIII; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 234;

[35] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XIX; “Nam primum quidem incredibilis magnitudo atque difficultas concepti operis vaste per omnes aetates, ac regiones propemodum immensas diffusi, et ingens illa, ac dissipata rerum omnigenarum copia, quam sibi congesserat, ac digeri redique in ordinem, et suis locis apte distribui oportebat plurimum et annorum laborem et adjutorium operam postlabat…”. Shiko: J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 15; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 281.

[36] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXI; “Altera causa, quae moram intulit, et impedimentum Historiae Illyricae haec fuit, quod auctor illius, cum eam quatour in partes, ac tomos duodeviginti distribuisset ita secum ipse statuerat nullam eius partem, sive tomum confici et absolvi antea posse, quam reliquarum partium materia parata esset ac digesta; et res propemodum singulae, suis quaeque momentis perpensae, et aliae cum aliis collatae, diligens examen, ac acre judicium subjissent…”. Shiko: J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 16; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[37] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXII-XXIII; “Uc adde tertium quemdam obicem… cum enim in rebus perantiquis, et ob eam causam incertis, omnique litterarum luce destitutis versaretur, neque scriptores aut monumenta suppeterent, unde certa illarum et clara notitia deprimi  posset, ad eas quoquomodo probandas, et illustrandas necesse habuit conjecturas adhibere, supra quas systemata quaedam sua, ut vocabat sive geographica sive historica exsturebat…”. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 17; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 585; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[38] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXIII; “Sed fortasse nullum aliunde majus impedimentum obiectum est historiae Illyriae, quam ob crebris expostulationibus; et querelis multorum eam efflagitantium, et a nimia quadam, auctori injecta, ejus celeriter conficiendae cura, sollicitudine, festinatione… Erant praeterea, qui eum arguerent majus ac difficilibus, quam pro sua facultate et ingenio, opus suscepisse aut serio rem agere et aliena credulitate abuti, aut certe desperare ob se perfici posse, quae meditatus esset, ac pollicitus fuerat…”. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 18; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor J. Lučić], vëll. VI, f. 586; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 282.

[39] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXVII; “Nam partes singalae ita sunt inter se implicitate, et aliae cum aliis nexu quodam serique rerum cohaerent, ut tractatione distrahi et separatim explicari plane perfecteque nequant. … Ex his intelligi potest, quanta sit conjucto seriesque reru, Pontificalium, et synodalium, hagiologicarum, et monasticarum, ut alia ex alia, et omnes inter se aptae colligataeque videantur. … Ita fiet, ut quae ad historiam cujusque Episcopatus et ecclesiae pertinent, ea simul omnia continuatione rerum ac temporum conjucta lectores percurere queant.” J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 19; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[40] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XXVIII; “Historia profana Illyrica a nobis edenda si per otium licebit… Itemque Historia generalis Hierachica totius Illyrici cum suis ibidem tabulis”.J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 235, referenca nr. 20.

[41] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[42] S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 42; S. Antoljak, Hrvatska Historiografija do 1918…, vëll. I, f. 313.

[43] Për më shumë hollësi, të konsultohet harta e botuar në vëllimin e parë të “Illyricum Sacrum”, faqe e pafaqosur, që duhej të ishte nr. 54; S. Anamali, Historia e popullit shqiptar…, vëll. I, f. 174-175.

[44] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236; M. Vanino, Illyricum Sacrum i Filip Riceputi…, f. 279.

[45] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 236.

[46] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[47] E. Patriarca, në studimin e tij, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 20, tregon këtë histori të dorëshkrimit të vëllimit të parë: “At Farlati pasi përgatiti vëllimin e parë të Illyricum Sacrum ia besoi dorëshkrimin një shërbëtori  të kuvendit, i cili shkonte në Venedik, që t’ia dorëzonte për botim editorit dhe botuesit Sebastiano Coleti. Shërbëtori, duke ecur rrugës me kalë në mënyrë të pakujdesshme, humbi trastën në të cilën ishte dorëshkrimi, “cecidit vidulus, cui volumen erat inclusum.” Ai u kujtua për dorëshkrimin vetëm kur arriti në Mestre. Duke shikuar se ka humbur trastën me dorëshkrimin, shërbëtori kthehet prapra duke kërkuar trastën me dorëshkrim, duke pyetur kalimtarët e rastit, se mos kishin gjetur ndonjë trastë me ca letra brenda. Gjithë mundi i shkoi kot, ngase nuk gjeti gjë. I ndodhur në një situatë të vështirë, shërbëtori e njofton at Farlatin për mënxyrën që i kishte ndodhur. At Farlati ruajti të patrazuar butësinë e  shpirtit të tij, dhe nuk u soll vrazhdë me shërbëtorin, por iu përvesh punës që të shkruante përsëri vëllimin e parë nga fillimi.” Në një formë paksa më të ndryshuar këtë rrëfim na e sjell në studimin e tij edhe K. Lučin, O tvorcima djela Illyricum Sacrum…, f. 50-51; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588.

[48]Illyrici Sacri. Tomus primus. Ecclesia Salonitana. Ab ejus exordio usque ad Saeculum quartum Aerae Christianae, auctore Daniele Farlato presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1751. f. [V-LII] + 1-780.

[49] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 2, f. 247-248. [17 gusht 1740-3 maj 1758]; F. P. Casavola, Enciclopedia…, Mario Rosa, te zëri: Benedeto XIV.[Prospero Lambertini], f. 446-461; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[50] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. XLIV-XLV.

[51] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 1.

[52] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 87

[53] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 234.

[54] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 234.

[55] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 20.

[56] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. I, f. 272.

[57]Illyrici Sacri. Tomus secundus. Ecclsia Salonitana. A quarto saeculo Aerae Christianae usque ad excidium Salonae. Accessere Vita Diocletiani Imperatoris, Acta Sanctorum ex ejus genere, et Marmora Salonitana, auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti. (Superiorum permissu, ac privilegio), 1753. f. [III-XII] + 1-636 + [V-XLVIII].

[58] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588.

[59] C. Rendina, I papi…, f. 157-167.

[60]Illyrici Sacri. Tomus tertius. Ecclesia Spalatenis olim Salonitana. Auctore Daniele Farlati, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1765, f. [III-XVI] + 1-586.

[61] E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 3, f. 790-793. [6 korrik 1758 – 2 shkurt 1769]; F. P. Casavola, Enciclopedia…, L. Cajani dhe A. Foa, te zëri: Clemente XIV. [Carlo Rezzonico], f. 461-475; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[62] W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 21; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 588-589.

[63]Illyrici Sacri. Tomus quartus. Ecclesiae sufraganea Metropolis Spalatensis. Auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1769, f. [III-XII] + 1-528.

[64] G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[65] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237.

[66] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. IV, f. VI; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589.

[67]Illyrici Sacri. Tomus quintus. Ecclesia Jadertina cum sufraganeis, et ecclesia Zagrabiensis. Auctore, Daniele Farlati, presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1775, f. [III-XVI] + 1-672.

[68] R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[69] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 237; E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 25.

[70] Kryeipeshkvive, dikur ipeshkvive.

[71] D. Farlati, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. XII. J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; G. G. Liruti, Notizie delle vite ed opere scrite…, f. 390.

[72] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. V, f. VII-XI, De vita Danielis Farlati S. J.

[73]Illyrici Sacri. Tomus sextus. Ecclesia Ragusina cum suffraganeis, et ecclesia Rhiziniensis et Catharensis. Auctore Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jacobo Coleto olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1800, [III-VIII] + 1-540.

[74]D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VI, f. III.

[75] C. Rendina,  I Papi…, f. 747-753.

[76] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VI, f. VIII ; J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 589-590.

[77]Illyrici Sacri. Tomus septimus. Ecclesia Diocletiana, Antibarenis, Dyrrhachiensis, et Sirmiensis, cum earum sufraganeis. Auctore, Daniele Farlato, presbytero Societatis Jesu, et Jakobo Coleti olim ejusdem Societatis alumno. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1817, f. [III-XVI] + 1-638.

[78] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. III; E. D. Mcshanse, New Catholic…, vol. 11, f. 378-382. [14 mars 1800 – 20 gusht 1823].

[79] Për ilustrim po sjellim shënimet e bëra për vëllimin e shtatë në një botim të Bibliotekës Kombëtare të Tiranës: Shpëtim Mema dhe Lindita Bubsi, Albanica. II. Bibliografi e viteve 1800-1849. Tiranë: Biblioteka Kombëtare. Sektori i Albanologjisë. 1987, f. 74-75, nr. 54,. [Tom 7, Venetis 1817. Ecclesia diocletiana. Antibarensis, Dyrrachiensis et Sirmensis cum earum suffraganeis, 638 f. Mikrofilm. /Ndarja Aministrative dhe kishtare e kryepeshkopatës së Tivarit (peshkopatat e Arbërisë, Drishtit, Ulqinit, Shkodrës). (f. 8-34) dhe të Durrësit (peshkopatat e Lezhës, Krujës, Amantias, Apolonisë, Vlorës, Bylisit, Bendës, Priskës etj) (f. 336-434). Histori e kishës në këto krahina. Renditje kronologjike e kryepeshkopëve dhe peshkopëve të tyre. Përshkrime gjeografike dhe të dhëna historike. Familjet feudale të Topiajve, Balshajve dhe Kastriotëve. (f. 411-413). Gjergj Kastrioti – Skenderbeu. Marrëdhëniet e tij me Vatikanin, me Mbretërinë e Napolit dhe me Hungarinë. (f. 416-424, 426-429). Të dhëna biografike për Marin Biçikemin dhe Marin Barletin. (f. 318-319)].

[80] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. XVI; W. Holtzmann dhe R. Morghen, Repertorium Fontium Historiae Medii Aevi…, f. 257; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 590.

[81] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. 413-429.

[82] D. Farlati dhe J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VII, f. 142-170.

[83] Vinçenc Malaj, Kuvendi i Arbënit 1703. Ulqin-Tuz: Instituti i Filozofisë dhe Sociologjisë, Prishtinë. Botimi i dytë, Shoqata “Don Gjon Buzuku”, 1999, f. 108.

[84]Illyrici Sacri. Tomus octavus. Ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Archidensis et Ternobensis, cum earum sufraganeis. Auctore, Jacobo Coleto, olim presbytero Societatis Jesu. Venetiis: Apud Sebastianum Coleti (Superiorum permissu, ac privilegio), 1819, f. [III-XV] + 1-330.

[85] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. III.

[86] J. Coleti, Illyricum Sacrum…, vëll. VIII, f. XVI; R. Aubert, Dictionnaire d’Histoire et de Géographie Ecclésiastique…, [te zëri: Farlati, Daniele me autor: J. Lučić], vëll. VI, f. 590.

[87] Jacobo Coleto, Martyrologium Illyricum Fabiano Blascovicchio Episcopo Macarensi. Dictatum Accedunt notationes et de hoc opere Commentariolum auctore Jacobo Coleto Olim Societas Jesu Presbytero. Venetiis: Impensis Simonis Occhi, 1818.

[88] Accessiones et Correctiones all’Illyricum Sacrum del P. D. Farlati di P. G. Coleti. Manoscrito inedito publicato dal prof. Frane Bulić. [Supplemento al “Bullettino di Archeologia e Storia Dalmata,” anno 1902-1910. Spalato, 1910; f. [4 faqe të pa paginuara] + 1-339.

[89] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 240.

[90] Pyetsorë të tillë na janë ruajtur, në Padovë, në Arkivin e Kolegjit të Ipeshkvisë; HDA, Zagreb, Trogir dhe në ARSI, Opp. NN, 222.

[91] J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[92]Ricerche generali. Hrvatski Državni Arhiv, Zagreb [HDA], fondi: Zbirka Fanfogna-Garagnin. Sign. 8.9. J. Kolanović, Građa za Illyricum Sacrum…, f. 144.

[93]Ricerche particolari intorno ai vescovi.

[94] E. Patriarca, Il Padre Daniele Farlati e l’Illyricum Sacrum…, f. 26-27.

[95] J. Lučić, Daniele Farlati…, f. 238-239.

LE FIGARO (1911) / LETRA E EDITH DURHAM PËR GAZETARIN FRANCEZ ANDRÉ DUBOSCQ : “JU PËRSHKRUAJ GJENDJEN E REFUGJATËVE SHQIPTARË NË MAL TË ZI.”

by

Edith Durham (1863 – 1944)
Edith Durham (1863 – 1944)

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 19 Nëntor 2022

“Le Figaro” ka botuar, të hënën e 2 tetorit 1911, në faqen n°6, letrën e Edith Durham drejtuar asokohe gazetarit francez André Duboscq në lidhje me gjendjen e refugjatëve shqiptarë në Mal të Zi, të cilën Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Letër nga Shqipëria 

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Shkodër, 25 shtator.

Muajin e kaluar u kujtova lexuesve të “Le Figaro” këtë angleze, e cila prej njëmbëdhjetë vitesh po shëron plagët fizike dhe morale që turqit po hapin mes popullsive të Ballkanit. Thashë se e kisha gjetur zonjushën Edith Durham në Podgoricë – këtë qytet të vogël në kufirin malazez, i cili është bërë një qytet historik që kur u bë marrëveshja midis Turqisë dhe shqiptarëve – në mes të mjerimeve më të rënda, duke paguar bujarisht me personin e saj (duke kontribuar vetë), e informuar për detajet më të vogla të situatës së vajtueshme të refugjatëve dhe gjithmonë në lëvizje, gjithmonë mes dy vizitave bamirëse tek këta njerëz fatkeq.

Një ditë, pa dyshim, do të lexohet historia e kësaj fushate gjashtëmujore në Shqipëri; se ajo do të shkruajë në stilin aq magjepsës, aq prekës sa ne e njohim; por ndërkohë e kam për detyrë të botoj një letër që ajo më shkroi nga Podgorica, dy ditë pas largimit tim nga ai qytet. I detyrohem vetes që të mos mbaj për vete informacione me një vlerë të tillë për atë që ndodhi atje në 1911. Do të ishte e padrejtë nëse, për shkak se udhëtimi pesë-gjashtë ditor e ndan vendin tonë nga skena e ngjarjeve, opinioni publik francez të mos vihej në pozitë për t’i gjykuar ato.

Në vijm, lexuesit e “Le Figaro” do të gjejnë aty konfirmimin elokuent të përshkrimit të shkurtër që i bëra vetë dhe që shkurtësia e nevojshme e një artikulli më ndaloi ta zgjasja. Kështu që, si të thuash, kam vërtetuar paraprakisht se asgjë që do të lexojmë nuk është e ekzagjeruar.

Më 8 gusht, në Cetinje, mora letrën e mëposhtme :

Podgoricë, 7 gusht 1911.

Zotëri,

Je më kërkuat t’ju jap me shkrim disa detaje mbi gjendjen e refugjatëve shqiptarë në Mal të Zi. E vetmja vështirësi është të dish se ku të fillosh. Un kam vizituar deri në pesëdhjetë familje në ditë dhe secila dukej se ishte në një gjendje më të keqe se tjetra. Është e vërtetë që familjet e para që kishin emigruar para kryengritjes dhe kishin marrë me vete bagëtinë dhe orenditë e tyre nuk e pësuan aq shumë, por fatkeqit e mjerë që ikën në momentin e fundit nga shtëpitë e tyre të djegura, e gjejnë veten në një mjerim thuajse të pabesueshëm.

Në një stallë të vogël e të pistë gjeta, për shembull, tre plaka me pesë jetimë të vegjël, një të ve me shtatë fëmijë, një tjetër me katër fëmijë dhe dy të gra reja. Gjithsej, njëzet e tre njerëz që kishin mbi supe vetëm leckat e grisura dhe me erë të rëndë.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Një malazez bamirës u kishte huazuar disa lëkura delesh për shtrat dhe dy enë për të gatuar. Dhe kjo nuk është e jashtëzakonshme. Shumë refugjatë u detyruan të shisnin misrin që merrnin nga bamirësia e Malit të Zi për të blerë një copë bukë, pasi nuk kishin mjete për ta pjekur. Në çdo anë të lumit, shpellat ishin të mbushura me gra e fëmijë në varfërinë më të plotë, siç e patë vetë. Njëra nga këto gra më tregoi për shkatërrimin e shtëpisë së saj: “Erdhën ushtarët turq. Ne qëndruam në shtëpi, duke menduar se nuk do të na dëmtonin, por ata thanë : ikni, do të djegim shtëpinë. Ne ishim të tmerruar. Ushtarët më lejuan të merrja një trastë të madhe me misër dhe ta nxirrja jashtë. Kështu ata grumbulluan kashtë (barin) dhe dogjën shtëpinë tonë të varfër. Nëna e burrit tim, fëmijët e mi dhe unë u larguam sa më shpejt drejt kufirit. Por dy të vegjlit nuk mundën të shkonin aq larg, m’u desh t’i mbaja në krahë dhe të braktisja trastën.”

Me shumë vështirësi kisha filluar t’i veshja këta të varfër duke u shpërndarë tesha, gjilpëra dhe fije peri, por tani ata duhet të kthehen në shtëpitë e tyre të djegura, në pronat e tyre të shkatërruara. A mund ta imagjinoni një situatë më të dhimbshme se ajo e njërës prej atyre të vejave të gjora që vjen, pas një ecjeje ndoshta dy ditore, me pesë a gjashtë fëmijët e saj, para rrënojave të shtëpisë së saj, katër mure të nxira, pa çati, të pastrehë për të kaluar natën. Çfarë do të bëhet me të? S’ka dyshim se Turqia do t’i shpërndajë çdo familjeje paratë që i konsideron të nevojshme për rindërtimin e shtëpisë së saj; por një grua e tillë, dhe ka qindra të tilla, si do ta rindërtojë strehën e saj? Dhe vetë burrat, ku do të gjejnë drutë e nevojshëm! Shumica e shtëpive të djegura ndodhen në territore absolutisht pa pyje. E megjithatë, stina e shirave të dendur, që zakonisht fillon në tetor dhe pak para dimrit, po vjen dhe kujtoni se me gjithë përpjekjet e mia një pjesë e madhe e refugjatëve nuk kanë ende ndërresa dhe mbeten pa këpucë.

Qeveria turke u ka premtuar se do t’i furnizojë me misër gjithë dimrin, por pa rroba, batanije (mbulesa), vegla nuk mund të mbijetojnë; në qoftë se ata nuk marrin ndihma bujare. Një depozitë e gjërave më të nevojshme do të krijohej lehtësisht në Shkodër apo Tuz…

Zotëri, ju falenderoj për interesimin që keni treguar për njerëzit fatkeqë të cilët i ndihmoj me aq sa kam mundësi dhe ju lutem të pranoni etj.

Nënshkruar : E. Durham.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France
Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Me siguri që dikush do të pyesë veten, pasi të lexojë këtë letër, se si mund të ekzistojnë gjëra të tilla në kohën tonë. Megjithatë, ato ekzistojnë për shkak të pretendimeve fëminore dhe të pamëshirshme të xhonturqve, dhe pothuajse të gjithë njerëzit kompetentë që kam intervistuar, si malazezë ashtu edhe shqiptarë, besojnë se ato do të përsëriten vitin e ardhshëm. Ky është edhe mendimi im, sepse nuk ka gjasa që protokolli i Podgoricës të rregullojë marrëdhëniet mes turqve dhe shqiptarëve për një kohë të gjatë. Duhet marrë parasysh shpirti i zhurmshëm dhe dredharak i disave, temperamenti dhe zakonet e pavarësisë së të tjerëve.

Zonjusha Durham më tha se të nesërmen e shpalljes së Kushtetutës i tha një xhonturku të entuziazmuar : “Zotëri, që sot e tutje e keni tjetërsuar Shqipërinë përgjithmonë.” Në pranverë, kur shirat do të pushojnë, shtigjet do të thahen në male, kur do të mund të kalojnë natën në pritë në një zgavër në shkëmb, kur do të ngjiten pa frikë se mos rrëshkasin në një shkëmb vertikal, atëherë të shtënat e pushkës do të shpërthejnë vetë… Së fundi, më pyesin, si mendoni se do të përfundojë e gjithë kjo? Unë shoh shumë mënyra, njëra më duket veçanërisht e mundshme, por jam dakord me mendimin e diplomatit që e kishte për zakon të përsëriste : “Në politikë duhet të parashikosh vetëm ngjarjet e kaluara.” – André Duboscq.

Dy eksperimente, i njëjti rezultat: nga “Protokolli i Korfuzit” te “Zajednica”

by

Dr. Hasan Bello/

Më 17 maj 1914, midis përfaqësuesve të qeverisë shqiptare dhe së ashtuquajturës qeverisë vorioepirote që drejtohej nga Zografi u nënshkrua një marrëveshje, e cila njohu zyrtarisht “Epirin e Veriut” si rajon vetë-qeverisës autonom nën sovranitetin e principatës shqiptare. Ky protokoll i dha grekëve (dhe shqiptarëve që deklaroheshin si grekë) të Korçës dhe Gjirokastrës, një autonomi fetare, arsimore, kulturore dhe politike, brenda kufijve të shtetit shqiptar.

Kjo erdhi për shkak të lëvizjes së armatosur voriepirote, e cila në prapaskenë mbështetej nga Greqia dhe, presionit të faktorit ndërkombëtar për të gjetur gjuhën e përbashkët. Për këto dy arsye, autoritetet shqiptare (qeveria e Turhan Pashë Përmetit dhe Princ Widi), pasi dështuan për të shtypur lëvizjen në fjalë, me ndërhyrjen e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit u detyruan të nënshkruanin këtë protokoll. Më 1 qershor, Fuqitë e Mëdha (përfshirë Italinë dhe Austro-Hungarinë) miratuan rezultatet e negociatave dhe më 23 qershor kushtet e Protokollit u miratuan zyrtarisht nga qeveria shqiptare.

Ky veprim e rriti skepticizmin e shqiptarëve tek Europa. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, qeveria e Turhan Pashës dhe Princ Widi e humbën kredibilitetin në sytë e popullit dhe, të atyre pak personave, që e konsideronin veten nacionalistë.

Një nga arsyet e Kryengritjes në Shqipërinë e Mesme 1914-1915, ishte pikërisht lëvizja vorioepirote. Nënshkrimi i Protokollit të Korfuzit i nxiti drejtuesit e Kryengritjes, që t`i shtonin akuzat e sulmet kundër qeverisë dhe vetë Princit. Kjo sigurisht që u shfrytëzua edhe nga faktorë të jashtëm (Italia, Perandoria Osmane, Serbia), që ishin kundër Widit.

Sidoqoftë nënshkrimi i Protokollit të Korfuzit e hodhi në erë shtetin e sapo krijuar shqiptar. Megjithëse shpërthimi i Luftës së Parë Botërore e pamundësoi zbatimin e këtij Protokolli, ai përbën një precedent negativ në historinë e shtetformimit.

Për të gjith ata që përpiqen ta justifikojnë “Zajednicën” ose të ashtuquajturën asosacion i komunave serbe, me argumentin se mbështetet nga faktori ndërkombëtar që dha kontribut për çlirimin dhe krijimin e shtetit kosovar, le ta dinë se e njëjta gjë ka ndodhur dhe me Protokollin e Korfuzit. Ai u kërkua nga pakica greke, e cila mbështetej në prapaskenë nga Greqia dhe, u miratua nga faktori ndërkombëtar, që kishte njohur krijimin e shtetit shqiptar në Konferencën e Londrës.

NJË VEPËR E SHKRUAR ME PËRKUSHTIM PËR HYJIN E MIRËSISË DHE TË SHQIPTARISË

by

Tomë Mrijaj, “Monsinjor Dr. Zef Oroshi, një jetë e shkrirë për fe dhe atdhe”, New York, U. S. A, 2009

Prof. Dr. Muhamet SHATRI

Njohja me një personalitet të veçantë, me vendlindjen dhe paraardhësit e tij

Libri monografik i publicistit, veprimtarit dhe humanistit Tomë Mrijaj me titull “Monsinjor dr. Zef Oroshi, një jetë e shkrirë për fe dhe atdhe” (Jetëshkrim), është një lloj enciklopedie gjithëpërfshirëse dhe mjaft kuptimplote, për kontributin e madh atdhetar e fetar të meshtarit, mjeshtrit të letrave, arkitektit të institucioneve fetare, monsinjor dr. Zef Oroshi.  

Veprimtaria e tij në afirmimin e çështjes shqiptare në Mirditë – Shqipërinë e Veriut, në Kosovën martire, në Itali dhe në SHBA, ka qenë deri diku e njohur, por jo aq sa ofron kjo vepër monografike studimore.  

Zef Oroshi, ka qenë jo vetëm udhëheqës shpirtëror, por edhe drejtues i qëndresës popullore antikomuniste për disa muaj me radhë në Shqipëri, kurse në botën e jashtme është angazhuar me tërë qenien për ndërlidhjen e fijeve të mërgatës shqiptare, për organizimin e mobilizimin më të mirë të saj, për kultivimin e fesë, kulturës dhe për rritjen e vetëdijes kombëtare, përgjithësisht.  

Autori i librit Tomë Mrijaj, ka qenë vazhdimisht në kontakt me protagonistin kryesor të studimit të tij, prandaj e ka njohur nga afër më mirë se shumë të tjerë. 

Ai ka përcjellë dhe shënuar në ditarin e tij veprimtarinë kulturore, fetare, letrare e publiçistike të Monsinjor dr. Zef Oroshit, të cilën ia la trashëgim botës shqiptare, në përgjithësi, dhe mërgatës sonë, në veçanti.  

Autori e kishte mik shtëpie dhe kumbar të katër fëmijëve, prandaj ishte vazhdimisht pranë tij, të thuash, në të gjitha aktivitetet e rëndësishme, por dhe në mbrojtjen dhe sigurinë e tij.  

Në ekspozicion (parashtrim) të veprës, autori përshkruan jetën e Zef Oroshit që nga lindja (më 23 nëntor 1912, pra pesë ditë para Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë), fëmijërinë e rininë, shkollimin në Seminarin Papnor të Shkodrës, ku u dallua me përkushtimin e dashurinë ndaj punës, librit, njohurive të reja etj.  

Një rol të madh në edukimin e mbarë, në zgjerimin e horizontit dituror, në përgatitjen dhe formimin e tij intelektual etj., ka luajtur mësuesi patriot, poeti model, gjuhëtari i shquar dhe bariu shpirtëror – dom Ndre Mjeda. 

Gjatë shkollimit në Shkodër, Zef Oroshi pati fatin të njohë e të marrë mësime edhe nga Homeri shqiptar, at Gjergj Fishta.  

Pas përfundimit të Seminarit me rezultate të larta, shkoi në Itali, ku u regjistrua në Universitetin e Urbino-s, në të cilin u diplomua po ashtu me rezultate të shkëlqyera në Teologji dhe Filozofi. 

Më 1946, abati i Mirditës Frano Gjini e emëroi këshilltar në dioqezën e Mirditës, ku, nëpërmjet meshtarisë, veç të tjerash, u përqendrua në zhdukjen e problemit të gjakmarrjes, të kësaj plage të hapur hemorragjike, e cila ende nuk është shëruar në Miditë dhe në Shqipërinë e Veriut dhe vazhdon të kullojë dhembje e gjak.  

Në pjesën vijuese, autori Tomë Mrijaj na prezanton Mirditën e stërgjyshërve të tij, hedh dritë në vendlindjen e protagonistit famëmadh, shpalos historinë e saj të dhembshme, por edhe krenare, trajton çështje etnokulturore, duke folur për bajraqet, doket, zakonet e, me theks të veçantë, për peshën e Kanunit të Lekë Dukagjinit.  

Duhet theksuar se sa i përket të dhënave për Mirditën, autori i kompleton me shënimet interesante e shteruese të abat imzot Preng Doçit, që është një nga figurat më markante kishtare e atdhetare të historisë shqiptare. 

Kundërshtar i komunizmit dhe përpjekja për fe e atdhe

Autori, ndalet dhe rrëfen, për qëndresën antikomuniste të Grupit Nacional Indipendent, të Lidhjes së Shkodrës, me kapidan Mark Gjonmarkun, në krye dhe të grupacioneve të tjera antikomuniste, përfaqësuesit e të cilave në Kuvendin Themelues, më 6 nëntor 1946 në Romë morën vendim për krijimin e Bllokut Kombëtar Indipendent. 

Ndër nënshkruesit e proçesverbalit të themelimit figurojnë: Kapidani i Mirditës Gjon Marka Gjoni, Ndue Gjonmarkaj, Qazim Mulleti, dr. Xhemil Dino, Nebil Dino, prof. Sotir Kozmo, kapiten Asllan Libohova, Pandeli Papalilo, Luigj Gjergjola, Safa Vlora, Jak Koçi, dr. Eduard Liço, dr. Ismail Vërlaci, prof. Ernest Koliqi, Nexhmedin Vrioni, dr. Xhelal Mitrovica, prof. Namik Resuli, dom Frano Karma, kapiten Jorgji Ruço, kapiten Kapllan Libohova, Theofan Qesari, dr. Kadri Myftiu, dr. Lin Shkreli, prof. Stefan Gazulli.  

Në vazhdim, Tomë Mrijaj shkruan për misionin e parë të zbarkimit me avion italian në malet e Mirditës, më 15 shkurt të vitit 1949, të grupit të përbërë nga Ndue Pjetër Gjonmarkaj, Ndue Mëlyshi, Alush Lleshanaku dhe Xhevdet Blloshmi, të cilët ishin stërvitur në Qendrën Amerikane të Zbulimit në periferi të Romës.  

Kapidan Ndue Gjonmarkaj nga Mirdita, i biri i Kapidan Gjon Markgjonit një antikomunist i njohur, që kishte organizuar Mirditën kundër komunizmit, në fillim të vitit 1944 dhe pas vrasjes së vëllezërve të tij Mark e Llesh Gjonmarkaj, ai nga Italia u vu në krye të përgatitjes së planeve të zbarkimit në terren (Malet e Mirditës etj.) të grupeve parashutiste antikomuniste. 

Ai gjithashtu cakton Ndue Pjetër Gjomarkun në krye të forcave profesioniste parashutiste si dhe e emëron me detyrën e n/kryetarit të nën komitetit Krahinor të Mirditës, në “Lidhje Kombëtare të Maleve”. 

Ndue Mëlyshi ishte i biri i bajraktarit të Kthellës, Gjon Mëlyshit, një prej familjeve më të njohura të asaj zone, ku disa prej djemve të atij trungu familjar, kishin shërbyer si ushtarakë të Monarkisë së Zogut.  

Alush Lleshanaku (ish-profesor në Normalen e Elbasanit), i cili pas vitit 1944, doli në mal dhe u vu në krye të një çete antikomuniste, që vepronte në rrethinat e Elbasanit, Peqinit, e pyjet e Martaneshit.  

Xhevdet Blloshmi, (ish-kapiten i Monarkisë së Zogut), nga familja e njohur e Blloshmëve të Bërzeshtës së Librazhdit, i cili gjithashtu që në dhjetorin e vitit 1944, kishte dalë në mal në arrati, në krye të grupit të rezistencës antikomuniste, duke vepruar në zonat e Librazhdit e Elbasanit, deri sa u arratis nga Shqipëria.  

Më pas jepen të dhëna shumë interesante të ish ambasadorit të Shqipërisë në Vatikan, studiuesit dr. Pjetër Pepa, lidhur me përgatitjet për arrestimin e prelatit guximtar, për mbështetjen që i dhanë besimtarët, për ta shpëtuar nga rrethimi i egër komunist, si dhe për bashkimin e tij me grupet e qëndresës atdhetare në malet e Mirditës, me vëllezërit Mark e Llesh Gjonmarku në krye, të cilët u vranë nga forcat e Sigurimit.  

Dom Zef Oroshi kishte punuar me grupet antikomuniste të drejtuara asokohe nga Dera e mirënjohur e kapidanëve të Mirditës, deri në vrasjen e dy vëllezërve: kapidan Markut dhe Llesh Gjonmarkut.  

Në një shkrim me kujtime: “Homazh për Monsinjor dr. Zef Oroshin”, autori Bep Kuqani me banim në SHBA, ish i burgosur politik në kohën e regjimit komunist në Shqipëri, kujton: “Për Dom Zef Oroshin, duhet dijtë edhe kjo: Qysh nga dita e arratisjes, që hoqi veladonin e doli në mal, e deri që iku në Jugosllavi, banorët e Mirditës dhe të malësisë së Lezhës e kanë njohë ma fort se prift, si Kryetar të Komitetit të Maleve, si organizator i “Çetave të Shpagimit”, si luftëtar shumë trim dhe si antokomunist i vendosun.”.  

Në vazhdim, autori i librit, Tomë Mrijaj përshkruan arratisjen e prelatit guximtar në Jugosllavi në vitin 1952, bashkë me meshtarët: at Daniel Gjeçaj O.F.M., at Ambroz Martini O.F.M, dhe dom Nikollë Kimza, të cilët organet e pushtetit jugosllav i vendosin larg kufirit të Shqipërisë, në Mitrovicë. 

Prej andej, prelati Zef Oroshi, më 3 shkurt 1953 i dërgon një letër kapidan Ndue Gjomarkut, i cili asokohe gjendej në Romë. Përmes saj e informon imtësisht për gjendjen e rëndë në të cilën gjendej Mirdita e Shqipëria para arratisjes së tij. 

Ai arrin të vlerësojë drejt se si klika komuniste e Tiranës ia kishte dalë që të fuste përçarje ndërmjet toskëve dhe gegëve, se si Shqipëria kishte humbur independencën e saj karshi perandorisë së ferrit të popujve (Bashkimit Sovjetik) etj.  

Është mjaft prekës fragmenti i letrës, ku shkruan për mungesën e gjërave elementare ushqimore, për vdekjet e njerëzve nga torturat, nga uria, nga sëmundjet etj. 

Krahas kësaj, letërshkruesi shënonte se në Tiranë e kishin lartësuar Stalinin, duke i ngritur pesë monumente. Kështu, thekson ai, ishte vepruar edhe në qytetet kryesore të Shqipërisë. 

Një fakt tjetër shqetësues dhe i dhembshëm ishte se në shkolla mësimi zhvillohej sipas programeve të pedagogjisë sovjetike; ndërsa me dekret-ligjin e gushtit të vitit 1952, ndaloheshin të gjitha librat e shtypur para vitit 1944, si në gjuhën shqipe, ashtu edhe në gjuhët e huaja.  

Në vazhdim jepen të dhëna për shtypjen fetare dhe qëndresën e kishës katolike në Mirditë, duke sqaruar pse qëndresa e saj ishte aq e fuqishme. Kemi këtu të dhëna për riorganizimin e Nënkomitetit të Mirditës, që drejtohej nga Llesh Gjonmarkaj dhe për ndërlidhjet e tij me udhëheqësit e krahinave të tjera. Në fund të letrës evidentohet terrori e dhuna e paparë, por edhe qëndresa spartane e luftëtarëve të lirisë.  

Me doktoratë të filozofisë dhe teologjisë në Romë drejt Amerikës

Në vitin 1954, dom Zef Oroshi bashkë me meshtarët at Daniel Gjeçaj dhe dom Nikollë Kimza, me garancinë e kapedanit të Mirditës, Gjon Marka Gjoni dhe djalit të tij, Ndue Gjonmarku, shkuan në Itali. Atje, sipas autorit Tomë Mrijaj, dom Zefi ndoqi studimet në Universitetin Katolik “Angelicum”, duke i finalizuar ato me mbrojtje të tezës së doktoratës, me notën më të lartë.  

Gjatë qëndrimit në Romë, krahas meshtarisë, filloi të bashkëpunojë me botuesit e “Shejzave” prof. Ernest Koliqin dhe redaktorin prof. Martin Camajn. Në Romë përktheu veprën “Shkrimi i Shenjtë, Katër Ungjijtë dhe punët e Apostujve”, të cilën ia kushtoi mësuesit të paharruar dom Ndre Mjeda. 

Një kapitull i veçantë i monografisë së Tomë Mrijajt për atdhetarin dom Zef Oroshi, është ai që pasqyron jetën dhe veprimtarinë e tij në SHBA. 

Në vitin 1961, dom Zef Oroshi shkon në Amerikë. Fillimisht vendoset në Boston, ku qëndron disa muaj dhe njihet më për së afërmi me “kryeqytetin” e shqiptarëve të Amerikës. Këtu viziton shpesh imzot Fan S. Nolin, me të cilin ka pasur kontakte edhe më parë. 

Monsinjori e pohonte me mburrje se peshkopi Fan Stilian Noli ishte një patriot i vërtetë, se gjatë takimeve të shpeshta ekumenike kishin shfaqur idenë e afrimit të Kishës Ortodokse Shqiptare me Kishën Katolike Shqiptare, por pas vdekjes së peshkop Nolit (më 13 mars të vitit 1965), aktiviteti që ndërmorën bashkësitë fetare të krishtera shqiptare me qëllim të pajtimit, të bashkëpunimit dhe të afrimit të tyre, mbeti vetëm një ide, që koha e harroi dhe zbehu ngadalë.  

Angazhimi në çështje atdhetare, fetare, kulturore dhe artistike

Një punë të madhe ka bërë Monsinjor Oroshi sidomos nga viti 1962, kur u shpërngul në New York, ku themeloi “Lidhjen Katolike Shqiptaro-Amerikane” dhe më vonë gjithashtu themeloi dhe drejtoi revistën “Jeta Katholike Shqiptare”, që doli për 12 vjet rresht (1966-1978 dhe sot vijon me këtë emër).  

Si bazë mbështetëse për pasqyrimin e kësaj veprimtarie dhe angazhimeve të tëra shumëdimensionale, studiuesi Tomë Mrijaj, i ka shërbyer një vështrim i prof. Zef Nekës për revistën “Jeta Katholike Shqiptare” dhe për rolin e madh të imzot Zef Oroshit si drejtor i saj. 

Nga këto shënime del se, pos çështjeve fetare, ai i ka mbajtur në dijeni të plotë lexuesit mbi veprimtarinë e shenjtores për së gjalli, Nënës sonë të madhe Tereze Bojaxhiu.

Historikisht janë trajtuar tema mbi Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, sidomos me rastin 500-vjetorit të vdekjes së tij, mbi arbëreshët, ngritjen e flamurit, mbi përvjetorët e figurave të patriotëve, letrarëve, klerikëve të shquar etj.  

Sipas publicistit Mrijaj, dr. Zef Oroshi ishte i mirëpritur edhe në qendrat fetare islame. Duke qenë një atdhetar i flaktë e vizionar, njeri i afrueshëm e racional, ai ka bashkëpunuar ngushtë me drejtuesit e komunitetit mysliman, si: imam Sali Myftinë, kryetar i fesë islame në Detroit dhe Kanada, imam Vehbi Ismaili, imam Isa Hoxhën, hoxhë Hamit Perollin, sheh Halilin, baba Rexhepin, kryetar i Teqesë Bektashiane në Detroit etj. 

Pra, ai punoi pa u kursyer për kultivimin e traditës e harmonisë fetare shekullore, për mbjelljen e dashurisë e respektit për njëri-tjetrin. Ky përcaktim dëshmohet edhe me faktin, se Monsinjori mendjendritur e bamirës, bëri fushatë për grumbullimin e mjeteve financiare, për ndërtimin e qendrave katolike e islame.  

Një vend të spikatur autori Tomë Mrijaj i kushton angazhimeve të monsinjor Zef Oroshit kundër regjimit komunist të Enver Hoxhës. Meshtari shqiptar, nëpërmjet takimeve me miqtë amerikanë si kongresmeni Mario Biaggi dhe shumë senatorë dhe kongresmenë të tjerë, e kanë ndihmuar mons. Oroshin për çdo ankesë që ai ka paraqitur për komunitetin shqiptaro-amerikanë dhe çështjen shqiptare në përgjithësi, si për lirinë e fesë dhe kundër komunizmit në Shqipëri dhe çështjen e lirisë së Kosovës, kundër pushtuesve serbë. 

Ai gjithashtu, gjatë tubimeve e protestave para Selisë së OKB-së, ka stigmatizuar pushtetin dhe ideologjinë komuniste, që e kishin sjellë Shqipërinë dhe popullin shqiptar në një gjendje të mjerueshme ekonomike, arsimore, shëndetësore etj., ku mbretëronte zhgënjimi e po perëndonte shpresa, për një të nesërme më të mirë. 

Aty evidentohet edhe reagimi i Vatikanit dhe i agjencive prestigjioze të lajmeve italiane, austriake, amerikane, angleze etj., për dënimin me pushkatim të dom Shtjefën Kurtit, të cilat protestuan fuqishëm ndaj këtij akti terrorist. Evidentohet raporti i Misionit Shqiptar pranë OKB-së ku theksohet: “Më datën 1 prill 1973, pranë Selisë së Misionit Shqiptar në New York, prifti Zef Çoku (Oroshi) organizoi demonstratë në shenjë proteste, duke shfrytëzuar si pretekst vrasjen e priftit Shjefën Kurti dhe “persekutimet fetare në Shqipëri”.  

Për këtë veprimtari antikomuniste nëna, vëllezërit dhe motra e Monsinjorit në Shqipëri e kishin pësuar shumë rëndë nga regjimi diktatorial i Enver Hoxhës. 

Përkundër këtij preokupimi parësor, prifti atdhetar gjente kohë për t’u kujdesur edhe për gjendjen e punëtorëve shqiptarë të krahut në Amerikë. Ishte mjaft aktiv edhe në sferat kulturore e letrare, duke marrë pjesë në Këshillin Drejtues të “Vatrës”; angazhohej që të mbante gjallë ndjenjat kombëtare e fetare; këshillonte rininë shqiptare të ecte me kohën, angazhohej për ruajtjen e mirëbesimit e ndërlidhjes midis gjeneratave, ose prindërve e fëmijëve të tyre etj.  

Për të gjitha këto dhe sferat e tjera të veprimtarisë atdhetare e fetare, Monsinjor Zef Oroshi konsiderohej si bari i urtë e atdhetar i zjarrtë. Ai ka marrë pjesë edhe në përkujtimin e 25-vjetorit të persekutimit të Kishës Katolike Shqiptare, më 5 mars të vitit 1972 në New York.  

Gjatë këtij aktiviteti inxhinier Xhafer Deva, kryetar i Lidhjes së Prizrenit në Mërgim, përkujtoi virtytet dhe karakterin e martirit patër Anton Harapi O.F.M., të cilin i ngarkuari gjerman për punët e Ballkanit, gjatë Luftës së Dytë Botërore, Herman Neubahuer, e vlerësonte si figurë poliedrike, patriot stoik, filozof, orator dhe shkrimtar të spikatur shqiptar.  

Është me shumë interes të përmendim faktin se si imzot Oroshi mori pjesë dhe bekoi martesën e Leka Zogut II, i biri i Ahmet Zogut (në Spanjë) më 10 tetor 1975, në prani të 1500 pjesëmarrësve, përfshirë këtu rreth 100 personalitete të huaja; ambasadorë, princër, mbretër, dukë e dukesha, Ai, në krye të Lidhjes Katolike Shqiptare, më 26 tetor 1975 organizoi një mbrëmje kulturore shoqërore, kushtuar përkujtimit të botimit të veprës së parë letrare në prozë në gjuhën shqipe të imzot Pjetër Bogdanit. 

Nderimi për Nënën Tereze dhe personalitete të tjera kombëtare

Një vend mjaft të dukshëm, autori Mrijaj i kushton ftesës dhe mikpritjes së Nënës Tereze që i bëri monsinjor dr. Zef Oroshi në Kishën Shqiptare në New York, më 25 korrik 1976 dhe efekti që pati prania e saj në mesin e shqiptarëve në Amerikë.

Autori, në vazhdim shkruan se si më 24 shtator 1978 bëhet inaugurimi i Kishës Katolike Shqiptare në Bronx, N. Y., të ndërtuar me ndihmat e shqiptarëve të këtij qyteti të madh, me çka u përmbyll një periudhë e lavdishme veprimtarie, për mërgimtarët katolikë shqiptarë në Amerikë. 

Në vitet në vazhdim, përkatësisht në vitin 1982, monsinjor dr. Zef Oroshi ishte i ftuar nga Universiteti “Santa Clara” në Kaliforni, ku celebroi një meshë për nder të martirëve shqiptarë ndër shekuj.  

Autori Tomë Mrijaj, shkruan edhe për takimin e monsinjor dr. Oroshit me dr. Anthoni Athanasin në Boston, në maj të vitit 1982, ku bashkë me të ka qenë edhe prof. Zef Neka.

Kështu, autori, duke qenë pranë tij në momentet më të rëndësishme të veprimtarisë, ka arritur të japë momente mjaft interesante dhe nganjëherë shumë prekëse veçanërisht kur Monsinjori merrte lajme të këqija për familjarët e tij në Shqipëri. Për fat të keq, këso lajmesh pikëlluese merrte shpesh jo vetëm ai, por edhe emigrantë të tjerë shqiptarë.  

Vdekja e vëllezërve, Prendit dhe Ndues, motrës Luke ishte kulmi i tyre tmerrues. Janë me shumë interes edhe pjesët ku flitet për nderimin që Monsinjori i bëri figurës madhore të Abaz Kupit pas vdekjes. Ai u lut për të jo vetëm gjatë ceremonisë mortore, por edhe dy vite rresht pranë varrit të tij. 

Autori i librit ishte i pranishëm gjatë vizitës që monsinjor dr. Zef Oroshi i bëri Memorialit të shërbëtorit të kombit, Mit’hat Frashërit, duke shprehur kështu respektin e thellë për atdhetarin e shquar. Ai, duke njohur personalitetin, angazhimin atdhetar, kulturor e politik, shpirtin e dëlirë të gjeniut të kombit, ka bërë një paraqitje shteruese për jetën dhe veprën e tij.  

Është shumë e njerëzishme dhe kuptimplote pasqyrimi i raporteve tepër të afërta të monsinjor dr. Zef Oroshit me Tomë Mrijajn, autorin e librit kushtuar këtij personaliteti të rëndësishëm. 

Disa tablo me tema të ndryshme pasqyruese: “Si u bëmë kumbarë”, “Ikja dhe ardhja e një engjëlli” etj., e plotësojnë dhe begatojnë gjithnjë e më mirë kontributin e Monsinjorit, që ka dhënë në disa fusha të veprimtarisë së tij. 

Në një tablo pasqyrohet edhe profecia e admirueshme e monsinjor Zefit, e cila më ka bërë përshtypje të jashtëzakonshme, duke ma kthyer kujtesën në në kohë mjaft të largët, në gjysmën e dytë të viteve ’60, kur punoja si mësimdhënës në shkollën tetëvjeçare të Gurrakocit. 

Kjo ma kujtoi tragjedinë e familjes së Jakup Salih Gjedisë, një emigranti nga Bytyçi i Tropojës, i vendosur në fshatin Veriq të Istogut, të cilit malazezët ia paten therur djalin, Hilmiun (1954-1969), i cili ishte nxënës imi ndër më të mirët, një djalë i zgjuar dhe shumë i edukuar. 

Derisa po e lexoja këtë pjesë të librit, sakaq para sysh m’u shfaq Hilmiu i zbehtë në fytyrë e me sy gjysmë të perënduar. E kam parë me sytë e mi se si shuhej në duart e prindërve të tij, Gjylës dhe Jakupit në qendër të Gurrakocit, teksa po prisnin ndonjë mjet për ta dërguar sa më shpejt në spitalin e Pejës. 

Kjo vrasje makabre pat pikëlluar nxënësit, mësimdhënësit, madje edhe të gjithë banorët e Podgurit e më gjerë. Duke parë solidaritetin kaq të madh dhe bujarinë e fisnikërinë e njerëzve të këtij mjedisi, Jakup Salih Gjedija dhe familja e tij e kthyen dhembjen në forcë, ndjellakeqësinë (pesimizmin) në ndjellamirësi (optizmizëm), zhgënjimin në shpresë se në jetë shpejt do t’u vije një fëmijë tjetër që do të marrë kuptimin e vazhdimësisë, pavdekësisë së fisit të tyre, që do të jetë sinonim i pathyeshmërisë e qëndresës së përjetshme në këto troje. Kështu, po atë vit familjes Gjedija ia fali Zoti një djalë. U gëzuan jo vetëm njerëzit, por edhe trarët e shtëpisë…  

Gjithashtu është shumë prekëse edhe përshkrimi i tragjedisë tjetër, që kishte përjetuar familja Gjedija në Amerikë.  Në vitin 1972, ajo është shpërngulur nga Kosova në Itali, për të vazhduar një vit më vonë rrugëtimin për në SHBA. Atje, më 28. IX. 1981, humbi jetën Hilmiu (emër i përtërirë), nipi i vogël i Jakupit e djali i Azemit. Pikëllimi ishte tepër i madh sepse ishte i vetmi vëlla i pesë motrave. Shumë njerëz, në mes tyre edhe monsinjor Zefi bashkë me autorin e kësaj vepre, Tomë Mrijajn, morën pjesë në ceremoninë mortore për ta ngushëlluar dhe për t’i dhënë forcë qëndrushmërie familjes së Azem Gjidisë, që ta përballoj dhembjen e madhe. 

Lidhur me këtë autori shkruan: “Me këtë rast Monsinjori pasi qendroi para kufomës dhe dha uratën e përshpirtshme, iu drejtua të pranishmëve: ”Me erdhi shumë keq për fatkeqsinë e papritun”. Dhe pa me sy Azemin, babanë e të ndjerit. “Kjo ka qenë vullnesa e Zotit, por e ndiej thellë në zemrën time se s’shpejti Zoti do ta gëzojë familjen me nji djalë!”

Mbas një viti parashikimi i imzot Oroshit u bë realitet. Vullneti i Zotit vendosi që kjo familje atdhetare të shtohej më një djalë. Shumë të pranishëm, që e kishin dëgjuar lutjen e bariut shpirtbardhë e zemërluan, thoshin: “Monsinjor Zef Oroshi ka shumë parandjenjë. Atë, që ia ndjen zemra Zoti ia bën realitet!”   

Në vazhdim përshkruhet momenti kur Monsinjori me autorin u gjendën përpara shtëpisë së amshimit, ku ishte skalitur rrasa e varrit të tij, me fjalët si tek rrasa e Moisiut. 

Autori, duke qenë një mik i shpirtit të monsinjor dr. Zef Oroshit dhe njeri shumë human me zemër të bardhë, i ka qëndruar si gardian mbrojtës, madje edhe kur i adhuruari i tij kaloi në amshim, ai luajti rolin kryesor në organizimin e ceremonisë mortore. 

Në vitin 1985, del në pension, me çka, sipas autorit, monsinjor Oroshi ishte i qetë për realizimin e qëllimit të popullit të vet në Amerikë. Me daljen në pension të imzot Oroshit, vendi i tij u zëvendësua nga dom Rrok Mirdita. 

Në këtë libër, lexuesi gjen edhe një mal me të dhëna plotësuese për jetën dhe veprën e monsinjor dr. Zef Oroshit dhe të miqve të tij të shumtë si prof. Rexhep Krasniqi, prof. Luan Gashi, gazetares Nexhmie Zajmi etj. Këto të dhëna kompletohen edhe me shënime (referenca të kompletuara përmbajtësore) që do t’u shërbejnë edhe studiuesve të tjerë.  

Autori e ka kompletuar me mjeshtëri figurën dhe veprimtarinë e protagonistit kryesor të tij, duke portretizuar edhe disa prelatë të tjerë të shquar, si: imzot Vinçenc Prennushi, të cilin e vlerëson si shërbëtor të devotshëm të fesë dhe si njohës të thellë të letërsisë, pastaj figurën e imzot Rrok Mirditës, që shërbeu dhe u ngrit në Tivarin tonë, në skajin më verior të Arbërisë.  

Libri, pasqyron në detaje ringjalljen e hierarkisë së kishës katolike në Shqipëri, Kosovë dhe në trevat e tjera etnike. Kjo kompletohet me jetëshkrimet e imzot Rrok Mirditës, at Andrea Nargajt O.F.M., dom Lazër Sheldisë, dom Pjetër Popajt dhe dom Nikolin Përgjinit.  

Në këtë vepër, lexuesi has në të dhëna shtesë për imzot dr. Oroshin, për revistën “Jeta Katholike Shqiptare” etj. Ka këtu edhe shkrime të dr. Rexhep Krasniqit, për gjendjen e bashkësisë së mërgimit politik shqiptar në New York (1967) dhe për inaugurimin e Kishës së re moderne të “Zojës së Këshillit të Mirë”, më 24 shtator 1974, që është një ngjarje më rëndësi të madhe jo vetëm për bashkësinë katolike shqiptare amerikane të New York-ut, por edhe për mbarë mërgimin politik shqiptar në Amerikë.  

Autori Tomë Mrijaj inkorporon (përfshin) në libër edhe kumtesën e tij shkencore me titull: “Me zemër të madhe për Atdheun”, paraqitur në Sesionin shkencor në Prizren, më 26-27 nëntor 2004, pastaj “Kujtimet e hidhura nuk fshihen…” dhe “Respekt e mirënjohje për mësuesin Mjedja”. 

Në referencë jepen të dhëna me shumë interes, për studiuesin e mirënjohur, dr. Mentor Qukun, autorin e disa veprave për dom Ndre Mjedën. E gjithë kësaj duhet shtuar edhe intervista me publicistin veteran, Tonin Mirakaj, me titull: “Imzot Zef Oroshi, themelues e drejtues i shtypit katolik shqiptar në Amerikë” etj. 

Publicist dhe letërkëmbyes (epistolar)

Figura poliedrike e monsinjor Oroshit kompletohet edhe me kontributet e tij në publicistikë, të cilat pasqyrohen nëpërmjet artikujve: “Nji oazë rilindjeje kombëtare në diasporë” pastaj “Fiket Ernest Koliqi, nji pishtar i letërsisë e i kulturës shqiptare”; “Përgatitja dhe prodhimet letrare”, Përkthime marrë nga revista “Shejzat”. 

Autori i librit ka mishëruar a trupëzuar (inkorporuar) këtu edhe shkrimin nekrologjik (përkujtesën) e monsinjor dr. Zef Oroshit “Vdiq profesor Karl Gurakuqi, veteran i arsimit shqiptar” dhe shënime të tjera si “Shtëpia e Zotit dhe Dera e Qiellës”, “Bashkatdhetarë Shqiptarë” etj. 

Autori Tomë Mrijaj e kompleton librin edhe me një fragment të novelës “Çohaja” të Monsinjorit, e cila është botuar e plotë në revistën “Shejzat”.  

Në vazhdim autori evidenton përmbajtjen e Letërkëmbimeve të monsinjor dr. Zef Oroshit me personalitete të shquara kishtare shqiptare e amerikane dhe me veprimtarë të komunitetit shqiptar, përfshirë këtu edhe Halim Begenë, Xhevat Kallajxhiun, Rrok Malokin, Marash Ndoc Shkrelin, imam Isa Hoxhën, episkop Stefan Laskon, prof. Rexhep Krasniqin, Baba Rexhepin etj.  

Një pjesë me shumë vlerë e librit është edhe kapitulli: “Titujt e shkrime të botuara nga imzot dr. Zef Oroshi”, të cilat pasqyrojnë ngjarjet historike që lidhen me këtë figurë madhore fetare e kombëtare. Aty janë përfshirë artikuj të botuar në organe të ndryshme të shtypit shqiptar dhe të huaj në Amerikë dhe jashtë saj.  

Autori, ka botuar edhe shumë materiale dhe artikuj, që Monsinjori i ka shkruar ose i ka lënë në dorëshkrim, amanet atij personalisht dhe personave të ndryshëm me të cilët kishte lidhje miqësore e intelektuale. Të gjithë këta u treguan të gatshëm t’i publikojnë këto materiale duke mundësuar kështu që të lexohen dhe të ruhen si thesare të krijimtarisë shumëdimensionale të meshtarit të papërsëritshëm.  

Në fund, si zakonisht, jepet një listë e literaturës së pasur, që është bazë mbështetëse e këtij libri enciklopedik e me shumë vlerë. 

Përfundim  

Mund të përfundojmë se, autori i këtij libri dhe miku im me besë të fortë ia ka dalë që protagonistin e tij, këtë personalitet të shquar të jetës kishtare, intelektuale e atdhetare ta bëjë shumë të njohur, jo vetëm për qarqet shkencore, por edhe për rrethin e gjerë të lexuesve.  

Studiuesi, publicisti dhe veprimtari i palodhur i çështjes kombëtare Tomë Mrijaj e ka arritur këtë edhe falë kualiteteve të veta humane e atdhetare, të trashëguara nga rrënjët e moçme të trungut shqiptar, që të ndihmojë e t’i gjenden pranë mikut dhe sidomos atyre që tërë jetën ia kanë kushtuar atdheut, kombit, njerëzve të fisit dhe të tjerëve.  

Nisur nga kjo dhe pa asnjë interes personal është bërë edhe njohja, bashkëpunimi dhe nderi, që i ka bërë ky njeri i mirë dhe i papërsëritshëm, protagonistit të librit, Hyjit të Mirësisë dhe të Shqiptarisë, të pavdekshmit monsinjor dr. Oroshit. 

Shënim: Kumtese e mbajtur me 13 qershor 2022, në Lezhë në Simpoziumin Shkencorë kushtuar intelektualit të shquar mons. dr. Zef Oroshit.   

STUDIM I RËNDËSISHËM HISTORIOGRAFIK NGA KËNDVËSHTRIMI ARKEOLOGJIK

by

Jusuf Buxhovi/

Me librin “Ilirët deri te shqiptarët”, arkeologu i njohur, Neritan Ceka, historiografisë sonë i dha një vepër kornizë thuajse fundamentale nga sfondi arkeologjik, fokusimi i së cilës nis te parahistoria, koha historike, për të vazhduar, me qëndrime dhe konkluzione gjithëpërfshirëse, deri te koha jonë. Kundrimi bazik mbi antikitetin si themel të një etnosi historik, i cili nëpërmes dëshmive materiale nxjerr në pah kompleksitetet etno-socale, ato etno-kulturore e deri te definimet politike, pasqyron vazhdimësinë ilire deri te ajo shqiptare jashtë klisheve të njohura të shekullit të kaluar, atyre sllaviste të Vjenës dhe të ilirologëve jugosllavë, të cilat, për arsye objektive (mungesa e hulumtimeve gjithëpërfshirëse arkeologjike dhe të disciplinave të tjera nga shqiptarët) si dhe limiteve ideologjike (atyre serbomëdha edhe më tutje të pranishme), e kanë shtrembëruar atë në përputhje me konceptet e njohura shtetomëdha nga Kriza Lindore e këndej me ç’rast vendi i shqiparëve në hartën e re europiane duhej të ishte i mjegulluar dhe sa më i margjinalizuar, në mënyrë që të mos e fitonte dividentën e merituar shtetërore.

Në këtë studim, përnga metodologjia – sintetik, bie në sy pretendimi i autorit, që reliefi i trashëgimisë materiale, të kapërcejë kornizat shtetërore dhe kufizimet e njohura tek ajo e një shtrirje gjeografike çfarë i kishte nga antikiteti e deri te koha jonë.

Natyrisht, se zgjerimi i kësaj game, që ishte i domosdoshme, me konceptin e qartë që të ndërtohet një diskurs historiografik te një fizionomie te Ilirëve, si një etni ndër më të rëndësishmet e antikitetit dhe rolit të saj vendimtar në kohën historike në të gjitha fazat e zhvillimeve politike, shoqërore dhe kulturore që përcaktuan elementet identitare të qytetërimeve që njihen për deri te shqiptarët e sotëm, ka për fokus dëshmimin e rrënjëve të kombit shqipar nga gërmimet e para arkeologjike në vitet 1916-1924, të ndërmarra nga arkeologë të huaj, për të vazhduar me ato të viteve 1947-2014. Kjo ecuri ishte e domosdoshme për të participuar në sfondin e përgjithshëm të trashëgimisë europiane dhe për të aticipuar në të.

Përcaktimi i tillë, pra që arkeologjia shqiptare të nxjerrë në syprinë lashtësinë ilire nga prehistoria, nga koha historike e deri te ditët tona, kërkonte përkushtim institucional si dhe infrastrukturë të caktuar profesionale, e cila mungonte në fazat e hershme të themelimit të shtetit shqiptar. Profesor Ceka, jo rastësisht ndalet te ky zhvillim, me ç’rast pasqyrohet rruga nëpër të cilin kaloi nga viti 1947 deri në vitin 2014, kur arkeologët shqiptarë (Hasan Ceka, Prendi e të tjerë) në bashkëpunim me arkeologë të jashtëm, i vunë themelet arkeologjisë shqiptare. Me gërmimet në lokalitetet e njohura në disa pjesë të Shqipërisë, harta arkeologjike shqiptare filloi ta plotësojë mozaikun e pamjes së neolitit dhe të asaj në eneolitit në Shqipëri (midis viteve 6000-2100 para Kr.), pamje kjo e ndërlidhur me preilirët dhe protoilirët, me ç’rast, dëshmitë arkeologjike në trevat brenda shtetit shqiptar, do të inkorporohen në tablon e përgjithshme europiane, duke i dhënë asaj dëshmi tepër të rëndësishme. Me eksponatet e gjetura në shumë vendbanime (Koman, Fier, Apolloni dhe pjesë të tjera), protoilirët (nga epoka e bronzit 2100-1200 p.kr) si dhe Ilirët e Epokës së Hekurit nga vitet 1200-450 para Kr.), shfaqen si faktor dominant i qytetërimit antik të kohës. Duke u mbështetur mbi këto gërmime, profesor Ceka, rekonstruon fizionomin e etnosit ilir në kuadër të strukturave shoqërore, politike dhe kulturore nga koha e formësimit të tyre, me ç’rast ato dalin në përputhje me modelet e njohura të organizimeve fillimisht fisnore e deri te ato mbrtërore. Gjithnjë duke u bazuar në zbulimet arkeologjike në Shqipëri si dhe ato të njohura përreth e deri te tërësia euro-aziatike, Ceka, ndryshon diskursin e deritanishëm të ilirëve “të shkapërderdhur” dhe nën ndikimin e helenëve dhe të kulturave të tjera mediterane, tek ajo e një etnosi të organizuar me një shtrirje të gjerë euro-aziatike, që edhe e ka ndikuar atë. Ky përcaktim, gjithësesi se ndryshon edhe imazhin e deritanishme pseudoshkencor të shumë qendrave, të cilat etninë ilire e kanë pasqyruar si të shkëputur nga vazhdimësia me arbërorët (në mesjetën e vonshme) dhe me atë shqiptare, etni kjo e cila, përkundër proceseve të njohura të etnocideve dhe të gjenocideve që përjetoi në shekullin e XIX dhe XX, përkundër rrudhjes së saj shtetërore dhe shkapërderdhjes në shtetet të tjera (Greqi, Serbi e Mal të Zi), ia doli që në masë të madhe të ruajë faktorin etnik thuajse në përmasat që kishte nga trinomi i njohur i mbretërive ilire në antikitet: Maqedonisë, Dardanisë dhe Epirit. Në këtë perceptim të Cekës, të mbështetur mbi gjurmimet arkelogjike në Shqipëri, po edhe atyre në Kosovë, Maqedoni dhe Serbi që ruajnë kredibilitetin shkencor, konfirmohen dy teza të rëndësishme.

E para, ka të bëjë me atë se vazhdimësia ilire për te arbërit në mesjetë e deri te shqiptarët, si një kapërcim, shihet si zhvillim i natyrshëm i një etnie historike, politike dhe kulturore, që u transformua në përputhje me rrethanat identitare kulturore dhe gjuhësore, të ndikuara nga krishtërimi, të ngjashme nëpër të cilat kaluan italianët, francezët, rumunët e të tjerë nga latinët; grekët nga helenët; gjermanët nga germanët. Pra, shqiptarët dhe shqipja dolën nga ilirët, ndërkohë që edhe lashtësia e ilirëve nuk përjashtohet nga ajo e preilirëve dhe protoilirëve që ndërlidhet edhe me atë pellazge. Në këtë perceptim, bota ilire, shfaqet e formësuar me dy “shtresime”: atë bregdetar (ku kolonitë luajnë një rol të rëndësishëm) dhe atë të brendisë, njëherësh pjesë të epiqendrës që lidhin mediteranin me Europën Qendrore dhe lindore. Këto sfera gjithësesi kanë ndikuar edhe jetën shoqërore, politike dhe atë kulturore.

E dyta, ka të bëjë me atë, se karakterin e shtresimit të brendshëm të botës ilire me shtrirje të gjërë hapsinore nga qendra deri te pjesët lindore, e ka përcaktuar faktori dardan, si epiqendër tepër e rëndësishme, që nga mbretëria dardane (shekulli IV para erës sonë deri në shekullin I pas erës sonë) kur Iliriku bie nën pushtimin romak. Nuk është e rastësishme që Ceka një pjesë të mirë të librit (kapitulli IX) ia kushton Dardanëve si ilirë të parë dhe të fundit.

Te sintagma “Dardanët – ilirët e parë dhe të fundit” gjithësesi gjendet ajo që paraqet kthesë në historiografinë shqipare, por jo vetëm shqiptare, meqë si mbretëri nga shfaqja e tyre në shekullin IV para erës sonë e deri te shekulli I pas erës sonë, Dardanët luajtën një rol të rëndësishëm në zhvillimin e gjithmbarshëm të rrethanave të kohës. Me këtë rast, Ceka, tumir vlerësimet e deritanishme të F. Paspazogllu, N. Garashaninit, Georgievit, Budimirit, Mirditës e së voni edhe të Përzhitës, të cilët mbretërinë dardane e shohin si epiqendër të botës ilire dhe të qytetërimit të saj, që ndikoi gjithë antikitetin, po edhe mesjetën e hershme dhe atë të vonë, veçmas pas shfaqejs së krishterimit, ku edhe u zyrtarizua në shekullin IV nga perandori Konstandin i Madh me prejardhje ilire-dardane.

Për ndryshim nga studimet e deritanishme dardane, që atë ose e kanë anashkaluar, ose minimizuar në përputhje me konceptin e shkollës sllaviste të Vjenës ose të disa ilirologëve jugosllavë, të cilët në mjesjetë konstruuan të ashtuquajturin “Shtet mesjetar serb”, Ceka, duke u mbështetur në faktet arkeologjike, mbretërinë Dardane e portreton si ndër më të zhvilluarat e kohës, me qytete, xehetari dhe prodhime bujqëre. Madje, sipas Cekës, xehetarët dardanë ishin ndër më të njohurit e kohës, të shpërndarë edhe nëpër xeherorët tutje mbretërisë dardane, deri në Daci, gjë që demanton në tërësi tezën antishkencore se në mesjetë, në mungesë të traditës vendore të kësaj zeje, xeherorët e Dardanisë (Novobërdo, Zveçani e të tjera) u shfrytëzuan nga kolonët sas ose rraguzianë. Apropo kësaj, Ceka, rrëzon edhe tezën se disa ngulime katolike në disa pjesë të Kosovës (Novobërd) dalin si “koloni” të shkëputura raguziane kur ato datojnë në kuadër të krishtërimit të përbashkët në këtë pjesë. Po ashtu, Ceka, gjithnjë duke u mbështetur mbi zbulimet e deritanishme arkeologjike (tumave ilire, kështjellave si dhe kulteve fetare) nxjerr përfundimin se të gjitha kishat e ndërtuara në pjesën e Dardanisë në mesjetën e vonë dhe veçmas pas ndarjes së krishterimit në shek. XI, janë ndërtuar mbi ato paleokristianje, gjë që si të tilla i takojnë trashëgimisë kishtare ilire-dardane.

Ky interpretim, po ashtu, përjashton çfarëdo ndikimi sllav në epiqendër të Dardanisë meqë kulturalisht ishin në nivelin primitiv. Madje, edhe në pjesët rurale, ku ruhen disa gjurmë toponomastike të kohëve të vonshme, kanë të bëjë me praninë e tyre si blegtorë. Shtrija e disa enklavave sllave në Zahumle, Pohumle dhe Posavinë (sipas Porfirogentit), dhe të paraqitjes së tyre fragmentare në pjesën e Dalmacisë, gjithnjë sipas gjurmimeve arkeolgjike, dëshmon për një akomodim të tyre në ato pjesë. Por, mungesa e tyre në Dardani, shpjegohet me atë se Dardanët në vazhdimësi penguan ngulimet avarë-sllave në pjesët qendrore. Ndërkohë që edhe akomodimi i tyre në krishterim, në enklavat e mbetura, u bë nëpërmes faktorit dardan.

Në përgjithësi për librin “Ilrët deri te shqipatarët” mund të thuhet se është një kontribut i rëndësishëm i pamjes historike, shoqërore, politike dhe kulturore të shqipatarëve, në një vazhdimësi të përhershme, nga antikiteti deri te koha jonë i fokusuar mbi faktorin arekeologjik si më kredibilin në përcaktimin e lashtësisë.