Histori – Page 179 – Dielli

STAMBOUL (1912) / SHKRESA E ISA BOLETINIT PËR T’U ARDHUR NË NDIHMË SHQIPTARËVE TË MALIT TË ZI

April 29, 2022 by s p

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 29 Prill 2022

“Stamboul” ka botuar, të hënën e 26 gushtit 1912, në faqen n°2, shkresën e Isa Boletinit për t’u ardhur në ndihmë shqiptarëve të Malit të Zi, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Në Mal të Zi

Isa Boletini i dërgon nga Mitrovica shkresën e mëposhtme Ibrahim Pashës :

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

“Malazezët dogjën fshatrat myslimanë përgjatë lumit Lim midis Akvës dhe Beranës. Banorët myslimanë të këtij rajoni janë objekt i sulmeve të vazhdueshme. Në pamundësi për të qëndruar indiferent, në prani të kësaj situate vendosa t’u shkoj në ndihmë. Megjithatë, meqenëse armët që kam në dispozicion nuk janë të përdorshme, ju lutemi jepni komandantit urdhrat e nevojshëm për të më dhënë, kundrejt një fature, armë, municione, rroba në sasi të mjaftueshme, me bindjen se qasja ime ka për qëllim të vetëm të mbrojë nderin dhe prestigjin e atdheut dhe të qeverisë.”

Bajram Curri dhe Riza bej Gjakova, nga ana e tyre, kërkuan 3000 mauzerë (pushkë) për t’u shkuar në ndihmë Gucisë dhe Beranës të rrethuara nga malazezët.

“Dëshmi e trishtë e një shenjtori” një homazh kushtuar jetës dhe veprës së baba Bektash Aliajt

April 28, 2022 by s p

Baba Dr. Eliton Pashaj*

Në emër të Zotit, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit! Të nderuar organizatorë të këtij promovimi, motra dhe vëllezër! Falënderimet i takojnë Zotit të Botëve, Muhamed –Aliut dhe gjithë shenjtorëve! Lutem që këta të na ndihmojnë në udhëtimin tonë shpirtëror të përjetshëm! Së pari do të falënderoja të pranishmit, që kanë ardhur sot të ndajmë së bashku emocionet që na falin evente të tillë. Një libër i ri, është padyshim një dritare e re në qiejt e mendimeve dhe perceptimeve tona. Po kur bëhet fjalë për një monografi historike dhe aq më shumë për një klerik të tarikatit bektashian, atëherë vëmendja jonë bëhet më e madhe si në rrafshin social ashtu edhe fetarë. Sepse në të vërtetë, misioni ynë si klerikë (pavarësisht se çfarë besimi apo feje i përkasin) nuk ka pasur dhe nuk do të ketë asgjë të pandarë nga shtjellat e jetës njerëzore të komuniteteve ku japim shpresë. Libri im “Dëshmi e trishtë e një shenjtori” kushtuar jetës dhe veprës së baba Bektash Aliajt, postmbajtës i teqesë së Golimbasit në Vlorë për dekada të tëra, besoj se ka vendin e vet në bibliotekën e sotme bektashiane. Në të vërtetë, duke marrë penën për të skalitur këtë personazh, kam menduar përpara së gjithash të hedh dritë mbi një periudhë shumë të vështirë të krejt zhvillimeve të feve në Shqipëri, siç është ajo e pas vitit 1944. Shpesh herë, kur flitet për luftën që diktatura në Shqipëri, i bëri fesë në përgjithësi, mendja na shkon tek viti i mbrapshtë 1967, atëherë kur u rrafshuan nga themelet kisha, xhami e teqe, kur klerikët u tallën, u nëpërkëmbën apo më keq akoma u internuan apo burgosën. Të gjitha këto janë të dhimbshme dhe të jetuara masivisht prej nesh.

E vërteta është se përpara se të rrënoheshin objektet e adhurimit të Zotit, diktatura ishte “kujdesur” që të kontrollonte në imtësi, të ndërhynte brutalisht dhe të ushtronte dhunë fizike e mendore qysh në fillim të vitit 1945, me masakrën ndaj klerit katolik në Shkodër e për të vijuar më pas me hoxhallarë e baballarë të respektuar. Janë një varg ligjesh, vendimesh dhe dispozitash të viteve 1946-1966, të cilat na bëjnë me dije për veprimet ateiste të partisë – shtet, e cila ka bërë ç’ishte e mundur të dëbonte nga zemrat e shqiptarëve besimeve në Zot, për të rrënjosur pas kësaj, “dashurinë e pakufishme” për partinë dhe “udhëheqësin e madh”. Paradoksalisht shumë prej këtyre ligjeve kundra Zotit, janë miratuar edhe Kuvendin e Shqipërisë, nga të zgjedhurit që gjoja përfaqësonin vullnetin e popullit.

Pikërisht këtu do të fillonte drama e madhe e klerikëve tanë të atyre viteve, të cilët në veprimtarinë e tyre aq paqësore dhe fisnike, do të gjendeshin paparitmas, përballë rreziqesh që u vinin nga mekanizmat e verbër të diktaturës komuniste. Fjalët e tyre në oborret e teqeve, në xhami e në kisha do të përgjoheshin, do të shtrembëroheshin dhe jo rrallë këta klerikë të devotshëm do të viheshin përballë akuzave të njerëzve pafe, përballë organizmave të tillë, siç ishin ishin “fronti demokratik”, “organizata e partisë” etj, duke dashur në të vërtetë mohimin e vetë besimit. Sigurisht edhe pse përballë barrierave të tilla, klerikët tanë ia dualën sepse patën kurdoherë pranë besimtarët dhe ndihmën e pakursyer të Gjithëmëshirshmit.

Pa më të voglin dyshim, jeta e baba Bektash Veliajt, është e ngjashme me të gjitha jetët e klerikëve shqiptarë, në vitet 1945-1990. Mynxyra komuniste do të bënte kurdoherë përpjekjet e saj, sikundër edhe këta klerikë do dëshmonin trimërinë e tyre. Baba Bektashi, ky klerik pjesëmarrës aktiv në luftën për pavarësi kombëtar, i dërguar syrgjyn nga italianët në vitet 1916-1917 në birucat e Siçilisë, kontribuues i spikatur në luftën e Vlorës në vitin 1920 dhe organizator i çetave kundër pushtimit italian më vitin 1939, befas do ta shihte veten në zullumet e ish sigurimit të shtetit shqiptar të asaj kohe. E vetmja gjë, të cilën ky baba e kish bërë me ndërgjegje të plotë, ishte se gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore, ai kish pritur e përcjellë në teqen e Golimbasit, çetat e luftëtarëve nga të dy krahët, si komunistë ashtu edhe nacionalistë. Dhe ky akt ishte krejt i natyrshëm kur bëhet fjalë për mikpritjen e teqeve të Haxhi Bektash Veliut, përgjatë 800 viteve të ekzistencës së tyre.

Por ky akt kaq i natyrshëm për një baba teqeje, ishte i papranueshëm për regjimin. Këtu nis edhe kalvari i këtij kleriku, i cili sidoqoftë, deri në frymën e fundit të tij, u mbështoll nga dashuria dhe dhimbja e besimtarëve të shumtë nga Vlora, Mallakastra dhe Tepelena. Ndërkaq, mënyra se si ky klerik bektashian, kaloi nga kjo jetë, rrëfen se ka patur plot përfaqësues fetarë, të cilët nuk u pajtuan me kornizat ideologjike dhe i shpërfillën ato, qoftë edhe përmes atij akti të dhimbshëm. Mesazhet e tij, sikundër të dhjetëra klerikëve të tjerë janë provë e palëkundëshmirësë së tyre ndaj parimeve fetarë e moralë të religjionit.

Të nderuar të pranishëm!

Këtu nuk është vendi i analizave të thella dhe këndvështrimeve apo perceptimeve tona rreth motiveve të këtij libri. Eventi i sotëm, më jep rastin dhe kënaqësinë e veçantë të falënderoj në radhë të parë të gjithë ata besimtarë të urtë vlonjatë, mallakastriotë dhe tepelenas, të cilët në gjallje të baba Bektashit e adhuruan dhe respektuan atë, ndërsa sot, kanë gjetur kohën dhe kanë dhënë mendimet dhe kujtimet e tyre të vyera. Mbetëm shpresëplotë që këto kujtime, do t’i shpërbejnë përveç punës sime studimore edhe vetë historisë së bektashizmit shqiptarë, për një nga periudhat më të vështira të tij.

Një falënderim i veçantë u shkon sot, zotërinjve: Syrja Xhelaj dhe znj.Nevila Plasa të cilët hulumtuan dosje voluminoze në Arkivin Qendror Shqiptarë dhe përmes qindra dokumentesh muarën në vëmendjen e tyre, qëmtuan dhe më dërguan mua në teqe, pikërisht ata më esencialët, që lidheshin me zhvillimet bektashiane në trevën e Vlorës, si edhe veçmas me ato të teqesë së Golimbasit dhe baba Bektash Aliajt. Së fundi dot doja të falënderoja dy prej recensentëve të librit, njohës dhe dashamirës bektashianë, Prof.Dr.Mesut Idriz në Stamboll dhe Prof.Dr.Bardhosh Gaçe në Shqipëri, të cilët më kanë dhënë mendime shumë të vlefshëm për kapituj të veçantë, pa harruar këtu edhe përkrahjen intelektuale të mikes së teqesë, të baba Rexhebit, të baballarëve të tjerë dhe sot mikja ime, Profesorja France Trix.

*Përshëndetje e baba Eliton Pashait në promovimin e librit “Dëshmi e trishtë e një shenjtori”, New York.

RELACIONI I VINÇENC ZMAJEVIQIT NGA VITI 1703 – BURIM ME VLERA TË ÇMUARA PËR HISTORINË E SHQIPTARËVE

April 23, 2022 by s p

Faqja e pare e doreshkrimit te Relacionit te Zmajeviqit nga de Propaganda Fide

Faqja e pare e doreshkrimit te Relacionit te Zmajeviqit nga Biblioteca Apostolica Vaticana

Vizatimi mbi kapakun e arkës ku ruhen reliket e shenjta, që gjendj në Kishën e Oroshit të Mirditës

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies – Budapest

Në Biblioteca Apostolica Vaticana, në Vatikan, në sektorin e dorëshkrimeve, ruhet njëri nga relacionet autografë të Vinçenc Zmajeviqit në dorëshkrim me titull: “Notizzie Universali dello Stato di Albania, e dell‘operato da Monsignore Vincenzo Zmajevich Arcivescovo di Antivari Visitatore Apostolico dell‘Albania. Esaminate nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide de 3 e 18 dicembre 1703., 7, 21, e 28 Genaio e 12 febraio 1704. Si come vede dal Foglio delle Risolutioni posto in fine Segnato Letera A,” me signaturë: Mss. Barber. Lat. 4577, sign. e vjetër: Mss. Lat. 126. – Papa Klementi XI (1700-1721), Françesk Albani, me origjinë shqiptare, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me veprime konkrete ndikoi në mbrojtjen e të krishterëve të tjerë të Gadishullit Ballkanik në përgjithësi dhe të shqiptarëve në trojet etnike në veçanti.

Burimet dokumentare zbërthejnë sfondin e një drame të dhimbshme, e cila vazhdonte të luhej edhe në territoret shqiptare, të cilat ishin pikëtakimi i interesave të fuqive të kohës, Perandorisë Osmane në njërën anë, dhe në anën tjetër të fuqive perëndimore si Austro-Hungaria, Selia e Shenjtë, Venediku të mbështetura edhe nga Rusia. Janë të njohura ngjarjet e viteve nëntëdhjetë të shekullit XVII, disfatat dhe sëmundjet vdekjeprurëse të kohës, të cilat ndikuan në mënyrë të ndjeshme në strukturën etnike të disa viseve shqiptare, nga ku ndodhën shpërngulje masive për në territore më të sigurta.

Këtu e ka burimin edhe keqinterpretimi dhe shtrembërimi i servirur nga historiografia sllave, që ngriti dhe ngre mite të rreme dhe të paqendrueshme, që vazhdojnë të jenë të zëshme edhe sot e kësaj dite, përkundër fakteve bindëse që vërtetojnë një realitet krejt tjetër nga ajo e servirur prej tyre për atë kohë. Megjithatë, zhvillimet politike të fundshekullit XVII ishin të favorshme për popujt e Gadishullit Ballkanik për çlirimin e tyre nga sundimi osman.

Disfata që pësuan turqit para Vjenës nga forcat aleate të Lidhjes së Shenjtë, që udhëhiqej nga Vatikani, dhe përbëhej nga Venediku, Rusia, Malta, Toskana dhe ushtria polake, bëri që ndikimi dhe pushteti i tyre të dobësohet në territoret ku ata sundonin, veçanërisht në Hungari, Bosnjë, Serbi, Ukrainë, por edhe në Dalmaci e More.

Archivio di Propaganda Fide në Romë, Archivio Segreto Vaticano në Vatikan dhe Biblioteca Apostolica Vaticana, po në Vatikan, ruajnë burime shumë të rëndësishme për këtë periudhë, respektivisht për shekujt XVII dhe XVIII, burime këto kryesisht të pabotuara, ose të botuara si fragmente, pra jo komplete. Burimet në fjalë janë përpiluar nga personalitete të larta kishtare, siç ishin vizitatorët apostolikë, persona këta me përvojë dhe që zakonisht ishin të shoqëruar nga një ekip i posaçëm ndihmësish të specializuar, kryesisht të sjellë nga Roma, për të hetuar dhe vlerësuar situatën në vendet që vizitonin. Atyre u vihej në dispozicion e gjithë baza burimologjike dokumentare, d.m.th të gjitha burimet e shkruara të kryeipeshkvive, ipeshkvive, famullive, kuvendeve dhe kishave të territoreve që ata vizitonin, si dhe burimet njerëzore: klerikët e të gjitha rangjeve, të zgjedhur nga ata vetë. Përveç këtyre burimeve të cilave u referoheshin, ata vëzhgonin edhe gjendjen reale dhe bënin përshkrimin e saj, në momentin që bëhej vizita.

Në këtë mënyrë, ata bënin krahasime dhe analiza me burimet e shkruara që dispononin dhe në të njëjtën kohë, propozonin zgjidhje të reja, ide dhe opinione konkrete për secilën nga njësitë hierarkike vendore të territorit që ata vizitonin. Të gjitha këto burime njihen me një emër në arkiva dhe biblioteka: relacione (Relationes). Relacione të tilla për dioqezat shqiptare në shek. XVII dhe XVIII, ka në numër të konsiderueshëm. Disa prej tyre janë të njohura për studiuesit dhe historianët si p.sh.: Relacioni i Marin Bicit. Po kështu relacionet e Pjetër Mazrekut, nga vitet 1623, 1624 dhe 1625, të Pjetër Budit, Gjergj Bardhit nga vitet 1629, 1631, 1634, 1637 dhe 1638, Frang Bardhit më 1637, F. Leonardit më 1638, Mark Skurës më 1641, 1644-1645 dhe 1652-1656, i Shtjefën Gasparit më 1671, Pjetër Bogdanit etj. Të gjitha këto relacione janë botuar nga studiues të huaj, të cilët nuk njohin ose e njohin pak gjuhën shqipe dhe toponimet shqipe, shpesh herë, duke sjellë ngatërresa dhe pasaktësi të theksuara.

Në këtë shkrim do të flasim për relacionin e Vinçenc Zmajeviqit nga viti 1703. Është koha kur në Selinë e Shenjtë pontifikonte Papa Klementi XI (1700-1721), Françesk Albani, me origjinë shqiptare, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe me veprime konkrete ndikoi në mbrojtjen e të krishterëve të tjerë të Gadishullit Ballkanik në përgjithësi dhe të shqiptarëve në trojet etnike në veçanti. Në fillimin e pontifikatit të këtij pape (1700), në trojet shqiptare kishte një kryeipeshkv dhe vetëm tre ipeshkvë, Pjetër Zymini, kryeipeshkëv i Durrësit, Nikollë Vlladanji, ipeshkëv i Lezhës, Gjergj Theodori, ipeshkëv i Sapës dhe Pjetër Karagiqi, ipeshkëv i Pultit. Disa vite më vonë këtyre u bashkohen edhe dy ipeshkvë: Anton Babi, ipeshkv i Shkodrës, Marin Gjini ipeshkv i Pultit, ndërsa si kryeipeshkv kemi në Shkup Pjetër Karagiqin dhe Vinçenc Zamjeviqin në Tivar, kështu që plotësohen selitë vakante kryeipeshkvnore dhe ipeshkvnore më të rëndësishme shqiptare.

Numri i përgjithshëm i famullive ishte 87, të cilat mbulonin 279 vendbanime, ku shërbente një kler prej 98 meshtarësh shekullarë, 32 misionarësh françeskanë të reformuar, si dhe 7 rregulltarë françeskanë observantë shqiptarë. Numri i përgjithshëm i frymëve të krishtera ishte 65.159.

Duke njohur të gjithë situatën nga afër, Papa Klementi XI, fillimisht emëron Vinçenc Zmajeviqin kryeipeshkv të Tivarit (në vitin 1701), por edhe administrator të Ipeshkvisë së Budvës si dhe primas të Serbisë dhe vizitator apostolik për Shqipëri, Maqedoni, Bullgari dhe Serbi. Me bulë të veçantë, më datë 8 qershor 1702, Papa Klementi XI e emëron Vinçenc Zmajeviqin vizitator apostolik në të gjitha dioqezat shqiptare dhe misionet françeskane (Vincentius Zmajevich, archiepiscopi Antibarensis 8 Iulii 1702 deputavit visitatore apostolico eçlesiarum et missionum provincie Epiri seu Albaniae iuxta…) duke i dhënë kështu mundësinë që të vizitonte të gjitha territoret shqiptare dhe të raportonte për to në relacionet që do të hartonte gjatë qëndrimit të tij në këto territore. Relacionet e Zmajeviqit sot janë burime me vlera të jashtëzakonshme për historinë e trojeve shqiptare të asaj periudhe.

Në Biblioteca Apostolica Vaticana, në Vatikan, në sektorin e dorëshkrimeve, ruhet njëri nga relacionet autografë të Vinçenc Zmajeviqit në dorëshkrim me titull: “Notizzie Universali dello Stato di Albania, e dell‘operato da Monsignore Vincenzo Zmajevich Arcivescovo di Antivari Visitatore Apostolico dell‘Albania. Esaminate nelle Congregationi Generali di Propaganda Fide de 3 e 18 dicembre 1703., 7, 21, e 28 Genaio e 12 febraio 1704. Si come vede dal Foglio delle Risolutioni posto in fine Segnato Letera A,” me signaturë: Mss. Barber. Lat. 4577, sign. e vjetër: Mss. Lat. 126. (Shih faksimilen e frontespicit botuar si ilustrim).

Ky dorëshkrim, mjaft i vëllimshëm, i kësaj biblioteke, nuk është botuar deri më sot me sa dimë ne. Në fakt, një kopje tjetër e këtij dorëshkrimi, e cila ka ndryshime të theksuara jo vetëm në formë, duke filluar që nga titulli, por edhe në përmbajtje, si toponimet, mikrotoponimet, renditja e lëndës burimore, shënimet statistikore, etj., ruhet në Archivio de Propaganda Fide në Vatikan, dhe mban titullin “Relatione dello stato d‘Albania e Servia visitate da Vincenzo Zmaievich Arcivescovo d‘Antivari. Nell Anno MDÇII in III (1702-1703), (shih faksimilen e frontespicit që po e botojmë në këtë shkrim), me sign. APF. SCR, Albania, v. 5, f. 535r 661v, dhe është botuar nga albanologu gjerman Peter Bartl në vitin 1979, i cili gjithsesi duhet krahasuar me origjinalin për disa gjëra që janë të diskutueshme dhe të pasaktësuara.

Puna e bërë nga albanologu P. Bartl, është për t‘u lavdëruar dhe përkon me pohimin tonë, edhe pse relacionet janë botuar ose edhe të pjesshme, si regesta ose në ndonjë rast janë bërë përpjekje të editohen të plota, vetëm nga të huaj. Historiani shqiptar Injac Zamputi, i përktheu relacionet, por pa pasur asnjëherë gjatë jetës së tij origjinalet e ndonjërit prej. Ai përdorte vetëm ato që botonin të tjerët, në shumë raste, me plot mangësi e gabime të shumta siç është në rastin konkret botimi i relacionit të Marinin Bicit nga viti 1610 nga kroati Franjo Raçki me plot gabime, shkurtime dhe pasaktësi të toponimeve që më vonë e boton Zamputi, një botim në anglisht ka bërë edhe Robet Elsie, por pa përmirësuar, korrigjuar apo rregulluar lëshimet e Raçkit, i cili në hyrje te botimit të tij pohon se ka shkurtime e gabime të shumta.

Dorëshkrimi që ruhet në BAV, është sipas mendimit tonë autograf i vetë Vinçenc Zmajeviqit, dhe sipas të gjitha gjasave duhet të jetë origjinali i parë, nga ku është përpiluar kopja e dytë me disa plotësime dhe ndryshime që ruhet në AFP dhe që është dorëshkrimi i At Gallanit, sekretarit personal të imzot Zmajeviqit.

Krahasimet e të dyja dorëshkrimeve i bëjmë me siguri të madhe, sepse ato i kemi konsultuar në vend, pra në origjinal në arkivat ku ruhen sot, përkatësisht në Archivio de Propaganda Fide dhe në Biblioteca Apostolica Vaticana, por në të njëjtën kohë i kemi riprodhuar në kopje të skanuar dhe të stampuar nga BAV dhe AFP, të cilat na mundësojnë nxjerrjen e përfundimeve logjike dhe të sakta, duke eliminuar gabimet e mundshme ose të ngjashme me ato të ndonjërit që është marrë me studimin e njërës apo tjetrës kopje të dorëshkrimit.

Dorëshkrimi i relacionit që ruhet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit

Dorëshkrimi i BAV-it është i lidhur si vëllim më vete, ka kopertina pergameni të fortë. Duke filluar me f. 1 deri në f. 227, është dorëshkrimi i relacionit, ndërsa nga f. 228 deri në f. 231 vazhdon shtesa “Folium A” që përmban “Rescripta in Congregatione Generali 3a Decembris 1703; In Congregatione 18 Decembris 1703; 7 Januarii 1704; 21 Januari 1704; 28 Januari 1704; 12 Februarii 1704 dhe është një regjistër në gjuhën latine i dokumenteve në lidhje me vizitën apostolike të vitit 1702, por edhe dokumente që kanë të bëjnë me Kuvendin e Arbërit të vitit 1703, me botimin e akteve të Kuvendit dhe me masat e tjera që kanë të bëjnë me meshtarët, misionarët dhe famullitë e ipeshkvitë e vizituara, etj. Faqet 98, 107, 108, 136 dhe 170, në pjesën ku është dorëshkrimi i vizitës, janë boshe, por të faqosura, ndërsa në mes të faqeve 118-119 është futur një fletë, e cila përmban disa shënime që kanë të bëjnë me kapitujt e relacionit.

I tërë vëllimi është i shkruar nga një dorë e vetme, që është dora e Kryeipeshkvit V. Zmajeviq. Këtë e pohojmë me siguri, sepse kemi bërë krahasime të shumta me letërkëmbimin e bollshëm që ruhet në ASV, BAV dhe AFP të Zmajeviqit me të tjerët. Sipas shënimeve të marra në BAV, dorëshkrimi është restauruar në vitin 1890, në kohën e Papës Leone XIII (1878-1903), kur kardinal dhe prefekt i BAV-it ishte Joseph Hergenröther (1879-1890).
Dorëshkrimi është në gjendje të rëndë, sepse ka dëmtime të shumta, për shkak të cilësisë së dobët të letrës, dhe gërryerjes së ngjyrës gjatë shekujve. Në disa vende nuk lexohet ose lexohet me shumë vështirësi. Në BAV ka arritur së bashku me dorëshkrimet e tjera të kardinal Barberinit, që ruhen në këtë bibliotekë dhe i tërë fondi mban emrin e tij.

Frontespici i dorëshkrimit mban titullin që shënuam më lart, ndërsa faqja në vazhdim është bosh dhe e pafaqosur. Në f. 1-18, imzot Zmajeviqi bën një përshkrim të përgjithshëm, historik dhe gjeografik të Shqipërisë dhe dioqezave të saj, duke shkruar për historinë e shqiptarëve, origjinën e tyre, historikun përmbledhës të dioqezave dhe shtrirjen hapësinore të tyre (kufijtë e secilës), gjendjen ekonomike, informacione mbi faqosjen e taksave dhe punën angari që bëjnë të krishterët të detyruar nga turqit. Pastaj shkruan për veset dhe virtytet e shqiptarëve, mungesën e klerit, injorancën e madhe të klerit që shërben në tërë territorin e Shqipërisë, si dhe propozon masat konkrete që duhen ndërmarrë, e ajo më kryesorja është thirrja e një Kuvendi gjithëshqiptar sa më parë që të jetë e mundur.

Në vazhdim, në hyrje të çdo kapitulli, imzot Zmajeviqi përshkruan me saktësi gjithçka që ka të bëjë me jetën sakrale dhe fetare të popullit dhe klerit, për toponiminë e dioqezave, famullitë, gjendjen e objekteve të kultit, kishave, duke saktësuar se cila është në gjendje të mirë, cila është gjysmë e rrënuar dhe cila e rrënuar krejt dhe kanë mbetur vetëm si rrënoja apo gërmadha; bën përshkrimin e mbishkrimeve, pastaj sjell shënime për reliktet, orenditë, ikonat kishtare, të ardhurat e famullive, administrimin e sakramenteve, pastaj kujdes të veçantë i kushton praktikës dhe shmangieve që janë në kundërshtim me jetën e krishterë dhe ajo më kryesorja, sjell numrin e saktë të popullsisë së gjithë territorit shqiptar. Në fund të çdo kapitulli shënon masat konkrete për të shmangur keqpërdorimet, pastaj propozon mundësitë për rindërtime, restaurime dhe ngritje të reja të kishave të dioqezave përkatëse, shënon me saktësi se cilat janë pajisjet që u nevojiten kishave, rrobat, orenditë e shenjta dhe gjëra të tjera.

Meqenëse titulli i dorëshkrimit të BAV-it ndryshon nga ai i AFP, në vazhdim sjellin në mënyrë përmbledhëse secilin veç e veç, të përkthyer në gjuhën shqipe, duke shënuar edhe numrin e faqeve të dorëshkrimit, për të bërë të mundur orientimin e studiuesve dhe historianëve shqiptarë dhe të tjerë që dëshirojnë të merren me studimin e këtij dorëshkrimi. Kështu kemi: Gjendja e kryeipeshkvisë së Tivarit nga lashtësia deri më sot; gjendja e dioqezës së Shkodrës; gjendja e ipeshkvisë së Pultit; gjendja e ipeshkvisë së Sapës; gjendja e ipeshkvisë së Lezhës; gjendja e kishës së kryeipeshkvisë së Durrësit; gjendja e kishës së Budvës; gjenda e kishave të Serbisë nën administrimin e kryeipeshkvit të Shkupit; gjendja e krishtërimit në Bullgari; propozime konkrete për tejkalimin e situatës në Shqipëri dhe Serbi; të dhëna të sakta statistikore për fshatrat, famullitë, shtëpitë dhe besimtarët e krishterë, skizmatikët e turqit që banojnë në secilën prej dioqezave të Shqipërisë.

Dorëshkrimi i APF është i lidhur me dokumente të tjera në një vëllim mjaft voluminoz, që përmban dokumente për vitet 1696-1707, si vëll. V, për Shqipërinë, me titull: Scriture Referite nei Congressi, Albania. Po ashtu, në këtë dorëshkrim, gjejmë një vizatim shumë të bukur të kapakut të arkës ku ruhen reliket e shenjta, që gjendeshin në kishën e Oroshit të Mirditës, me pamje të ndryshme shenjtorësh dhe mbishkrime të përziera në gjuhët greke dhe sllave-qirilicë, që nuk ndodhet në dorëshkrimin e BAV-it dhe sipas mendimit tonë dhe të arkivistëve të AFP, është punim i bërë pasi është dorëzuar relacioni, por që i përket viteve të relacionit.

Një ndryshim tjetër kemi në fletën 589r ku gjejmë të dhënat dhe sqarimet përkatëse për vizatimin dhe mbishkrimet e kapakut të arkës ku ruhen reliket e shenjta të relikeve të argjendit të kishës së Oroshit, ku shënjohet se në qendër është vendosur Shën Lleshi, sipër ka një engjëll që duhet të jetë Shën Gabrieli ose Shën Mihaili, majtas janë Jezu Krishti, Shën Mëria dhe një martir, ndërsa djathtas Shën Prokopi, Shën Dhimitri dhe Shën Nestori, poshtë mbishkrimi në greqisht dhe sllavisht-qirilicë. As ky shënim nuk ndodhet në dorëshkrimin e BAV-it. (Sjellim si ilustrim këtë vizatim të bukur).

Duke studiuar me kujdes të dyja kopjet e Relacionit të Vinçenc Zmajeviqit, natyrisht duke pasur parasysh edhe dallimet e cekuara më lart, mendojmë se ky Relacion, në mënyrë shumë të qartë, me objektivitet dhe saktësi paraqet regjistrimin e popullsisë shqiptare në fillimshekullin XVIII, por njëherësh, pasqyron edhe gjendjen ekonomike, politike, kulturore dhe shpirtërore-fetare të popullit shqiptar, që ndodhej nën sundimin turk, duke nxjerrë në pah, mendojmë ne, me objektivitet edhe dobësitë, injorancën, deformimet dhe shpërdorimet e ndryshme të klerikëve shqiptarë që shërbenin në dioqezat shqiptare, që njëherësh është edhe tregues për një nga momentet më të rëndësishme të jetës së Kishës Shqiptare, në kohën kur po bëheshin përpjekje të pareshtura për të zbatuar dekretet e reformës kishtare.

Në anën tjetër, ky dorëshkrim në dy kopje të ndryshme, në dy vende të ndryshme, ka vlerë të jashtëzakonshme historike, sepse në masë të konsiderueshme mundëson njohjen e rrethanave të përgjithshme qofshin ato gjeopolitike, historike, ekonomike, kulturore apo fetare, të mbajtjes së Kuvendit të Arbërit dhe është dëshmi burimore arkivore pararendëse e këtij Kuvendi, nga viti 1703. Ndërsa At V. Malaj për dorëshkrim shkruan: “Përmes rreshtave të Vizitës ne kuptojmë për gjendjen e padurueshme të klerit dhe të besimtarëve. Nga kuadri i dhënë nxjerr krye një bashkësi e krishterë jo pa njolla morale, megjithëse në thelb besnike e traditave stërgjyshore e fetare, në mjaft raste të ngjyrosura me devocion të veçantë për këtë apo për atë shenjt protektor, që jo gjithmonë ishin të motivuara nga ana teologjike mbi një bazë të shëndoshë katekistike kryesisht nga kujdesi i pamjaftueshëm pastoral që kishte mbetur në dorë të pak meshtarëve dhe misionarëve”.

Kush është imzot Vinçenc Zmajeviqi?

Vinçenc Zmajeviqi rrjedh nga një familje me traditë, e cila për herë të parë në dokumentet arkivore përmendet në vitin 1543 (arkivi i Kotorrit). Në fillim të shek. XVII, një degë e familjes nga Kotorri shpërngulet në Perast. Nga kjo familje dalin emra të njohur si Andre Zmajeviqi, prelat i lartë kishtar dhe Kryeipeshkv i Tivarit; Kristofori, i ati i Vinçencit, që ishte kapetan në marinën detare dhe tregtar i njohur i kohës, pastaj i vëllai më i madh i Vinçencit, Mateo, ishte admiral në flotën detare ruse, etj. Vinçenc Zmajeviqi lindi më 23 dhjetor të vitit 1670, në Perast (Mali i Zi) nga prindërit Kristofori dhe Helena. U pagëzua nga i ungji, imzot Andre Zmajeviqi, i cili edhe ndikoi shumë në formimin dhe përcaktimin e së ardhmes së Vinçencit të ri. Në moshën 15-vjeçare u dërgua në Romë pranë Kolegjit të Propagandës Fide, ku studioi teologji dhe filozofi. Gjatë qëndrimit dhe studimeve në Romë, takoi shumë personalitete të jetës kishtare dhe publike, por dy ishin më me ndikim te studenti i ri: kardinali Françesk Albani (më vonë Papa Klementi XI) dhe profesori i kolegjit ku ai studioi, Gjon Pashtriqi.

Në Romë fitoi gradën doktor në shkencat teologjiko-filozofike dhe për disa vjet u bë pedagog pranë këtij kolegji. Në vitin 1695 kthehet në atdhe, ku me propozim të Senatit të Venedikut, praktikë e kohës, Vinçenci emërohet abat në abacinë e Shën Gjergjit pranë Perastit, që ishte abaci titullare e abacisë së mirënjohur të Shën Sergjit e Bakut, në Shirgj të Bunës, nga e cila administrohej edhe famullia e Shën Nikollës në breg të Bunës (1695-1701). Me vdekjen e Kryeipeshkvit të Tivarit, Marin Gjorgës, Papa Klementi XI, Zmajeviqin e ri, në moshë vetëm tridhjetë e një vjeçare, më 18 prill të vitit 1701, e emëron Kryeipeshkëv të Tivarit. Pas një shërbimi prej dymbëdhjetë vitesh si Kryeipeshkëv i Tivarit, imzot Vinçenci emërohet nga Papa Klementi XI, si kryeipeshëkv në Selinë Metropolitane të Zarës, më 23 maj të vitit 1713. Arsyet e një transferimi të tillë ishin krejt personale, nga frika e një hakmarrje të mundshme nga njerëzit e kontit Bujoviq, i cili u vra nga vëllai i imzot V. Zmajeviqit. Në kryeipeshkvinë e Zarës qëndroi deri në vdekje, më 11 shtator 1745. Edhe pse fizikisht larg shqiptarëve, ai gjatë gjithë kohës u kujdes dhe ndoqi nga afër çfarëdo që ndodhte atje. P.sh. në vitet 1721 dhe 1726, u kujdes që një pjesë e popullsisë shqiptare të shpërngulej nga trojet e tyre rreth Liqenit të Shkodrës, nga Brisku, Shestani, Lajra dhe Arbëneshi dhe të vendosej në paralagjen e Zarës Arbanasi por edhe në Zemunik e Plloçe. Imzot Zmajeviqi në moshën 15- vjeçare shkroi veprën “Razgovor duhovni”, ndërsa më vonë shkroi edhe një vëllim me poezi me titull “Musarum chorus in laudem Antonii Zenii” (1694), dhe po këtë vit botoi në Romë edhe “Corona poetica,” pastaj ishte autor i traktateve: “Ogledalo istine-Speçhio della verita” (1721) të një letre për vëllain Mateo, një “Dëshirë” për Koncilin Provincial të Francës, mbi bulën e Papës Klementi XI Unigenitus (1713), pastaj “Quenselle” traktat kundër herezive, etj. Me rëndësi të veçantë për albanologjinë është botimi i dokumenteve të “Kuvendit të Arbnit”, më 1706, në gjuhën latine dhe shqipe, pastaj edhe “Relacioni…”, si dhe një vëllim i lidhur me letërkëmbim prej 52 copë letra nga viti 1700-1729 që ruhen në Zagreb, por edhe relacione të tjera, dorëshkrime e korrespondencë e shumtë që ruhet në ASV, BAV, AFP, Zarë, HAZU, SNKZ, etj., dhe që ende janë të pabotuara

ILIRË ISHIM, ARBËR U QUAJTËM, ALBANË NA THËRRASIN, SHQIPTAR PËRGJIGJEMI

April 22, 2022 by s p

“NË NGJASIM TË NJË ESSEJE HISTORIKE”

NGA NDUE BACAJ

Si pak popuj në botë, ne shqiptarët në trojet tona etnike, pavarësisht se ku banojmë, në shtetin “mëmë”, Shqipërinë “Londineze”, në Kosovën e martirizuar dhe sot të lirë e të pavarur, në trojet shqiptare të Maqedonisë së sotme perëndimore (Ilirida), në trojet etnike shqiptare nën Malin e Zi, Serbi apo në trojet tona etnike të grabitura ndër shekuj e që sot “quhet” Greqia veriore e veriperëndimore, (Çamëria), por edhe kudo që ndodhemi ne shqiptarët në dhena të huaja e ngulmime të ndryshme, bota vazhdon të na thërrasë Alban (Albanez) dhe ne me “Kryeneçësi” vazhdojmë t’i përgjigjemi Shqiptarë. Përjashtim bëjnë vetëm emigrimet e para shekullit 17-të ose asimilimi i para këtij shekulli i pjesëve të bekuara të Ilirisë nga shtete të ndryshme që u krijuan realisht apo “artificialisht”, të cilët vazhdojnë të përgjigjen me emrin e lashtë Arbër. Ku rreth këtij emri sillen shqiptarët e hershëm ku vlen të shënohen ngulmimet në Itali që quhen Arbëresh, në Turqi që thirren Arnaut, në Greqi Arvanitas dhe në Kroaci (Dalmaci) Arbnesh (Arberesh), etj. Ndërsa për shqiptarët në përgjithësi në historinë e gjatë të shekujve gjenë emërtimet e ndryshme që fillojnë me Ilir, Arbër, Albanoi, Alban, “Arnaut” e së “fundi” (para disa shkeujsh e këtej) Shqiptarë. Për të gjitha këto emërtime, që në pamje të parë të duken si mospërputhje me një emër të përbashkët që ne e quajmë shqiptarë, janë dhënë shumë mendime shkencore e amatore, dashamirëse e dashakeqe, por që të gjitha “bashkë” tregojnë pa asnjë mëdyshje se bëhet fjalë për të njëjtin popull që banon e jeton në trojet e veta autoktone prej mijëra e mijëra vitesh. Gjithsesi, rrjedhojat e kohëve, pushtimet e ndryshme, por edhe evolucioni i gjuhës sonë e gjuhëve që ne ishim në kontakt të vazhdueshëm me to, kanë lënë gjurmët e veta, herë me pasoja të pranueshme e herë me pasoja të papranueshme, por që sot realiteti që jetojmë ka filluar t’i dallojë pa mëdyshje se bëhet fjalët për njërin nga popujt më të vjetër e të qytetëruar në krejt Europës, që Zoti e fali në këto troje të bekuara e të keqlakmuar nga popujt “primitive”, që zbritën shekuj më vonë në këto vise që i ngjanin parajsës së vërtetë. Natyrisht “kalvari” i emërtimeve të popujve të ndryshëm në përgjithësi ka qenë më i lehtë se i popullit tonë, por edhe sot ka “diskordancë” në mes asaj që bota i thërret e ata përgjigjen, e për “Çudi” të paktën në Europë janë ata popuj që dikur në lashtësi ishin me shqiptarët degë të të njëjtit trung, për shembull Gjermanët (Arianët) thërriten Tedesk, Dojç e tjerë, ndërsa Hungarezët thirren Maxhar e përgjigjen Hungarezë , greket thirren grek e mundohen te pergjigjen helen e tjerë e tjerë…

Natyrisht siç e thashë më siper, bota e “pabindur”, gjithnjë na thërret Alban e vendin Albania, ndërsa ne privatisht e zyrtarisht me “kryeneçësi” i përgjigjemi vetëm Shqiptarë e Shqipëri. Po si kështu… Natyrisht pa pretenduar të vendos ndonjë “gur” të palëvizshëm do të mundohem të sjell kronologjikisht “historinë” e rrjedhojës së emërtimeve të kombit tonë ndër shekuj, duke plotësuar kështu pak nga shumë shkrime të miat në të cilat edhe unë kam përdorur emërtime të ndryshme në kohëra të ndryshme, për popullin tim të cilit i përkas… Hyrjen do ta bëj me një poezi të Eskilit, Hiketides, (ku mbreti Aragon i drejtohet korit të Danaidëve):

“M’u përgjegj e me guxim më trego:

Se jam Pellazg i pari i kësaj toke

Krijues i Palehtonisë nga toka i lindur…”

Pra këtu bëhet fjalë për Pellazgët, paraardhësit e të parëve tanë Ilirë, që historiani e studiuesi francez Robert D’Anxheli në librin e tij “Enigma” shpjegon shkencërisht lidhjet Pellazgo-Ilire, si dhe “Racën” Pellazge të lindur nga “toka” me “Ymrin” e Zotit, e ku Pellazgë do të thotë i Lindur i bardhë nga ngjyra e jeta…Ndërsa për stërgjyshërit tanë Ilirët, ja çfarë shkruan historiani dhe albanologu Karl Patsch në veprën e tij Ilirët: “Ilirët banonin prej bregut të djathtë të Danubit… deri në Adriatik… dhe shtriheshin nga jugu në krejt pjesën perëndimore të gadishullit Ballkanik, tuj përfshi ishujt e Dalmacisë deri në Tesali, në Epir e në Veriperëndim të Greqisë…”. Ndërsa studiuesi e historiani (nga Boga e Malesise se Madhe) At Marin Sirdani shkruan se Maqedonia ishte pjesë e përbame prej vëllezërish Iliro-Trakë të ndamë në 15 fise të një gjaku e të një gjuhe, banorët ishin një degë e familjes Ilire… Ndërsa autori i disa veprave klasike mbi historinë e Romës së vjetër, Theodor Mommsen, në veprën e tij “Provincat e Perandorisë Romake”, ndër të tjera shruan: “Tokat e Ballkanit dhe të Europës së Mesme që njiheshin në kohën e Romakëve si Iliri, morën këtë emër mbasi ishin të banuara nga raca Ilire, që ishte fort e përhapur në atë kohë. Pasardhësit e kësaj race jetojnë edhe sot në skajin jugor të tokave të gjana që okupojshin në fillim. Ky popull i vogël që sot e quan veten Shqiptarë dhe të huajt e njohin si Albanez ose Arnaut, dhe ka ruajtur deri më sot kombësinë dhe gjuhën e tij të lashtë… Shqiptarët janë pjesë e familjes së popujve Indo-Gjerman dhe megjithëse janë më afër degës greke, ato dallohen prej grekëve aq shumë sa dhe Latinët ose Keltët. Në agimin e epokës historike kombi Ilirjan okuponte brigjet e Adriatikut, prej grykës së lumit Po, përmes Istrias, Dalmacisë dhe Epirit, deri në Arkani dhe Etoli (sot të Greqisë, shënim i autorit). Në drejtimin lindor tokat e Ilirëve shtriheshin mbi Maqedoninë e Epërme, Serbinë e Jugut, Bosnjen dhe pjesën e Hungarisë që është në jug të Danubit. Në lindje Ilirët ishin në kufi me fiset Thrakase dhe në perëndim me Keltët, prej të cilëve Taciti i shquan në mënyrë fare të qartë…”Ndërsa në poemën e lashtë “Iliada” e Homerit, tregohet për dy fise Ilire si aleate në luftën e Trojës e këto fise ishin Paionët dhe Dardanët. Eneu, trimi legjendar që pati dyluftim me Akilin dhe prijës të tjerë Greko-Helenë sipas Iliadës së Homerit, tregoi trimëri të rrallë dhe ishte bir i fisit Dardan (Kosova e sotme). Ku pas shkatërrimit të Trojës, Eneu u kthye në trevën e vet, Dardani… Ndërsa një autor tjetër i lashtësisë Virgjili, në veprën e tij “Eneida” n’a paraqet madhështor momentin që luftëtarët Dardanë po u afroheshin mureve të Trojës, por që rruga e largët dhe vështirësitë e udhëtimit (në dete) arrijnë pak më vonë se duhej e ku Virgjili e paraqet thënien e Eneut me këto vargje:

“O dritë e Dardanisë, ti shpresa

më e madhe e Trojanëve, pse u vonove…?”

Dhe siç shkruan studiuesi malësor Preloc Margilaj te libri i tij “Ilirët flasin Shqip – Shqiptarët flasin Ilirisht”, “O dritë e Dardanisë” – është dritë që ndriçon në histori 30 shekuj. Kjo dritë nuk shuhet kurrë. Kot mundohen këta ardhacakë të stepave të lindur e mësuar me një jetë askete, duke fjetur në shpinë të kalit, në karvane shpella e pyje, duke u ushqyer më shumë me misër të pazier me bimë e me rrënjë…” Ndërsa të parët tanë kishin emrin domethënës që në shqipen e “vjetër” e të Re shpjegohet qartë e saktë se Ilir e kishin se ishin të lirë në trojet e tyre që i kishte falë vetë Zoti, duke i bërë zot të tyre e tokës së tyre. Duke qenë se Ilirët ishin fiset dominante jo vetëm në Ballkan por edhe në një pjesë të madhe të territorit të vetë Europës të organizuar në format “shtetërore” të kohës, ata që banonin në territorin Etnik Ilir, ndonëse të ogranizuar sipas provincash të ndryshme, kishin një emër të dalluehsëm nga fiset e tjera Ilire e këta sic thoshte Sami Frashëri u quanin Arban e ku i shpejgon me bashkimin e dy fjalëve Ilire (shqipe) Ar(ë) dhe Ban, domethënë që bën, punon, lëron arat (tokën), pra bëhet fjalë për një popull punëtor e me ekonomi të zhvilluar për kohën. Këtë emër e përforcon gjeografi Aleksandrin, Claudius Ptolemeus, i cili në shekullin e dytë (pas lindjes së Krishtit) ai e quan “Ilirinë” Albanon, kur ai në atë kohë e shkruan greqisht, pra duke zëvendësuar R me L. Ndërsa për kryeqendër të “Albanonit” ai thotë se ishte “Albanopolis”, e ky qytet sipas Georg Hahnit (albanolog i shquar) ishte në afërsi të Krujës së sotme. Ka shumë autorë të tjerë që emrin e këtij fisi të madh Ilir e quajnë Albanoi dhe e lidhin me emrin e zogut mesdhetar Albatos i cili banon me shumicë në këto pellgje me klimë të mrekullueshme, ka të tjerë që e lidhin me emrin e bimës Albatrosi që rritet me shumicë në bregdetin Adriatik. Por ka autorë që e lidhin emërtimin e kësaj treve të begatshme me drurët dhe bimët e mrekullueshme që pëshkonin tërë vendin e Ilirisë së moçme (Shqipërisë Etnike), ku pyje të mrekullueshme përshkonin zona të tëra, e për këtë autorët thonë se emërtimi vjen nga fjala Latine albero-druri, pema. Por ka edhe studiues të tjerë të cilët mbrojnë teorinë se vendi kryesor i Ilirëve u quajt Albanoi, Albania, Arbëria e tjerë, për arsye se banorët e gadishullit Apenin (Italian) e shihnin se dielli (drita) lindte nga bregdeti lindor Adriatik, ku ishin të vendosur të parët tanë e si të tillë vendin e quanin sipas gjuhës së tyre Alba (agon, lind), ndërsa prapashtesat e tjera i konsiderojnë rrjedhoja të evolimit të gjuhëve të ndryshme që kaluan mbi trevat Ilire, ndërsa tërë vendi u quajt Albania. Ndërsa Preloc Margilaj në librin qe sipercituem “Ilirët flasin Shqip – Shqiptarët flasin Ilirisht”, thotë se në favor të këtij pohimi shërben edhe një fakt historik, se territoret Italiane në pjesën e madhe të tyre kanë qenë të banuara me fise Ilire që janë shpërngulur nga ana lindore e Adriatikut, nga lindja, atje ku lind dielli që sjell agimi, Albën dhe abrogjenët kanë filluar të quajnë Albanë, Albanezët nga Alba…”. Këtë fakt e “mbështet” edhe poeti Romak, Virgjili i cili trimin Dardan te luftës së Trojës, Eneut i kushton poemën epike “Eneida”, ku sipas Virgjilit pas shembjes së Trojës, Eneu shtegtoi në shumë vise Ilire, ku zbriti gjithashtu në Butrint dhe më në fund shkoi në ishullin Italik ku edhe themeloi qytetein Laviniium, kurse i biri i tij Askani ngriti qytetin Albano, ku këto qytete ishin në afërsi të Romës së sotme. Në fillimet e shekullit XI (mbas Krishtit), autorët bizantinë i quajnë shqiptarët me emrat Arbanitai, Albanitai, Albanoi dhe vendin Albanon, ndër autorët kryesorë mund të përmendet e bija e perandorit të Bizantit, Anna Komnena, si dhe perandori Kantakuzen. Por më vonë në shekujt XII e XIII, në dokumentet latine, shqiptarët quhen Arbanensen, e toka e tyre Arbanum e Albania, prej nga rrjedhin emrat e mëvonshëm deri në ditët e sotme, Albanais, Albanese, Albania, Albanien… Ka mendime të ndryshme për hershmërinë e përdorimit të emërtimeve Arbër e Alban, disa autorë thonë se emri Arbër është përdorur më parë, por me kalimin e kohës e sipas gjuhëve të pushtuesit agresor e “miqësor”, ndryshoi germa R në L, duke u bërë nga Arb në Alb e të tjerat janë rrjedhojë e kësaj, ka të tjerë autorë që thonë se Alb e Albanon e Albania e Albanez është më e hershme se Arbër, Arbëri dhe gradualisht si më sipër ka ndodhur zëvendësimi i L me R, pra nga Alb është bërë Arb e rrjedhojat vijnë si më sipër në rastin analog. Natyrisht kjo është një çështje e shkencëtarëve dhe akademikëve që merren me këto fusha, por edhe mendimi im personal është se sipas shumë studimeve e autorëve që janë të shumtë dhe argumenteve paraqesin “Alb është para Arb”, gjithsesi kjo nuk ka shumë rëndësi, pasi rëndësi ka që të gjitha këto emërtime bashkohen në pikën kryesore se populli ynë me prejardhje Ilire është një dhe vetëm një si dhe autokton në trojet e veta… Në historinë e paspushtimit Osman në Shqipëri del emri Arnaut, ku kështu thirrej populli jonë nga pushtuesi Turk, për këtë emërtim të ri i referohem Vojvodës malazez Mark Milani, i cili në librin e tij “Jeta dhe zakonet shqiptare” shkruan: “…Kur pa sulltani se ushtria e tij filloi të dezertonte dhe vetëm Taborri i shqiptarëve vazhdonte të luftonte e të mos jepej, ai pyeti: Po ata pse nuk ikin? E dikush u përgjigj, shkëlqesi ata e kanë për turp të ikin, të kthehen prapa, ndërsa sulltani paska thirrur, Ah qenkan Arnaut”. Emërtimi Arnaut, rrjedh prej gjuhës Persiane, e cila së bashku me gjuhën Arabe dhe atë Turke është pjesë përbërëse e gjuhës letrare Turke, e diçka e ngjashme është emërtimi që shpjegohet ar-kthehu, e na-me, ut-mbrapshtë.”. Por pas këtyre emërtimeve, si ndryshuan kaq “magjishëm” të gjithë këto emrtime (toponime) në emrin që kemi sot Shqiperi e Shqiptarë ??. Në një shkrim të Pashko Vasës, shkruhet se emri shqiptarë është shumë i hershëm e për këtë ai jep si argument se kur mbreti Ilir me famë Pirroja i Epirit po luftonte me Romakët (para rreth 2500 vjetëve) si dhe korri një fitore të bujshme, ushtarët e tij i thanë se ke luftuar si Shqipe mali (shqiponja ishte simbol i flamurit të Provincës Ilire, Epirit, ku drejtonte Pirroja, shënim i autorit), dhe ai iu kthye ushtarëve: “Jeni ju or shqiptarë që më bëtë kështu mu si një shqipe…”. Gjithsesi kjo është një dëshirë e pavërtetuar e Partiotit Pashko Vasa, e dëshira mbetet dëshirë, pasi u deshën mbi 2000 vjetë që të “rizbulohet” ky emër. Robert D’Anxheli, autori i librit “Enigma”, në faqen 290 shkruan: “…Fjala shqiptarë nuk datohet në realitet më përpara vitit 1375 në Shqipëri, por ajo bëhet e njohur dhe e famshme për shkak të qëndresës të një ushtrie të vogël shqiptare (d.m.th. mbartës e shqiponjës, e shqipes) të princit legjendar shqiptar Gjergj Kastrioti, Skënderbeu (1444-1468)… Më 1380 fjala shqiptarë ishte shumë e zakonshme në Shqipëri”. Albanologu i shquar Gustav Majeri shkruan se shqiptar (Shkiptar) do të thotë njeri, që kupton (gjuhën) është më i pranueshëm, e kjo tezë mbështetet mjaft ku fjala shqiptar do të thotë që flet shqip, gjuhën e truallit ku lind e u rrit, gjuhën e nënës së tyre. Ka autorë të tjerë që thonë se emri shqiptar rrjedh nga emërtimi i një familje që paska jetuar në Drisht (Shkodër) dhe në dokumentet e shekullit XIV gjindet mbiemri Shkipëtar (Schapuder, Schepudar), por kjo tezë është e papranueshme që emri i një familje që më vonë i humbi shenja e nishani të jetë bërë shkak për emërtimin e një populli të tërë. Ka edhe një hipotezë tjetër që thuhet se emri vjen nga fjala latine scopulus që do të thotë shkrep, e vend i shkrepave, por në Shqipëri ka shkrepa, por edhe shumë pllaja e fusha që ia ka zili krejt kontinenti, e si rezultat nuk është argument i konsiderueshëm. Ndërsa autori i librit “Antologjia e Historisë”, Mustafa Kruja shkruan: “Për mua s’ka asnjë pikë dyshimi që emri shqiptar është formuar prej rrënjës shqipe dhe mbrapashtesës tar… në kuptimin që flet shqip… ku don me thanë qartë kuptueshëm…” Më poshtë po ky autor vazhdon, “…Por kur vallë ku e si lindi ky emër (shqiptar), si u përhap e hyri në gojën e çdo arbneshi, siç duket me një shpejtësi të jashtëzakonshme e forcë aq të mrekullueshme… Proçesi i këtij ndërrimi emri mund të ketë filluar që në fillim të shekullit 18-të e më parë (1680-1701) (shënim i autorit), shkaku kryesor ka qenë feja. Muslimanizmi hyri vonë në Shqipëri, ishin ende të krishterë 90% në Shqipëri në vitin 1650…Një pjesë e Arbëneshëve te bërë muhamedanë nuk mohuan vetëm fenë, por edhe kombësinë dhe e quajtën veten Turq, në emrin e zotëruesve që u kishin sjellë fenë e re… e në botën e atëhershme ndarja në përgjithësi bëhej sipas fesë e jo kombësisë, kështu edhe populli shqiptar u nda në gjysmën e dytë të shekullit 17-të në dy “rryma” të kundërta, “Turqit” në njërën anë dhe “Arbëneshët” në anën tjetër, se në atë kohë Arbnesh donte me thanë edhe i krishterë… Një hendek i tmerrshëm filloi të hapet midis popullit. Turma ishte e padijshme e shkonte nga ta shpinte zemra e mbushur me mni e interesat vetjake. Por në Shqipëri kishte në atë kohë edhe një klasë të zgjedhur që mendonte e ndjente për popullin e ajo ishte kisha Katolike. Kjo përvnerej ka shihte “dhente” e veta tuj u arratisë ndër sy e tuj u përzie me grigjen armike, por dridhej më tepër tuj pamun hendekun që përditë e ma fort ishte tuj u thellue e zgjanue nëpërmjet dy pjesëve të popullit, tuj i bërë vëllazrit armiq të papajtueshëm. Përmbi këtë gërrone të zezë duhej medoemos të krijohej një urë. Një shkëndijë gjenie e patriotizmi shkrepi në mendjen e në zemrën e një Prelati, ndoshta edhe të një prifti të thjeshtë. Ishte me kërkue gurin filosofal, ç’mund ta ftohë e largojë Arbneshin “Turk”, prej turkut të gjakut, d.m.th., prej turkut të vërtetë e ta afronte kah Arbneshi i krishterë, vëllau i gjakut të tij. Çfarë mund të ishte tjetër përveç gjuhës, gjë më e dukshme e më e kuptueshme për të padijshmin për t’ia treguar se turku ishte i huaj e Arbneshi i veti. Një urdhër një kryefjalë u shpërnda, si nën dhê nëpër të gjitha dioqezat, nëpër gjithë kuvendet, nëpër gjithë famullitë e Arbrit. Kisha katolike u vu më mish e me shpirt me predikue, ndër kisha e ndër familje, ndër mbledhje kuvendesh, dasmash e mortesh, ndër të Krishterë e ndër Musliman. Meshtari i brengosur, i mësuem e i udhëzuem prej të parit të vet do t’u thoshte gjindes: “Arbnesh e “turq” që flasin një gjuhëm që flasin shqip, na jemi vëllazen, kjo gjuhë është trashëgim i gjyshërve e stërgjyshërve tanë “turq” a “arbnesh”, musliman apo t krishterë, ne jemi të gjithë shqiptarë se flasim shqip…”. Kështu po krijohej një emër i ri, emri Shqiptar që i hynte në mendje lehtas Arbneshit e “neoturkut” se ishte emri i gjuhës që flitnin. Për “turkun” Arbnesh emri i vjetër ishte bërë i urryeshëm se i dukej se sundonin të krishterët, por gjuhës së folur nuk i binte mohit. Prandaj pranoi e përvetësoi pa vështirësi emrin Shqiptar dhe u mburr me të gjithmonë e gjithkund, siç e kanë vu re edhe studiues të huaj të Albanologjisë (Shqiptarisë)…”. Gjithsesi bota vazhdon të na thërrasë Alban (Albanez) dhe ne me “kryeneçësi” (me të drejtë) vazhdojmë t’i përgjigjemi Shqiptarë…

ARTIKULLI PËR SHQIPTARËT NË 1990 QË E PUSHOI NGA PUNA GAZETARIN KENNETH C. DANFORTH TË NATIONAL GEOGRAPHIC

April 19, 2022 by s p

Leonora Laçi

“Diplomatic codes that allow Yugoslavia to get along with the rest of the world do not apply within Yugoslavia”-1990

Unë u njoha me gazetarin Kenneth C. Danforth nga një intervistë që veprimtari Agim Aliçkaj i ka dhënë gazetarit Beqir Sina me 16 janar të vitit 2008 në pyetjen:-“ Si u lidhët dhe çfarë iu ka shtyrë të merreni edhe me aktivitete dhe veprimtari politike në diasporë?” ai na rrëfen një histori sa të çuditshme për pasojat që pati po aq edhe që duhet të na bëj krenar sepse një gazetar i huaj për hir të një artikulli pushohet nga puna. Përmes artikullit të tij bota u njoh me Jugosllavinë e vertetë që ata nuk e njihnin. Jugosllavia nuk ishte aq paqësore sa diplomacia botërore mendonte dhe kjo do dëshmohet pas pak vitesh me ngjarjet që do pasojnë në Bosnje e në Kosovë që u desht ndërhyrja ushtarake për të parandaluar masakrat e serbve kundrejt shqiptarve.

Agim Aliçkaj:-“Aktivitetin tim në diasporë e fillova gjatë kohës kur punoja si përfaqësues i turizmit në Nju York duke propaganduar për Kosovën dhe vlerat kulturore të popullit tim në çdo takim me gazetarë, agjent turistik dhe turistët që dëshironin për të vizituar ish-Jugosllavinë. Dëshiroj të veçoj dy raste nga kjo periudhë. I pari, në kuadër të një udhëtimi që kisha organizuar për afër 60 agjent turistik dhe disa gazetarë nëpër Jugosllavi, patëm një mbrëmje në Dubrovnik ku u paraqit Ansambli i këngëve dhe valleve nga Kosova “Shota”. Nuk mund ta harroj kurrë krenarinë dhe gëzimin që ndjeva duke shiquar amerikanët e impresionuar me folklorin shqiptar dhe nivelin artistik të paraqitjes së këtij ansambli. I dyti, kah fundi i mandatit tim krijova miqësi personale me gazetarin e National Geographic nga Uashingtoni, zotin Kenneth Danforth. Kishim planifikuar me te një udhëtim gjysëm politik gjysëm turistik në çdo pjesë të ish-Jugosllavisë, i cili u realizua gjatë muajit Prill të vitit 1990, pas kthimit tim në Kosovë. Gjatë disa ditëve të qëndrimit të tij në Kosovë, unë e shoqërova dhe e informova për gjendjen në Kosovë dhe Ish-Jugosllavi e cila vlonte dhe ishte para shpërthimit. Ai u impresionua sidomos nga një vizitë që bëmë në një familje të madhe shqiptare në Raushiq të Pejës. Nga ky udhëtim ai e botoi një artikull të gjatë në National Geographic i cili ishte ndër të parët në SHBA që përshkruante gjendjen reale në ish-Jugosllavi. Ky artikull, i cili i çjerrte maskat serbe i zemëroi ata përtej çdo mase. Për të më ruajtur mua dhe familjen time nga hakmarrja e serbëve, në artikull z. Danforth potenconte se kishte udhëtuar i vetëm nëpër Kosovë. Megjithatë, meqë në atë kohë influenca Serbo-Jugosllave në Amerikë ishte ende shumë e madhe dhe pas protestave të shumta të Ambasadës Jugosllave dhe qindra letrave protestuese të lexuesve serb nga anëkënd SHBA-se, National Geographic e pushoi atë nga puna. Ai vazhdoi të merret me shkrime si gazetar “freelance” dhe mbeti i angazhuar edhe për një kohë të gjatë në çështjen e Kosovës, duke marrë pjesë në tubime, demonstrata dhe hiringje të organizuara nga Liga Shqiptaro-Amerikane në Kongresin Amerikan”- rrefen lobisti Agim Aliçkaj për gazetarin amerikan.

Artikulli i tij nxjerr lakuriqsinë e Jugosllavisë që bota nuk e njihte, ose ose mendoj që ata e njihnin mirë por askush nuk nxirrte zë përveç komuniteteve shqiptare jashtë territorit Jugosllav. Si mund të pretendojmë që Europa plakë të reagonte kur historikisht ndaj shqiptarve ka reaguar e fundit. Po të bëjmë një paralelizëm të po të njëjtit vit pra 1990 Shqipëria dhe Kosova të dyja lengonin nga thundra e pushteteve të padeshiruar. Shqipëria sundohej nga të vetët por që kishin burgosur, internuar, pushkatuar e mbytur jo vetëm klasën intelektuale por dhe popullin e thjesht, kishin mbytur fjalën e lirë. Ndërsa Kosova gjendej nen thundren e të huajit që nuk ishte kursyer duke i mohuar të drejtat një populli të tërë duke i imponuar rregullat e veta, edhe aty mbytej fjala e lirë.

Gazetari Danforth na përshkruan frikën që ekzistonte në Kosovë, frikë që e kishte ndjerë dhe ai pa ia thënë askush. Prishtina si kryeqytet ishte blinduar nga milicia serbe, për të dëshmuar forcen e Republikës Jugosllave. Ai na shkruan për lashtësinë e popullit shqiptar dhe të qenurit autoktonë, ndërkohë serbët pretendojnë që Kosova ishte pjesë identifikuese e historisë së tyre.

Çdo thirrje “Kosova Republikë” ishte e destinuar të mbytej që në gjenezë ose ose të përfundonte në gjakëderdhje. A duhej pritur ardhja e një gazetari për të evidentuar se çfarë po ndodhte në zemër të Europës?! Jugosllavia ku bashkëjetonin shumëllojshmëri popujsh. Jugosllavia e 24 milion njerëzve, 24 etniteteve, tre fe kryesore, 6 republika të shtrënguara fortë si gjashtë harqe që nxisin urrejtje.

Ai bënë një retrospektivë mbi Betejen e Fushë Kosovës, për nderimet që ishin bërë ndaj Princ Lazarit i cili nuk dihej ekzakt se ku kishte rënë. Memoriali që nderonte atë dhe heronjt e Kosovës që duket paradoksale sepse në 600 vjetorin e Betejes në vitin 1989 ishin zhvilluar homazhe nga rreth 1 milion serb për serbët që kanë rënë në atë betejë kur ndërkohë pllakata shkruan “heronjt e Kosovës”. Qellimi i ardhjes së tyre aty ishte që të festojnë nën hundën e popullsisë si për të treguar forcën dhe për të miratuar masat shtrënguese që bëheshin ndaj autonomisë së brishtë të Kosovës. Ai shprehet se-“Shqiptarët e Kosovës qendruan larg kësaj”.