Gjon F. Ivezaj/

Gjeto Çoku ishte një nga udhëheqësit luftarak më popullor, organizator kryesor i kryengritjeve kundër Perandorisë Osmane të vitit 1912, të malësorëve në krahinën e Bregut të Matës të Qarkut Lezhë. Gjeto Çoku, ishte i biri i Cok Prekës, që kishte pesë djemë të tjerë, si: Tomën, Nikollën, Prekun, Markun dhe Gjergjin. Kurse Gjeto Çoku kishte vëlla Mashin dhe Dedën. Dedë Mashi, ka lindur në Nikç të Kelmendit, ndërsa të tjerët në Shën Koll në Breg të Matës.

Cok Preku, baba i Gjetos, ka ardhur nga krahina malore e Kelmendit, e përmendur për besë, trimëri, burrëri, mipëpritje dhe kryengritje të njëpanjshme me armë në dorë, kundër pushtuesve të ndryshëm, që janë përpjekur të nënshtrojnë Malësinë e Kelmendit të panënshtruar ndër shekuj. Vajzat fisnike të Gjeto Çokut ishin: Dila, Maruka, Terezja, Filja. Maruka, ka qenë murgeshë e Kishës katolike në një kuvend motrash në Zagreb të Kroacisë. Për patriotin trim dhe bujar Dedë Cokun dhe Mashin e Çokut, shkruan edhe “Poeti Kombëtar” At Gjergj Fishta (1870 – 1940) në kryevepren “Lahuta e Malcis”. Për sundimtarin e Lezhës Gjeto Çoku, flet revista “Përparimi” e vitit 1914 (f. 5 – 7), ku i kushtohet një artikull i veçantë prej 3 faqesh. Aty ekskluzitivisht trajtohet atdhetari Gjeto Coku si sundimtar në bajrakun e Nikshit. Nga dokumentet arkivore dhe shtypi i kohës thuhet se ai e drejtoi vendin me drejtësi, paqe dhe tolerancë.
Gjeto, ishte një familje me tradita të hershme atdhetare dhe krishterë i devotshëm në udhën e Zotit. Patrioti i zjarrtë ruajti lidhje të ngushta me Kishën katolike dhe kishte shumë miq të shtëpisë priftërinj dhe ipeshkëvij të kohës, duke mbetur (deri sa ra dëshmor nga dora trathtare) një burrë trim, i nderuar dhe respektuar dhe i dashur për të gjithë.

Ndër të tjera shkruhet: “Nder Shqyptarë qi ma fort se t’tanë u perkujdesne per miradijet t’komit e s’ditne me kursye kurr farë mundimit, por u munduene sa ku mujtne me e pshtue Shqypnin prej thojve t’pangiishem t’ Mbretniis s’ Turkut, e nder sa e sa Shqyptarë tjerë, qi shkrine mallë e gja per Shqypni, i dejë m’u njoftun e m’u permendë asht Z. Çoku. Ah! Per t’ saktë burrnia e atdhedashtnia e ktij shquptarit nuk do t’qitet n’harresë, per se i cilli atdhetarë do t’rreket me e ndjekun e me ecë mas gjurmve t tia. Gjeto Çoku, ishte i Bajrakut t’Nikshit. T’ lemit e pat prej nji babet e nanet qi shkojshin jeten si i perket nji t’krishtenit t’mirë, e prej ktyne xuni hem me i sherbye Zotit, hem me punue e me e dashtë atdhen si duhet e si ka hije nji atdhetarit t’vertetë.” (f. 5)

Vargu i burrave, që kanë qenë garant të insitucioneve të Kanunit në Malësi të Veriut dhe zonat fushore, ku këto malësorë, për arsye të kushteve ekonomike u vendos në qendrat e reja të banimit, është i pafund. Në çdo vllazni e katund, ka pasur shumë burra të tillë, që ishin krenaria e trojeve shqiptare edhe për kryengritje të njëpanjshme, kundër ushtrive pushtuese turke e shovinistëve serbomalaziase. Besa e lidhur për nder e flamur, në këto troje trimash, kishte një rëndësi të dorës së parë. Atë e vinin në lëvizje malësorët sypatrembur si Gjeto Çoku me shokë, sepse në luftë ai ishte shumë i zoti, për t’i bashkuar të gjithë trimat në një qëllim të përbashkët atdhedashës.

Ai me armë në dorë, mori pjesë në mbledhjen e organizuar në Zejmen më 11 Maj të vitit 1912, me përfaqësues nga krahinat e tjera fqinje, si: Mirdita, Malësia e Lezhës, Kthella etj. Ai ishte ndër të parët, që këmbnguli të zbatohen deri në fund të gjithë vendimet historike, që do të merren nga të gjithë shqiptarët e tubuar atë ditë. Kësisoj që nga ajo ditë, Gjeto Çoku, u bë një nga patriotët më të vendosur të luftës për liri e pavarësi të popullit shqiptar, që prej 50 dekada qëndronte i robëruar nga kthetrat e ushtrisë mizore koloniale turke.

Historia e Gjeto Çokut, përmes dokumenteve historike të Arkivit të Austrisë

Duke shfletuar disa dokumenta, që janë marrë nga Arkivi i Vienës (Austri), që disponohen në Insitutin e Historisë në Tiranë, shohim se Dokumenti #10, Dosja #20, ka të shkruar detajet interesante, se: “Ambasadori Zambaur në Shkodër, njofton Vjenën, më 11 Maj 1910, se më tha Gjeto Coku, se “rebelët” po e mendojnë seriozisht punën me u shkëput nga Turqiq….” dhe më poshtë njoftonte ai “e porosita, që të përdor influencën e tij, që as shokët e fisnit, as malsorët e tjerë mos të hidhen kundër Qeverisë.”

Ndërsa Vjena, i shkruante ambasadorit të ri në Shkodër Zambaur-it, më 14 Shkurt 1911: “Një i fortë: Prek Gjeto Coku nga fisi i Kelmendit, i cili kishte marrë pjesë në emigracionin e malësorëve të vitit të kaluar për në Mal të Zi, ka disa kohë që ndodhet në Monarki dhe nëpërmjet të tjerëve ka pasur korelacione… me Dr. Fran Baron Nopçen… na është drejtuar dhe ka kërkuar, që të lejohet kthimi përsëri në atdhe, duke ndërmarrë pranë qeverisë turke hapa që do t’i duken të përshtatshme… mbasiinformatat e pakta që disponohen për lutësin nuk janë aq të favotshme edhe se dyshimi nuk mund të hiqet, se kthimi i tij për në Vilajetin e Shkodrës, ai mund t’a përdorë për qëllime të agjitacionit.”

Një këngë popullore, që këndohet me lahutë dhe çifteli brez mbas brexi, e ka përjetësuar kështu figurën e Gjeto Cokut, me trimat e tij besnikë në mbrotje të trojeve të vatanit:

Në çdo mbledhje kanë ngritur zanin
Me çdo kusht me mbrojt vatanin
Si në luftë kundra Turqisë
Në prag të Shpalljes së Pamvarësisë.

Qenë malësorët sokola malit
Në fshat Shenkollit në Breg të Zallit
Që ja vunë pushkën nizamit
Shumë ushtarë ja vranë Sulltanit.

Në krye të luftës së Pamvarsisë
Gjeto Cokun kishin prijës
Lëgjandar bashkë me malësorë
Ngreu flamurin vetë më dorë.

Disa trima lufta i mori
Me pushkë në dorë në mbrojtje këtij troi
Pjetër Bici, Gjergj Nikolla
Llesh Nik Dake, Pjetër Sokola,
Tuj luftua kundra Turqisë
Ranë si trima të Pamvarsisë.

Më 4 Shtator 1913, nga Durrësi njoftohej Viena, se “Katolikët e Bizës e të rethit të saj, nuk duan që të njohin qeverinë provizore të Durrësit. Ata duan që t’i nënshtrohen vetëm shefit të malësorëve katolik të Bregut të Matit Gjeto Çokut…”

Në Tetor të vitit 1912, Esat Pash Toptani, mblodhi Redifet e Krujës dhe Tiranës, gjithsej rreth 10.000 vetë. Ai u nis për të shtyp kryengritjen nga Mati deri në Malësinë e Madhe. Bregamatësit, i vunë pritën në Kodrat e Pllanës dhe nuk i lëshuan rrugën për 3 ditë. Vetëm pas luftimeve të ashpra, Esat Pash Toptani, mund të kalonte, duke kallur gjithë Bregun e Matës, ndër to edhe shtëpinë e Priftit (Çelën). Ai dogji gjithsej 100 shtëpi.

Të besëlidhurit e Bregut të Matës edhe mbas 12 tetorit 1912, kur Lufta Ballkanike kanoste copëtimin e Shqipërisë, luftëtarët shqiptarë u ngritën me armë në dorë, rrethuan garnizonin turk në Pllanë, ku ndodhej një batalion dhe e detyruan të dorëzohej dhe mbasi e çarmatosen e lanë të lirë të largohej.

Asnjëherë shqiptarët e për më tepër malësorët nuk e kanë patur traditë që të vrasin në nore (në besë) robët e luftës. Këtë përjashtim do ta bëj vetëm regjimi komunist në Shqipëri, që do të instalohet dhunshëm në periudhën e zezë të historisë së popullit martir shqiptar prej viteve (28 nëntor) 1990 deri më (13 dhjetor) 1990.

Më 14 Nëntor 1912, trupat e ushtrisë së kryemonarkut malazias, pushtuan Shën Gjinin dhe pak ditë më vonë, trupat serbe të Krajlit pushtuan Lezhën. Kryengritësit gregamtas, bashkë me krahinat e tjera të Lezhës, krijuan Qeverinë e Lezhës me kryetar udhëheqësin e kryengritjës së Bregut të Matës patriotin kreshnik Gjeto Çokun.

Me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, Qeveria e Lezhës, me në krye Gjeto Çokun, u bashkuan menjëherë me Qeverinë e sapoformuar të drejtuar plaku i urtë i Vlorës historike, kryeministri i parë Ismail bej Qemali. Ai nuk pranoi propozimet e Esat Toptanit, për t’u shkëputur nga Qeveria e Ismail Bej Qemalit. Për këtë edhe e pagoi me jetën e vet më 7 Tetor 1913 në Lezhë.

Kryengritjet e drejtuar nga fatosi i lirisë nipi i Kelmendit Gjeto Çoku

Në dhjetëvjeçarin e parë të fillimit të shekullit XX, Lëvizja Kombëtare, lufta e gjithanshme e popullit shqiptar për liri e pavarësi mori një hov të madh. Kjo u pasua nga kryengritjet e njëpasnjëshme pararendëse të viteve 1909, 1910, 1911, që ishin preludi frymëzues për kryengritjet e reja, që do të vijnë në vitet në vijim.

Lëvizjet e fuqishme kundërturke, tronditën themelet e kalbura të Perandorisë Otomane, që kërkonte dorën e fundit për t’a rrëzuar përdhe, duke tronditur serizisht pushtetin e Xhonturqve të Rinj, që ndonëse me ambicie për pushtet, pretendime reformuese sipërfaqësore, ishin baza e Perandorisë së vjetës otomane.

Në këtë situatë të elektrizuar, me inisiativën e Gjeto Cokut, u organizuan kryengritje kundër garnizoneve turke. Beteja ishte e ashpër dhe e përgjakshme. Këto fitore të bujshme, ndezën flakën e kryengritjes dhe në krahina të tjera të trojeve etnike. Grupi i të besëlidhurve i udhëhequr nga Gjeto Coku, Zef Harapi etj., goditi forcat armike në Mirditë, në Bregun e Matit dhe garnizonin ushtarak në Lezhë, duke intensifikuar edhe më shumë veprimet ushtarake me armë në dorë. Madje shumë patriotë të mërguar, po ktheheshin nga vendet e huaja, për të marrë pjesë drejtpërdrejtë në luftrat kryengritëse, kundër pushtuesve kolonialë turq e çlirimin e Shqipërisë.

Megjithatë duhet thënë, se kryengritjet zinxhir, që plasën në disa shtet të Ballkanit dhe më sëshumti në trojet etnike shqiptare, ushtritë turke përdorën forcën më të madhe për shtypjen e tyre me një egërsi e tërbim të pashembullt. Kjo nuk e uli tempin e revoltave me armë në dorë, por bëri që shtetet dhe popujt nën robëri të jenë përherë në ballë të përleshjeve vendimtare për liri e pavarësi nga suaza e Perandorisë Otomane.
Kësisoj, qëndresa me tytën e pushkës dhe luftrat e njëpasnjëshme të popullit shqiptar, po merrte një fizionomi të plotë dhe frymarrje më të gjërë, falë angazhimit në rritje të forcave përparimtare, që aspironin prej shekujsh mëvetësinë kombëtare, sociale, kulturore, gjuhën amtare, shkrimin shqip, historinë, traditat, doket dhe ruajtjen e vlerave të paçmuara të identitetit kombëtar të trashëguar brez mbas brezi në tokat e veta ilire.

Atdheu ynë, përmes bijve të dashur të saj, kishte filluar një rilindje e fryumarrje. Koha kishte thirrë në skenën historike amtare, zgjimin për liri dhe të drejta shoqërore, kthimin tek historia e pararendësve ilirë arbërorë të epokës së Gjergj Kastriotit.
Të gjithë shqiptarët, e privilegjuar në parlamentin, qeverinë dhe dikasteret e tjera të Perandorisë Turke treguan një zell, duke justifikuar shprehjen popullore, se “qeni leh aty ku han bukë”, duke dërguar taborre të panumërta drejt tokave të të parëve të tyre, për t’i treguar pushtetit të perandorëve turq, se ne jemi besnik të dhuratave dhe xhevahireve verbuese, që ajo u ofroj një herë e një kohë princëve arbërorë, që nga koha e Gjergj Kastriotit.

Por kishte edhe nga ato filoturk, që pas një pendese të gjatë, u rikthyen në tokat shqiptare dhe jetën politike të vendit, për të larë mëkatin e shumë viteve më parë në shërbim të Perandorisë Turke. Nga ana e tjetër, në kampin e Perandorisë Otomane, lëvizjet kundër xhonturqve të rinj disa herë ishin bërë shumë shqetësuese për krerët drejtues, që e njihnin mentalitetin dhe dëshirën e zjarrtë e vendit të shqiponjave, për të qenë i lirë dhe i pavarur.
Për më tepër, këtë gjë e dinin edhe 45 ish guvernatorë, që ishin me origjinë shqiptare qysh nga periudha e Gjergj Kastriotit. Ata herë mbas here kishin qenë në krye të Perandorisë Otomane, si governator e z/guvernator të saj. Ata gjithashtu e njihnin shumë mirë historinë e popullit të vet, por më shumë u pëlqente profesioni i mercenarit. Ato ndonëse i shërbenin verbërisht ose me ndërgjegje Perandorisë Otomane (në saj të privilegjeve, që u ofroi si dhuratë verbuese), nuk arritën të mposhtin gjakun e pastër ilir.
I tillë është rasti i Ismail Bej Qemalit, që mbasi kishte shërbyer për shumë vite në Parlamentin turk, kthehet në vendin e origjinës së të parëve të tij. Diplomati i karrierës, duke gjetur edhe zemërimin e madh të popullit e Rilindasve shqiptarë, fillon organizimin e kryengritjeve, duke e kurorëzuar me sukses rezistencën kundërturke, me Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, më 28 Nëntor të vitit 1912 dhe ngritjen madhështore të Flamurit në Vlorën historike…
Një rrezik tjetër asokohe i kanosej kombit tonë. Shetet monarkiste shoviniste fqinje, në aleanca të fshehta, me synimin për të larguar influencën e Perandorisë Otomane në Ballkan, pretendonin të ndanin trojet shqiptare mes vedit, a thua se Shqipëria ishte një plaçkë tregu apo copë torte që kapërdihej lehtë.

Lufta me armë në dorë, e drejtuar nga fatosat e lirisë në Veri dhe Jug të Shqipërisë, kudo ku flitet gjuha shqipe, e drejtuan tehun e lëvizjeve në dy drejtime: sëpari, kundër pushtuesve të Portës së Lartë Otomane, që kishte shkatërruar në mënyrë sistematike gjithçka shqiptare dhe kishte bërë që një pjesë e shqiptarëve të flisnin e shkruanin gjuhën e pushtuesit e t’i shërbenin atij, për të shtypur vëllezërit shqiptarë (për të marrë lavde dhe poste nga Perandoria Turke) dhe së dyti, kundër pretendimeve shoviniste të morkive fqinje, që mbroheshin në synimet e tyre nga vetë Fuqitë e Mëdha të Europës, që nxisnin dhe përkrahin në rrugë diplomatike synimet e fqinjëve grabiqarë.
Në situatën tepër të rrezikshme dhe të vështira për fatet e kombit, Grupi i Deputetëve Shqiptarë në Stamboll, i kërkoi Qeverisë së Xhonturqve të Rinj, që t’i njehte menjëherë popullit shqiptar të drejtën kombëtare për vetëvendosje. Xhonturqit, të tërbuar nga kërkesat e deputetëve shqiptarë, i hodhën poshtë pretendimet e tyre njëzëri, duke rritur masat e shtypjes dhe represionit ndaj elementëve të rrezikshëm për vijimin e sundit të tyre në Shqipëri.

Në kushtet pa udhëzgjidhje, popullit dhe trimave atdhetarë, që mbështeteshin në lëvizjet e tyre liridashëse nga shtresat e popullit, nuk i mbetej gjë tjetër, veçse t’i fitonin këto të drejta të njeriut dhe të një kombit që nuk kishte asgjë me kolonët turq, që t’i rifitonte me luftë dhe gjak të pastër arbëror. Menjëherë pas kësaj ngjarjeje, një grup të vonuar patriotësh shqiptarë, u mblodhën në Stamboll, në udhëheqjen e Ismail Bej Qemalit. E gjithë kjo tashmë kishte ndodhur kur Perandoria Otomane ihste buzë greminës, falë grindjeve për pushtet përmes vrasjeve që kishin plasur në klanet e dinnastisë së pushtetarëve të lartë. Megjithatë, ujku turk edhe pse i plagosur rëndë me vdekje ishte tepër i rrezikshëm.

Në mbledhje u vendos, që në vendin e shqiponjave të rifillonin kryengritjet e njëpasnjëshme, duke rikujtuar, ndonëse me vonë, peridhën e lavdishme të Gjergj Kastriotit. Për organizmin e kryengritjeve me armë në dorë në Veri të Shqipërisë dhe pjesën e Mesme të saj, do të vepronte patrioti liberator Luigj Gurakuqi dhe në Kosovë Hasan Prishtina, ndërsa në Shqipërinë e Jugut, ishte caktuar ish – deputeti në Parlamentin Turk Ismail bej Qemali, i mbështetur nga Rilindasit e tjerë.
Ngjarjet historike, që paraprijnë shpërthimin e Kryengritjes së Përgjithshme të vitit 1912, lidhen ngushtësisht me luftën e ndezur politike dhe përpjekjet e para më armë, që u zhvilluan gjatë fushatës së zgjedhjeve për deputetë.
Xhonturqit e kishin shpërndarë Parlamentin, me qëllim që të jepnin një goditje shkatërrimtare opozitës që kundërshtonte gjithnjë synimet e tyre. Në grupin e deputetëve në Parlamentin Turk, bënte pjesë edhe Grupi i Deputetëve Shqiptarë. Ata qysh në fillim i ishin bashkuar forcave reformatore në Turqi, që kërkon, përmes programit të tyre të detajuar politik “Liri dhe Marrëveshje”.

Duke parë aktivitetin e madh politik, që luante forca patriotike shqiptare, të drejtuar nga Ismail bej Qemali, Bajo Topulli, Hasan Prishtina etj., në Parlamentin e Përandorisë Turke, Xhonturqite Rinj të Stambollit, synonin që këto deputetë shqiptarë të mos fitonin një mandat tjetër në Parlamentin turk, sepse kishin dalë nga synimet e Xhonturqve si “bukëshkalë të Perandorisë”.

Për t’a ishte më e mirë të zgjidheshin deputetë kukull, që mund të vepronin sipas porosisë së Xhonturqve të Rinj, duke i përdorur si vegël qorre në synimet e tyre shtypëse dhe zgjatjen sa të jetë e mundur të pushtetit të tyre kolonial në Shqipëri. Por koha e tyre kishte perenduar, bashkë me tjetërsimin e ndërtesës prej rëre të Perandorisë, që ishte mbuluar nga korrupsioni, rryshfeti, nepotizmi, intriga, mashtrimi, kulti i madhështisë, degjenerimi moral dhe politik, brenda vetë Perandorisë, që me paterica kërkohej të mbahej gjallë nga “reformatorët” e rinj me emrin e çuditshëm Xhonturqit e Rinj.

Në ballë të kryengritjeve të njëpasnjëshme
Atdhetari i flaktë Gjeto Çoku, drejtoi shumë aksione luftarake të kryengritësve në krahinën e tij, duke qenë një shembull konkret i vetëmohimit të binomit jetë a vdekje. Kryeprijësi luftarak me mbështetësit e tij patriotë nga krahina e Bregut të Matës, organizuan me sukses sulmin luftarak kundër garnizoneve të taboreve turke të stacionuar asokohe në Lezhë, që në histori ka mbetur e gdhendur data 29 maj e vitit 1912.

E paharruar, mbetët edhe beteja e përgjakshme e organizuar në në vendin e quajtur Kodrat e Pllanës dhe Trapin e Gurëzit më 22 qershor 1912, prishja e vijës telefonike të komunikimit midis trupave pushtuese osmane më 5 korrik të vitit 1912.

Një muaj me vonë Gjeto Coku, do të gjendet shumë kilometra larg vendlindjes së tij. Ai ishte vendosur për disa ditë në qytetin e Durrësit, nga ku po përgatitej të realizonte planin e detajuar të sulmit kundër ushtarave turq, të stacionuar në disa qendra të qytetit. Falë aftësisë dhe përvojës, në luftën kundër ushtrisë turke, Gjeto Coku, sulmon në mënyrë të rrufeshme depot e armëve në Durrës, më 16 korrik të vitit 1912, mbasi kishte elemeinuar fizikisht rojet mbrojtëse të ushtrisë turke.

Këtu varrohet (plagoset) vëllai i Gjeto Çokut, Deda dhe Llesh Nikë Daka prej Kelmendit. Ata qëndruan si burrat në fronin e luftimit, duke mos u dorëzuar. Edhe të plagosur , ku plagët i pikonin gjak, ata shtinin me armë në dorë mbi armikun, deri sa shokët e tyre luftërarë vijnë dhe i marrin në krah dhe i dergojnë për mjekime në shtëpitë e tyre…

Ishte merita e patriotit të zjarrtë Gjeto Çoku, që në kështjellën legjendare dhe historike të Lezhës historike ngriti me plot nder dhe lavdi Flamurin e Lirisë të Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti, atë Flamur Kuq e Zi, të larë ndër shekuj me gjak trimash shqiptarë. Kjo ngjarje e rëndësishme për qytetin e vogël të Lezhës vinte menjëherë disa ditë pas aktit historik të Shpalljes së Pavarësisë dhe ngritjes së Flamurit shqiptar në Vlorën e Ismail Bej Qemalit më 28 nëntor 1912.

Ka qenë Ismail Qemali, admiruesi dhe miku i tij i afërt që e nxiti të lartësojë simbolin e shqiptarëve në Lezhë, duke i dhënë një shembull të mirë të gjithë patriotëve shqiptarë që e kishin mbështetur në luftrat kryengritëse të organizuar nga vetë Gjeto Coku në krahinën e tij dhe në disa zona të tjera të Shqipërisë.
Fatosi i lirisë Gjeto Coku, me pathosin e pashquar për pavarësinë dhe prosperitetin e vendit të tij pranë familjes së vjetër të Europës përparimtare, bëri që ai shpesh të jetë kundërshtarë pikëpamjesh me disa krerë lokalistë, që kërkonin lirinë e vendit me kushtet që kishin vendosur xhonturqit (Qeveria e Turqve Rinj në Shqipëri), që dëshironin të zvarritej pavarësia e vendit të shqiponjave.

Gjeto Coku, asnjeherë nuk u pajtua me procesin e osmanizimit të detyruar, që do të thoshte thellim i metejshëm në hendekun e shkombëtarizimit të popullit tonë, nështrimin në të gjithë rrafshet e jetës së banorëve autoktonë, duke humbur të drejtën për të qenë shqiptar të lashtë pasues të denjë të të parëve tanë ilirë.
Gjithsesi duhet pohuar, se vendi ynë asokohe gjendej para një katastrofe ekonomike, sociale, kulturore dhe asgjesimi të ndërgjegjes kombëtare në mënyrë graduale dhe të studiuar mirë nga ana e kolonizatorëve të vjetër turq, kur vetë Perandoria Otomane ishte përfshirë nga tërmeti i shkatërrimit të plotë. Patriotët e vertëtë shqiptarë, me në krye Rilindasit diturakë, kishin vite që përmes medias së shkruar përpiqeshin të zgjonin nga gjumi letargjik ato pjesë energjike të popullsisë, që do t’i sillte më vonë shumë telashe Perandorisë së kalbur turke, e cila më vonë do të t’kurrej në strofkën e vet në Bosfor…

Ai e priti me armë në dorë pushtimin e Lezhës nga ushtritë serbe në nëntor të vitit 1913. Pas largimit të tyre nga Lezha, në gjysmën e dytë të muajit prill të vitit 1914, Gjeto Çoku, u vu menjëherë në krye të lëvizjeve reformatore të kohës. Kështu, ai ishte ndër të parët që u vu në krye të administratës që u ngrit në Krahinën e Matës dhe pranoi njëzëri kërkesën e Qeverisë së Vlorës për të bashkëpunuar me të. Ai u vra trathtisht në Lezhë nga agjentët e qeverisë serbe, të cilët me kokë kërkonin elemnimin e tij fizik, si një pengesë serioze për arritjen e synimeve të tyre shovinste ndaj tokave shqiptare në Veri të Shqipërisë.

Në lidhje me këtë vrasje shtypi përparimtar i kohës reagoi menjëherë nëpërmjet një sërë shkrimesh, ku vlerëson rolin e madh patriotik, që kishte luajtur patrioti i vendosur Gjeto Çoku, ku, ndër të tjera, analizohet situata politike në Lezhë dhe Skuraj. Popullsia vendase dhe vetë administratorët e Qeverisë së Qarkut të Lezhës, ishin shumë të idinjuar për vrasjen e atdhetarit me vizione të pastra përparimtare.
Gjeto Coku qe i krishtenë imirë, atdhetar i njimendët e burrë i drejtë e trim. Pa qenë vetë nevoja e kujt e pa sopatë e drapën kurrë n’e huejën, qe buka e të gjithë shekullit (buka e të gjithë shekullit – kuptimi: qe mikpritës; në shtëpi të tij hanin bukë njerëz të shumtë, shënimi i redaksisë së revistës “Hylli i Dritës”); e as iu shit, as iu leçit kujt a për me u pri a për me u çelë shteg ushtrive; por, konden (i kënaqur) në atë okë e copë, në të cilat e pati vu Zoti, qe nderi i fesë, nami i Atdheut e miku i të gjithë të mirëve. – Arsyeja, për të cilën që vra, nuk dihet. – Në mort të tij u mblodh panagjyr i madh. Ndërsa të tjerë të huej, qe P. Severin Lushaj, P. Rrok Vataj, Baron D. Nopça e Miss Durham. Me 12 tetor u tha Mesha e dritës për shpirt të tij. në atë Meshë, qe delegati i arqipeshkvit të Shkodrës, D. Ndre Mjedja, si edhe D. G. Kukula, D. P. Ungrej. P. Engjëll Paliqi tha Meshën e P. Severin Lushaj bani predkun (fjala fetare që mban prifti në meshë)…”(f. 29)

Vlerësime për veprimtari patriotike të Gjeto Cokut
Patriotët e vërtetë shqiptarë gjatë kohës kur kanë ndodhur ngjarjet janë vlerësuar me respekt të madh nga bashkëkohësit dhe shtypi periodik brenda dhe ai i mërgimtarëve jashtë trojeve etnike shqiptare. Një vlerësim të tillë, ka marrë herë pas here edhe trimi i Bregut të Matës Gjeto Coku.

Shtypi, revistat e përditshme dhe të përkohshmet e kohës, si: “Hylli i Dritës”, “Perparimi”, “L.E.K.A.”, etj., kanë shkruar për kryengritjet e malësorëve të Bregut të Matës dhe udhëheqësin e tyre atdhetar Gjeto Cokun. Edhe në shekullin e kaluar studiuesit e historisë, pavarësisht se në kohën e reegjimit komunist historiografia ishte e politizuar, figura e Gjeto Cokut, është trajtuar sëbashku me patriotët e tjerë të lëvizjeve antiturke me armë në dorë.

Për merita të padiskutueshme, të dokumentuar në arkivat shqiptare dhe të huaja, ish – Presidiumi i Kuvendit Popullor të Shqipërisë, i ka dhënë me dekret #6660, Tiranë 17.11.1982, Gjeto Prek Cokut medaljen, “Për veprimtari patriotike”, në motivacionin e së cilës është shkruar: “Për ndihmesën e dhënë në Luftën për Çlirimin Kombëtar dhe për Mbrojtjen e Tërëisë së Tokave Shqiptare”.

Tashmë në panteonin e burrave të shquar të kombit shqiptar, një vend të merituar nderi dhe krenarie ka marrë edhe patrioti i flaktë i lirisë dhe pavarësisë së Shqipërisë Gjeto Coku, nderimi për te është vlerësim, për të gjithë familjen dhe krahinën e tij të dashur së cilës iu përkushtua deri sa mbyllit sytë.
Sot nipat e mbesat e tij në Lezhës (Shqipëri) dhe diasporë krenohen, për birin e madh të Kelmendit, që u bë përherë pushkë e grehur për armikun turk e malazias dhe bujar e i dashur për mikun, në sofrën e madhe të zemrës së tij, të shtruar përherë me bukë, krypë e zemër.

Dr. Nikollë Loka/

Hafiz Ibrahim Dalliu (1878-1952) ka qenë hoxhë, intelektual dhe veprimtar i çështjes kombëtare. Lindi në një familje tiranase në vitin 1878, djali i Mustafa Dalliut, i cili i përkiste një prej familjeve të njohura dhe të kulturuara të Tiranës. Vëllezërit e Ibrahimit, Hysniu dhe Aliu ishin përkatësisht hafiz dhe haxhi. Ibrahimi e përfundoi arsimin fillor dhe të mesëm fetar në Tiranë, ku krahas dijeve të tjera, mësoi osmanisht dhe arabisht. Vazhdoi studimet e larta për teologji në Stamboll, ku u njoh me veprimtarë të shquar të Komitetit Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Shqipërisë. Gjatë viteve të shkollimit ai u përgatit si një ndër klerikët dhe atdhetarët më në zë shqiptarë të kohës së tij. Ibrahimi kishteqenë shok fëmijërie i Seremedin dhe Murat Toptani, me të cilët mbajti lidhje të ngushta gjatë jetës.

Kthehet në Tiranë dhe fillon punë si mësues në vitin 1901. Në bashkëpunim me Filip Ashikun ndihmoi në hapjen e shkollave shqipe në Tiranë, duke vazhduar deri në fund të vitit 1903, kur këto shkolla u mbyllën nga autoritetet osmane. Edhe pse u mbyllën shkollat legale, Hafizi vazhdoi të njëjtën veprimtari në mënyrë ilegale, duke drejtuar kurse të gjuhës shqipe në familjet e qytetarëve tiranas, si në familjen e Murat Toptanit etj., për ta rifilluar përsëri veprimtarinë arsimore legale në vitin 1908.

Fillimisht xhonturqit nuk i ndaluan veprimtaritë e klubeve shqiptare, por bënë përpjekje për t’i kontrolluar ato, duke deklaruar se të gjithë ishin osmanë. Që në fillimet e tyre, klubet e shqiptarëve u bënë qendra të veprimtarisë kulturore të elitës intelektuale dhe filluan përpjekjet për hapjen shkollave në gjuhën shqipe. Edhe vetë klubet u shndërruan në shkolla dhe në qendra për mësimin dhe përhapjen e shkrimit shqip. Si rezultat i kundërshtimit të pandërprerë të osmanëve ndaj arsimit në gjuhën shqipe dhe i përpjekjeve të nacionalistëve shqiptarë, klerikë atdhetarë myslimanë u përfshinë në punën e klubeve kulturore, duke u bërë thirrje atdhetarëve që të fillonin mësimin në gjuhën shqipe, të tjerë duke futur mësimin shqip në shkollat fetare. Në vitin 1908, Ibrahimi hapi shkollën e parë të vajzave në Tiranë, ku u përgatitën mësueset e para të njohura si: Servete Maçi etj.

Hafëz Ibrahim Dalliu ishte përfaqësues i Tiranës në Kongresin e Elbasanit, i cili trajtoi gjërësisht problemet që kishin të bënin me përhapjen e mëtejshme të arsimit në gjuhën shqipe; përgatitjen e mësuesve për shkollat shqipe dhe organizimin më të mirë të lëvizjes kulturore e asaj kombëtare. Siç është shkruar në shtypin e kohës, shpirti i Kongresit të Elbasanit përmblidhej në tri vendime: Çelja e një shkolle normale në Elbasan; krijimi i një shoqërie qendrore shkollore në Korçë; zgjedhja e Klubit të Manastirit si klub qendror për dy vjetët e ardhshëme. Në zbatim të atyre vendimeve, më 1 dhjetor 1909, u çel Shkolla Normale (pedagogjike) e Elbasanit, që ishte shkolla e parë e mesme kombëtare shqipe. Hafiz Ibrahim Dalliu ishte njëri nga mësuesit e parë të saj, krahas Aleksandër Xhuvanit, Sotir Pecit, Luigj Gurakuqit, Petër Dodbibës, Simon Shuteriqit dhe Hasan Mejzës.

Gjatë kësaj kohe, prej vitit 1909-1911, Hafiz Ibrahim Dalliu u arrestua disa herë nga regjimi osman, si veprimtar për arsimin shqip e çështjen kombëtare. Gjatë arrestimeve, atij iu sekuestruan materiale didaktike dhe material në gjuhën shqipe, ndër të cilat revista “Albania” dhe fletorja “Trumpeta e Krujës” e Faik Konicës, etj. Në vitin 1911, Ibrahimi ishte i mbyllur nga regjimi osman në burgun e Manastirit dhe më pas në kështjellën e Selanikut. Pas disa muajsh, u lirua nga burgu, për shkak të përpjekjeve të atdhetarëve Hasan Prishtina e Mihal Grameno.

Më 26 nëntor 1912, Hafiz Ibrahim Dalliu ishte pjesëmarrës aktiv në përgatitjen dhe zhvillimin e ceremonisë së ngritjes së Flamurit dhe shpalljes së pavarësisë në Tiranë, si dhe shkroi një Letër-Protestë dërguar forcave ushtarake serbe, që ndodheshin në zonën verilindore të Shqipërisë dhe përgatiteshin ta mësynin Tiranën. Në formimin me ndjenja patriotike të Dalliut ndikoi bashkëpunimi me atdhetarë shqiptare. Në librin e tij “Patriotizma në Tiranë”, autori ka përmendur mbi 150 burra aktivistë e veprimtarë të vendosur të shqiptarizmit.

Pas vitit 1912, Hafiz Ibrahim Dalliu iu kushtua publicistikës dhe letërsisë satirike. Më vonë drejtoi gazetën politike “Dajti”. Nga viti 1918 deri në vitin 1924, ai botoi një varg veprash satirike, duke u bërë kështu ndër të parët poetë satirikë që çanë rrugën e humorit në letërsinë shqipe. Ndër veprat më të dalluara janë: “Grenxat e kuqe” (1918), “Dokrrat e hinit” (1920), “Kabineti i Xhafer Ypit” (1922) etj. Ai shkroi gjithashtu edhe librin me vjersha atdhetare “Kreshniku i atdheut”, si dhe monografinë “Patriotizma në Tiranë”. Njohjen si poet ai e fitoi me elegjinë kushtuar Avni Rustemit.

Në vitin 1920, Ibrahim Dalliu është anëtar i delegacionit të trevës së Tiranës në Kongresin e Lushnjes dhe pas kthimit në Tiranë u dallua si një nga veprimtarët më aktivë në zbatim të vendimeve të Kongresit. Gjatë gjithë periudhës, deri në vitin 1924 është aktiv në ngjarjet politike të kohës. Pas rikthimit në pushtet të Ahmet Zogut, ai u largua nga politika dhe është marrë kryesisht me studime në fushën e fesë islame, duke bërë komente, përkthyer, zbërthyer e interpretuar librin e shenjtë islam e vepra të personaliteteve të shquara islame. Po ashtu ka bërë edhe studime në fushën e teologjisë islame, që përbëjnë kontribut të tij personal në këtë fushë.

Në vitet e pushtimit fashist, Dalliu u angazhua në politikë, duke u bërë deputet i Asamblesë Kombëtare, të kontrolluar nga gjermanët, në vitin 1943.

Me ardhjen e komunistëve në pushtet, në vitin 1944, ai u arrestua dhe u burgos për shkak të angazhimit të tij në politikë në krah të gjermanëve, si dhe të disa poezive të mprehta antikomuniste që kishte shkruar, në fillim të shkurtit të vitit 1948 dhe më 24 shkurt të atij viti, me vendim nr. 67, Gjykata e Tiranës e dënoi “për faje penale kundër popullit e shtetit – agjitacion e propagandë”, me 5 vjet burg, konfiskimin e pasurisë dhe humbjen e të drejtave civile për 3 vjet. Më 25 shtator 1948, Plenumi i Gjykatës së Lartë e prishi vendimin nr. 67, sepse çështja ishte pushuar nga Gjykata e Lartë. Por Hafiz Ibrahim Dalliu ishte torturuar pa mëshirë, për shtatë muaj rresht, pa marrë parasysh as moshën e tij të thyer. Doli i gjymtuar nga qelitë e errëta të diktaturës komuniste, në shtator të vitit 1948 dhe me 25 maj të vitit 1952 ndërroi jetë.

Hafız Ibrahim Dalliu konsiderohet si një nga figurat e rëndësishme të inteligjencës shqiptare. Ai ka qenë aktiv në fushat e arsimit, fesë, politikës dhe kulturës. Përveçse punonte në shkolla, vazhdonte edhe me përkthimin dhe komentimin e Kuranit. Ishte një nga themeluesit e revistës Dajti, rreth së cilës përpiqej të bashkonte intelektualët e kohës. Ai luftoi për bashkimin e trojeve etnike shqiptare dhe për këtë shkak krijoi një rreth të gjerë shoqëror. Ndërkohë kishte marrëdhënie edhe me figura të njohura si Hasan Prishtina, apo me personalitete të kulturës si: Musâ Maçi, Hafız Ali Korça, Ismail Ndroçi, Hasan Vogli, Myslim Llagami etj. Ibrahimi zotëronte arabisht, turqisht, me shumë gjasë edhe persisht. Në veprat e tij ai synonte përparimin e shoqërisë në përputhje me vlerat kulturore të kohës së tij.

Hafiz Ibrahim Dalliu botoi disa libra me karakter fetar, politik dhe social. Libri i të Falmes tregon rregullat kryesore të të gjitha namazeve ditore e periodike, si dhe dispozitat kuranore në lidhje me këtë shtyllë të islamit. Libri “Dhanti e Ramazanit” përmban rregullat e agjërimit, si e kur lejohet që të mos agjërohet, kur ndërpritet agjërimi dhe kur konsiderohet i prishur. Po ashtu, përmend dobitë fiziologjike, rëndësinë e edukimit moral nëpërmjet agjërimit dhe vlerën shoqërore të tij. Autor i ilahisë “Një lutje shpirtit të madhnueshëm të Resulull-llahit”, botuar shumë herët. Është një himn fetar i frymëzuar nga dashuria që ka myslimani për Profetin e tij dhe për islamin.

Poema satirike “Dokrrat e Hinit” vë në lojë ata njerëz që nuk i sjellin asnjë dobi atdheut e shoqërisë dhe e kalojnë kohën nëpër kafene me biseda të kota e të padobishme. Ai i ironizon pseudointelektualët, që i përdorin fjalët e huaja vend e pa vend. Sidoqoftë kryevepra e Hafiz Dalliut është vepra “E lemja dhe jeta e të madhit Muhamed a.s.”, vepër origjinale në vargje (6143 vargje), por nuk bie më poshtë edhe Tefsiri i Kuranit, i titulluar “Ajka e kuptimeve të Kuran Qerimit”, përkthyer dhe përgatitur prej vetë atij. Vlen të përmendet gjithashtu kontributi i tij i paçmuar gjatë viteve ’30 për botimet e shumta që bëri në shërbim të edukimit fetar.

Libra të tjerë me karakter fetar janë edhe: “Udha muhamedane” (vepër afër 500 faqesh), botuar në Tiranë më 1936, “Mësime teorike dhe praktike të besimit islam”, Tiranë, 1935 etj.

Te libri “Patriotizma në Tiranë”, autori ka marrë në analizë zhvillimet e shoqërisë shqiptare dhe pjesëmarrjen e atdhetarëve të Tiranës në veprimtari patriotike, para e pas shpalljes së Pavarësisë Kombëtare.

Hafiz Ibrahim Dalliu ka qenë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Krijimtaria, veprimtaria dhe kontributi i tij u la në harresë nga sistemi komunist. Figura e tij u vlerësua e u ngrit lart vetëm pas rënies së këtij regjimi. Në prill të vitit 2016, u dekorua nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë zoti Bujar Nishani me titullin “Nderi i Kombit” (pas vdekjes). Një rrugë dhe një shkollë e mesme në Tiranë mbajnë emrin e tij.

Ahmet Zogu lindi më 8 tetor në fshatin Burgajet të Matit. Në vitet 1903-1912 mësoi në një shkollë ushtarake në Stamboll e pastaj në Austri.

Pas Shpalljes së Pavarësisë u angazhua në Lëvizjen Kombëtare e politike të vendit. Ishte ndër nismëtarët e thirrjes së Kongresit të Lushnjës, ku mori pjesë aktive dhe u zgjodh ministër i brendshëm e më pas kryeministër (02.12.1922-25.02.1924).

Në vitet 1925-1928, me shpalljen e Shqipërisë Republikë, Ahmet Zogu u zgjodh president i saj.

Në vitin 1928, Asambleja Kushtetuese e shpalli Mbret të Shqiptarëve dhe sanksionoi formën monarkike të shtetit.

Udhëheqja e Ahmet Zogu u karakterizua nga reforma te rëndesishme, duke përfshirë prezantimin e një kodi të ri ligjor, përpjekjet për të modernizuar ekonominë, dhe një varg reformash në fushën sociale, kulturore e arsimore, nga të cilat më të rëndësishmet ishin ato në fushën e legjislacionit, si Kodi Penal (1927), Kodi Civil (1929) dhe Kodi Tregtar, i hartuar sipas modeleve të vendeve perëndimore.

Ahmet Zogu u martua më 27 prill 1938 me një aristokrate hungareze të quajtur Geraldine Apponyi de Nagy-Appony, e cila u bë Mbretëresha Geraldinë e Shqiptarëve. Ahmet Zogu dhe Mbretëresha Geraldinë patën një djalë të vetëm, Leka Zogun.

Pas sulmit të Italisë Fashiste kundër Shqipërisë, Ahmet Zogu bashkë me familjen e tij u largua nga Shqipëria. Ai jetoi si emigrant në disa vende, si Turqi, Angli, Egjipt dhe përfundimisht në Francë. Vdiq në Paris më 9 prill 1961.

Në vitin 2012, eshtrat e tij u kthyen në Shqipëri me nderime shtetërore.

Ahmet Zogu ështe një figure padyshim nje figure e rëndesishme e Shtetit te Pavarur Shqiptar.

Muzeu Historik Kombëtar

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/

I. Rrënjët Evropiane të Shqiptarëve: Trashëgimi dhe Autoktoni Historike

Origjina Ilire – Dëshmia e Autoktonisë Evropiane

Shqiptarët janë pasardhës të drejtpërdrejtë të ilirëve – një ndër popujt më të lashtë të Evropës, të dokumentuar që nga epoka e bronzit e deri në periudhën e Perandorisë Romake. Historianë me peshë si Wilhelm Tomaschek, Johann Georg von Hahn dhe Noel Malcolm kanë argumentuar në mënyrë të përligjur lidhjet gjuhësore, territoriale dhe kulturore midis ilirishtes dhe shqipes.

Gjuha shqipe – e vetmja trashëgimtare e gjallë e trungut iliro-trak – sot është gjuhë zyrtare e Bashkimit Evropian nëpërmjet Shqipërisë.

Toponimet e lashta si Dardania, Scupi, Lissus, Ulpiana mbeten gjurmë të gjalla të vazhdimësisë kulturore dhe etnike të shqiptarëve në rajonin e Ballkanit Perëndimor.

II. Kontributi Shqiptar në Historinë Evropiane – Nga Mesjeta te Epoka Moderne

Mbrojtja e Evropës nga Invazionet Osmane

Shqiptarët ishin ndër mbrojtësit kryesorë të qytetërimit evropian gjatë epokës së përballjes me Perandorinë Osmane. Figura legjendare e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, i njohur nga Papa Pali II si “Atlet i Krishtit”, është mishërimi i rezistencës perëndimore në Lindjen e rrezikuar.

Fisnikët shqiptarë – Arianitët, Dukagjinët, Topiajt – krijuan aleanca me mbretëritë evropiane (si Aragonezët, Napolitanët dhe Venedikasit) për të mbrojtur Evropën nga pushtimi oriental.

Trashëgimia Juridike dhe Shoqërore me Themel Evropian

Kanuni i Lekë Dukagjinit është një ndër kodet juridike zakonore më të avancuara të Evropës paramoderne. Ai parashikonte:Ndërgjegjen kolektive të komunitetit,Barazinë para ligjit,Institucionin e Besës, që për evropianët simbolizonte një formë të lartë të nderit dhe të ligjshmërisë shoqërore.

Kanuni është përkthyer dhe studiuar në universitete prestigjioze evropiane si Cambridge, Heidelberg dhe Sorbonne, si shembull i një sistemi juridik natyror autokton.

III. Orientimi Perëndimor i Shqiptarëve në Epokën Moderne

Lidhja Shqiptare e Prizrenit – Program Euro-Integrues i Shtetformimit

Lidhja e Prizrenit (1878) nuk ishte vetëm një lëvizje për autonomi, por një projekt evropian për shtetformim modern. Frymëzuar nga modelet e kombeve si grekët, bullgarët apo rumunët, shqiptarët kërkonin:Arsim modern,Administratë të organizuar,Institucione përfaqësuese kombëtare – parime që i paraprijnë vizionit të Bashkimit Evropian për vetëvendosje dhe federalizëm demokratik.

Konferenca e Londrës (1913): Ndërprerja e Pabarabartë e Kombit Shqiptar

Megjithëse shqiptarët shpallën pavarësinë më 1912, Konferenca e Londrës (1913), nën presionin e Fuqive të Mëdha Evropiane, i copëtoi territoret shqiptare, duke i ndarë në pesë shtete të ndryshme – një shkelje e qartë e parimeve wilsoniane të vetëvendosjes:Shqipëri,Kosovë (nën Serbi),Maqedoni (nën Bullgari e më pas Jugosllavi),Mali i Zi dhe Lugina e Preshevës,Çamëria (nën Greqi).

IV. Shekulli XX: Nga Izolimi Komunist në Shqipëri te Rezistenca Demokratike në Kosovë

Shqipëria Komuniste – Prerja me Perëndimin

Regjimi i Enver Hoxhës solli një izolim ekstrem të Shqipërisë nga bota demokratike. Megjithatë, shqiptarët nuk e humbën kurrë aspiratën për t’u kthyer në gjirin e Evropës dhe për të ndërtuar një shoqëri të lirë e të hapur.

Kosova – Lëvizje për Liri dhe Demokraci Perëndimore

Nga demonstratat e vitit 1981 te lufta e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) në fund të viteve ’90, shqiptarët e Kosovës u bënë simbol i rezistencës demokratike.Masakra e Reçakut (1999) – një krim kundër njerëzimit që alarmoi botën perëndimore.Intervenimi i NATO-s (1999) – ndërhyrja e parë humanitare pa mandat të OKB-së, por me legjitimitet moral, që shënoi fitoren e aksit transatlantik për të drejtat e njeriut dhe lirinë e popujve.

V. Shqiptarët dhe Aleanca Natyrale me SHBA dhe BE

Shqipëria – Anëtare e NATO-s dhe Aleate Strategjike

Që nga anëtarësimi në NATO më 2009, Shqipëria është bërë një shtyllë e sigurisë në Evropën Juglindore dhe partnere e besueshme në aleancën transatlantike.

Kosova – Shtet i Ndërtuar mbi Mbështetjen Amerikane

ShBA-ja dhe aleatët e saj perëndimorë kanë qenë thelbësorë në shtetformimin e Kosovës:Presidenti George W. Bush (2007): “Kosova do të jetë e pavarur. Pikë.”Presidenti Joe Biden: “Kosova është një histori suksesi e SHBA-së.”

Kosova ka ndërtuar shtetësinë dhe diplomacinë mbi themelet e partneritetit euro-atlantik.

Diaspora Shqiptare – Zëri Euro-Amerikan në Botë

Mijëra shqiptarë të integruar në SHBA, Kanada, Zvicër e Gjermani kanë dhënë kontribut të jashtëzakonshëm në demokracitë përkatëse dhe në mbështetjen ndaj çështjes shqiptare.

Figurat si Senatori Bob Dole, Joseph DioGuardi, Eliot Engel, Madeleine Albright etj., ishin dhe janë avokatë të vendosur të të drejtave shqiptare në politikën amerikane.

Lobimi i diasporës shqiptare ndikoi fuqishëm në:Çlirimin e Kosovës,Pavarësinë e saj,Konsolidimin e institucioneve demokratike.

VI. Shqiptarët si Popull me ADN Evropiane dhe Vullnet Perëndimor

Shqiptarët nuk janë orientalë që duan të bëhen evropianë, por evropianë që janë privuar përkohësisht nga përfshirja në familjen e tyre natyrore për shkak të rrethanave historike.

Me rrënjë ilire, trashëgimi mesjetare evropiane, sistem juridik autokton dhe orientim strategjik euro-atlantik, shqiptarët jo vetëm që e meritojnë vendin e tyre në NATO dhe BE, por përfaqësojnë një vlerë të shtuar në arkitekturën e sigurisë dhe demokracisë në Evropë.Ata janë populli më pro-amerikan dhe më pro-evropian në rajon – një partner strategjik, e jo thjesht një “çështje” e pazgjidhur.

Shkruar nga Avni Alcani/

Në një hartë që ne publikuam disa kohë më parë (Gazeta Dielli, ShBA, 25 Mars 2025), emri “Candavia” hasej tri herë: si emri i një rruge (“Via Candavia”), e cila fillonte nga qyteti i Durrachiumit dhe vijonte përgjatë luginës së lumit Genusus (Shkumbini i sotëm) e deri te liqeni i Luchnitis-it (Ohrit); si emër i një stacioni rrugor (mancio), apo vendbanim në rrugën e Candavisë, me emrin “Candavia” dhe “Grandavia” dhe si emri i një mali “Candavii M(auntin)”. Në vijim të shkrimit tonë do të shohim si përputhen të dhënat e hartës me zbulimet arkeologjike, me burimet historike të autorëve antikë, me të dhënat e hartës Tabula Puentigeriana dhe me të dhënat e itinerareve, apo regjistrve, që përshkruanin stacionet e rrugëve të Perandorisë Romake.

Njoftimi i parë për ekzistencën e një krahine të vogël ilire me emrin “Kandavia”, siç ne e njohim sot nga tekstet e historisë së Shqipërisë, është bërë rreth 170 vjet më parë nga albanologu gjerman, Dr. Johan Georg von Han, në librin “Studime shqiptare” (Vienë 1854). Në librin e tij Han kishte bërë identifikimin provincës “Candavia”, të përmendur në shkrimet e autorëve antikë, me krahinën e luginës së sipërme së lumit Shkumbin. Ai shkruan: “Emri i vjetër i malësisë ka qenë Kandavia. Në skajin jugor të kësaj malësie buron Shkumbini… Në shpinë të qytetit (Elbasanit) ngrihet një kodër më vete: Krasta, pastaj vjen djathtas mali i Shushicës, pas këtij Mali i Polisit…; nga ana e majtë kemi malin e Gildeshit (Godoleshit) dhe prapa tij atë të Çermenikës. Kjo pamje malore formon hyrjen e Candavisë së vjetër nga perëndimi, nëpërmjet së cilës kalon “Via Egnatia” (Han, “Studime shqiptare”, faqe 18, 118).

Njoftimin e dytë e kemi prej një zbulimi arkeologjik. Në vitin 1916, gjatë Luftës së Parë Botërore, dy arkeologë austriakë, Kamilo Prashniker dhe Arnold Shober, organizuan në Shqipëri dhe Mal të Zi ekspedita arkeologjike me karakter informativ. Pranë lumit të Moraçës në Mal të Zi, ata gjetën një altar votiv prej mermeri të bardhë, si pjesë e një tempulli, me mbishkrimin: “Diana augusta Candaviensis”. Sipas dy arkeologëve austriakë, përkushtimi lidhej me emrin e krahinës së Kandavisë, e cila, sipas tyre, ishte “malësia mes Skampa (Elbasani) edhe Lychnidus (Ohër), që sot njihet Mali i Polisit” (Kërkime arkeologjike në Shqipëri dhe Mal të Zi, Tiranë 2003, faqe 2). Si Hani, ashtu dhe dy arkeologët austriakë, interpretimet e tyre i kishin të bazuara te burimet e autorëve antikë grekë, romakë dhe bizantinë.

Në vitin 1965 botohet për herë të parë në Shqipëri libri “Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë”, në të cilin ishin përfshirë të gjithë autorët e periudhës antike, që nga Homeri (shek 12 para Kr.) dhe deri te autori bizantin, Zanora (shek. 11-12 pas Kr.). Libri, i cili ka të dhëna shumë të rëndësishme për Ilirinë dhe popullsinë e saj gjatë periudhës antike, u përgatit për botim nga një grup arkeologësh të shquar shqiptarë, si Hasan Ceka, Skënder Anamali, Selim Islami dhe Frano Prendi, që janë themeluesit e arkeologjisë shqiptare.

Autori i parë romak, që përmënd Kandavinë si krahinë, është Mark Tul Ciceroni (106-43 para Kr.), i cili, në letrën që i dërgonte mikut të tij, shkruan: “…Në qoftëse ti nxiton, sidoqoftë do të më arrish, sepse unë … do të kaloj pa u ngutur nëpër Kandavi…” (faqe 81). Strategu më i madh ushtarak i Romës së lashtë, Gai Juli Cèsar (100-44 para kr.), në librin e tij “Lufta ime”, shkruan: “Por…duke qenë se Cezarin e pengoi Apollonia që të merrte rrugën e drejtë, Pompeu, me anë të Kandavisë, u drejtua për në Maqedoni” (faqe 87). Cezari përmend dhe krahinën me emrin Heraklea (apo Sintika), e cila ishte në vartësi të Kandavisë. “Domitit, – shkruan Cezari, – iu desh të largohej prej këndej për mungesë të ushqimeve dhe të shkojë në Heraklea (Sintika), që është nën vartësinë e Kandavisë…” (faqe 93).

Straboni (64 para kr.–24 pas kr.) është gjeografi greko-romak që përmënd në librat e tij rrugën Egnatia dhe Kandavinë si mal e si krahinë. Ai shkruan: “Ata që nisen nga Apollonia dhe Epidamni piqen në një pikë të rrugës, që ka largësi të njëjtë nga të dy këto dy qytete. Rruga e tërë quhet Egnatia; pjes e parë është ajo që kalon nga Kandavia, mal i Ilirisë, dhe shkon përmes qytetit Lyhnid dhe vendit të quajtur Pylon, që shënon kufirin midis Ilirisë dhe Maqedonisë mbi këtë rrugë” (faqe 158). Po aty, në vijim Straboni shkruan: “Buzë rrugës që shkon për në Kandavi janë liqenjt rrotull Lyhnidit (Ohrit), që kanë vende të mjaftueshme për të kripur e për të tharë peshq…” (faqe 160).

Autori i dytë që i përmend Malet e Kandavisë është gjeografi Plini Sekundi (Gaius Plinius Secundus), i njohur si Plini Plak (rreth 23/24 – 79), i cili, në librin e tij “Historia e Natyrës”, shkruan: “Prej Lisit nis provinca Maqedone: fiset e parthinëve dhe në shpinë të tyre dasaretët, malet e Kandavisë, shtatëdhjetë e tetëmijë hapa nga Dyrrahu” (faqe 194).

Autori i fundit, i cili e përmend Kandavinë me emrin e saj antik, është historiani bizantin Malhu, i cili ka jetuar rreth shekujve të 5- 6 pas Kr. Vepra e tij kryesore ka qenë “Bizantiaka” me 7 vëllime, në të cilat ka përshkruar betejat që kanë zhvilluar bizantinët kundër gotëve në vitin 459. Teodoriku i Madh, mbreti i gotëve, u ndesh me gjeneralin bizantin Adanadi, të dërguarin e Perantorit bizantin, i cili e përndiqte ushtrinë e gotëve pëgjatë rrugës “Egnatia”. Malhu shkruan: “Ndërsa Adamanti po merrej me këtë punë, në Lyhnid ishin mbedhur tani shumë nga njësitë, sipas urdhërit të strategut. Atëhere dikush i tha Sabianit se barbarët, – në mes tyre gjendeshin Teudimundi, i vëllai i Theodorikut dhe nëna e tyre, – bashkë me paisjet e tyre ushtarake, me shumicën e qerreve dhe me pararojën, po zbrisnin ngadalë dhe mjaft qetë nga Kandavia…Theudimundi dhe nëna e tij, pasi panë që po sulmoheshin, ikën me të shpejtë, ranë në fushë dhe shkatërruan menjëherë urën, nëpër të cilën kaluan” (faqe 409). Historiani dhe arkeologu Neritan Ceka ka shkruar se ura që kaluan familja mbretëre dhe që u dogj prej tyre, është pikërisht ura e quajtur sot “Ura e Haxhi Beqarit” në fshatin Mirakë. “Familja mbretërore, shkruan Ceka, shpëtoi duke djegur urën mbi lumin Shkumbin, sigurisht në Mirakë, por bizantinët zunë pesëmijë robër dhe dy mijë karro me plaçkë”. (N. Ceka: Ilirët, Tiranë 2000, faqe 274).

Një rëndësi të veçantë për gjeografinë dhe toponiminë e Kandavisë antike zenë Itineraret rrugore, të cilat kanë qenë të përshkrimeve të rrugëve romake, të stacioneve (mansion) dhe vendqëndrimeve (mutation).

Harta më e rëndësishme dhe më e njohur ëishtë “Tabula Peutingeriana”, e cila ka qenë një hartë rrugore, që përshkruante të gjithë rrjetin rrugor të Perandorisë Romake. Harta ishte një kopje e vitit 1200 në pergamenë, e bazuar në një dokument të shekullit të 4-të ose të 5-të. Që nga viti 1738, harta ruhet në Bibliotekën Kombëtare Austriake në Vjenë. Duke filluar nga lindja, ajo përfshinte: nënkontinentin Indian, Persinë, Lindjen e Mesme, disa pjesë të Azisë, Afrikën e Veriut dhe Evropën (pa Gadishullin Iberik dhe Ishujt Britanikë). Sipas kësaj harte, stacioni i parë në Kandavi ndodhej në vendin e quajtur soy Ura e Haxhi Beqarit në Mirakë, e regjistruar me emrin “Genesis” (faqe 311), që është emri i lumit Genesis (Shkumbin). Stacioni i dytë është regjistruar me emrin “Ad Dianam” në Babje (faqe 311), Stacioni i tretë është në Qukës, i regjistruar me emrin “In Candabia” (faqe 311). Stacioni i fundit në Kandavi është regjistruar në Urakë, me emrin “Pons Seruili” (faqe 311).

“Intinerarum Antonini Augusti” (Itinerari i Perandorit Antoninus) është një regjistër i stacioneve, i cili përshkruan rrugët e Perandorisë Romake nga Roma nëpër Akuilera dhe deri në Konstadinapol, si dhe rrugën nga Durrahi nëpër Maqedoni e Thraki. Në këtë interenar është përmendur vetëm një stacion në Kandavi, që quhet “Tres Tabernas”, në Qukësin e sotëm (faqe 316). Stacioni i Qukësit përmendet sërish në këtë itinerar të Perandorit Antoninus (në faqen 49-50 të tij), por me emrin pak më të ndryshuar, “Tribus Tabernis” (faqe 317).

“Interiarium Budigarlense Itinerarium Burdigalense” (Itinerari Bordeaux), i njohur gjithashtu si “Itinerarium Hierosolymitanum” (Itinerari i Jerusalemit), është itinerari më i vjetër i njohur i krishterë. Është shkruar nga “Pilgrim of Bordeaux”, një pelegrin anonim nga qyteti i Burdigala (tani Bordo, Francë) në provincën romake të Gallia Aquitania. Ai rrëfen udhëtimin e shkrimtarit përgjatë Perandorisë Romake në Tokën e Shenjtë në vitet 333 dhe 334, ndërsa udhëtonte në rrugë tokësore, përmes Italisë veriore dhe luginës së Danubit për në Kostandinopojë. Përpiluesi i itinerarit përmend kufijtë nga një provincë romake në tjetrën dhe bën dallimin midis çdo ndryshimi të kuajve (mutatio) dhe vendit të ndalimit (mansio). Në rrugën nga Heraklea nëpër Maqedoni në Aulona, ai shënon tre stacione në Kandavi: 1. Stacionin e “Mutatio Tabernas” (Qukës), 2. Mansio “Grandavia” (Babja) dhe 3. mutadio “Treiekto” (Ura e Haxhi Beqarit) në Mirakë (faqe 318).