80-vjetori i Masakrës së Tivarit(1945-2025)

Në vendet më traditë demokratike me rastin e datave jubilare qeveritë përkatëse formojnë komisione të veçanta për shënimin e ngjarjeve historike. Pikërisht diçka e tillë është pritur të ndodhë me rastin e 80-vjetorit të Masakrës së Tivarit(1 prill 1945), por mungoi angazhimi konkret si nga Kosova dhe Shqipëria, sepse ka qenë e udhës që qeveritë jo veç e veç por së bashku të shënojnë këtë jubile, por siç duket në mungesë të koordinimit dhe të agjendave tjera qeveritare, ky jubile mbeti në heshtje, që nuk mund të arsyetohet, sepse ngjarjet e tilla janë obligim i institucionëve shtetërore.

Nail Draga

Për Masakrën e Tivarit, pas vitit 1990 janë botuar studime dhe botime të veçanta nga autor të ndryshëm shqiptarë duke i ofruar opinionit të gjerë të dhëna për të parën herë për një ngjarje tragjike e cila ishte ideuar e realizuar sipas skenarit të ushtrisë jugosllave. Por pa përgjegjësi nuk është as pushteti në Shqipëri, sepse kolonat e kosovarëve në rrugëtimin e tyre për në Tivar, kanë kaluar nëpër territorin e Shqipërisë, të përcjellur me roje të ushtrisë jugosllave. Dhe pikërisht me 1 prill 1945, ata u masakruan në Tivar te Monopoli i duhanit, ku janë vrarë qindra shqiptarë të Kosovës. Të dhënat numërike janë të ndryshme varësisht prej burimeve, që janë nga disa qindra(454 indvidë) e deri mbi njëmijë. Por, deri sa nuk do të hapën dosjet e arkivave ushtarake e të UDB-ës jugosllave nuk do të kemi të dhëna definitive për numrin e të masakruarve shqiptarë në Tivar. Por, është e pakontestueshme se ata u likuiduan, vetëm se ishin shqiptarë, me qellim të spastrimit etnik te Kosovës, që ishte strategjia e politikës jugosllave të kohës.

Tryezë shkencore në Prishtinë

Më rastin e 80-vjetorit të Masakrës së Tivarit(1945-2025), është pritur që si në Kosovë e Shqipëri ky përvjetor të shënohet me ndonjë veprimtari të veçantë, apo të përbashkët të dy qeverive, por si në të kaluarën edhe ky përvjetor kaloj në heshtje, që nuk mund të arsyetohet më asgjë.
Por, ate që nuk e bënë qeveritë si në Kosovë e Shqipëri për të parën herë në organizim të Institutit Albanologjik në Prishtinë me 3 prill është mbajtur Tryeza Shkencore ”Masakrat ndaj shqiptarëve në ish-Jugosllavi 1944-1945(me rastin e 80-vjetorittë Maskrës së Tivarit të vitit 1945)”.
Ishte ky organizimi i parë kushtuar kësaj ngjarje historike në pluralizëm, ku referuesit nga Kosova, Maqedonia e Veriut e Shqipëria me kumtesat e tyre ofruan të dhëna me interes për masakrat kundër shqiptarëve në përgjithësi e ajo e Tivarit në veçanti.

Konferenca e parë në Ulqin

Cekim me këtë rast se nga data 30-31 mars 2013, në Ulqin në organizim të KKSH, është mbajtur konferenca shkencore “Masakra e Tivarit 1945”, ku me kumtesa kanë marrë pjesë studiues nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia e Veriut e Mali Zi (të cilat ende nuk janë botuar) ku për të parën herë është trajtuar çështja e kësaj ngjarje tragjike e shqiptarëve nga Kosova. Ishte ky një takim i veçantë, sepse pjesëmarrësit me 31 mars kanë shkuar në vendin e krimit në Tivar, ku për të parën herë në nderim të viktimave është vendosur kurora me lule.Po ashtu lule janë vendosur edhe më pas në vitin 2015 dhe 2025, por ende mungon pllaka apo monumenti përkujtimor i shkruar në tri gjuhë, si referim për të gjithë ata që duan ta vizitojnë vendin e krimit.

Presidentin nuk ka kush ta këshillojë

Pasi nga data 9-11 shkurt në vizitë zyrtare në Mal të Zi, ishte presidenti i Republikës së Shqipërisë z.Bajram Begaj, në takimin e zhvilluar me homologun malazias Jakov Milatoviq, sipas mediave janë diskutuar çështje me rëndësi të bashkëpunimit të dy vendëve. Por, në këtë takim me 10 shkurt në Podgoricë presidenti J.Milatoviq, njoftoj se i është kërkuar presidentit Begaj, që në vendin ku kanë humbur jetën në det në afërsi të Shën Gjinit një numër i konsideruar malazezësh më 6 janar të vitit 1916, në nderim të tyre të vendoset një pllakë përkujtimore, e cila nga presidenti Begaj është pranuar më kënaqësi.

Një qendrim i tillë nga presidenti Begaj, është për respekt, por ai është dashur që në këtë takim të inicojë, në mënyrë analoge që në nderim të vrarëve në Masakrën e Tivarit(1 prill 1945), aty të vendoset një pllakë përkujtimore. Por, reagimi i munguar lënë për të kuptuar, së ai nuk ka qenë i informuar personalisht apo nga këshilltarët e tij, duke hapur dilema tjera, që kanë të bëjnë me këtë tragjedi të shqiptarëve nga Kosova në fund të Luftës së Dytë Botërore. Por, shpresoj së një lëshim i tillë, ka mundësi të përmirësohet, sepse deri në vitin tjetër ekziston mundësia të evitohet ky lëshim, sepse të vendi i krimit të monopoli i duhanit në Tivar, duhet të vendoset më së pakut pllaka përkujtimore, si dëshmi e simbolit të kujtesës për këtë ngjarje tragjike.

Përfundim

Përkujtimi i ngjarjeve historike si në nivel lokal e ate kombëtar, përkatësisht shtetëror, paraqet moment reflektimi për qytetarët e mjedisit përkatës ku kontributin e tyre e japin individët, shoqëria civile e sidomos institucionet përkatëse lokale apo ato shtetërore. Por, në këtë aspekt përjashtim bëjnë vendet e pakonsoliduara të cilat nuk janë të përkushtuara ndaj ngjarjeve të tilla ku si rast tipik kemi Masakrën e Tivarit(1 prill 1945), e cila edhe tash në pluralizëm është margjinalizuar nga institucionet qeveritare te Shqipërisë dhe te Kosovës veprim që nuk mund të arsyetohet më asgjë sepse shënimi apo përkujtimi i ngjarjeve të tilla historike është obligim moral, kombëtar, qytetar e institucional si kudo në vendet demokratike.
(Prill 2025)

Prof. Lush Culaj

Politika e turqve të rinj ndaj kulturës kombëtare shqiptare, ndalimi i veprimtarisë së klubeve, të shkollave shqiptare, i botimit të gazetave dhe librave shqip, i kishte shqetësuar shumë shqiptarët. Ndikimi negativ i pushtetit në çështjen e alfabetit shqiptar ishte vërtet ndërhyrje e hapur në të drejtat e shqiptarëve që ishin të garantuara me kushtetutë. Të vetëdijshëm se zhvillimi i vetëdijes kombëtare të shqiptarët kishte marrë hov, turqit e rinj bënë çmos që ta ndalojnë këtë zhvillim kombëtar të tyre.

Në rrethanat e krijuara, në fund të marsit të vitit 1910 në viset e Kosovës filluan veprimet e para të armatosura. Qendra e kryengritjes u bë Juniku.

Pra pranvera e vitit 1910 i gjeti shqiptarët e Kosovës të organizuar në grupe të armatosura për të filluar luftën kundër regjimit xhonturk.

Të vetëdijshëm se nuk mund të gjenin aleatë të jashtëm në luftën e tyre kundër Perandorisë Osmane, udhëheqësit e kryengritjes së Kosovës bënë përpjekje që të paktën të siguronin krahët nga synimet shoviniste të shteteve fqinje.

Krijimi i shteteve kombëtare do të realizohet me vështirësi dhe përmes një procesi të gjatë rritjeje politike dhe ushtarake, por pikërisht për shkak të zbatimit të një projekti të tillë do të lindin probleme të vështira për përcaktimin e territoreve që i përkisnin secilit nga shtetet të reja kombëtare dhe atyre tashmë të krijuara. Serbia shfaqte interesim për krijimin e një aleance ballkanike për t’iu kundërvënë synimeve të Austro-Hungarisë.

Serbia ishte pothuajse i vetmi shtet sllav i Evropës Juglindore, i cili u deklarua pothuajse haptas që në fillim kundër kryengritjes së re shqiptare. Në përcaktimin e këtij qëndrimi luajtën rol dominues dy momente kryesore: fillimisht raportet me Perandorinë Osmane, Bullgarinë dhe me Austro-Hungarinë; dhe, së dyti, ishte edhe çështja e autonomisë shqiptare. Në anën tjetër, diplomacia bullgare synonte të lidhej me qarqet politike shqiptare për ta përdorur luftën e tyre në favor të qëllimeve të saj. Diplomacia e Beogradit u përpoq ta bindte atë të Sofjes se ishte në interesin e tyre t’i liheshin Turqisë duart e lira për ta shtypur kryengritjen shqiptare. Dyshimi se kryengritja shqiptare mund të shfrytëzohej nga Austro-Hungaria si pretekst për ndërhyrje në Evropën Juglindore përbënte arsye shtesë që Serbia të tregohej e rezervuar ndaj kryengritjes së vitit 1910 në Kosovë.

E preokupuar me interesa të veçanta rajonale, ndonëse e pozicionuar në ketë periudhë kohore për ruajtjen e status quos, Austro-Hungaria i kushtonte vëmendje të veçantë dhe i kundronte me kujdes zhvillimet në trevat shqiptare. Si Austro-Hungaria, ashtu edhe Italia, po i dyfishonin përpjekjet diplomatike që t’i përvetësonin shqiptarët. Ndërsa Rusia këmbëngulte pranë Stambollit për ta çuar deri në fund ekspeditën ushtarake në Shqipëri, ministri i Punëve të Jashtme të Vjenës e këshillonte Stambollin që të mos shkonte shumë larg me masat e dhunshme ndaj shqiptarëve. Qëndrim pothuajse të njëjtë mbajti edhe diplomacia gjermane. Përmes rrugëve diplomatike të kontakteve me Stambollin, Vjena dhe Berlini tërhoqën vërejtjen për masat e tepruara shtypëse. Ato i dhanë të kuptonte Stambollit se ndjekja e këshillave ruse për ashpërsimin e skajshëm të konfliktit me shqiptarët do t’i dobësonte të dyja palët dhe do të ishte në favor të shteteve fqinje të shqiptarëve, të cilat kishin pretendime territoriale ndaj trojeve shqiptare, gjë që nuk e dëshironin as Vjena e as Berlini.

Qëndrimi ndaj kryengritjes shqiptare të vitit 1910 qëndrim i përdorimit të forcës, apo qëndrim diplomati e dinak i ndau qeveritarët dhe ushtarët osmanë në dysh. Mbështetësit e dorës së fortë përfaqësoheshin nga ministri i Luftës, Mahmut Shefqet Pasha, ministri i Brendshëm, Talat Pasha dhe grupi i gjeneralëve me Xhavit Pashën në krye, të cilët këmbëngulnin për përdorimin e të gjitha mjeteve për ta asgjësuar kryengritjen brenda një kohe sa më të shkurtër, me çka do t’i jepej fund Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe çështjes shqiptare. Arsyeja për këtë, sipas tyre, ishte shmangja e ndërhyrjes të faktorit të jashtëm, në radhë të parë të Austro-Hungarisë dhe të Italisë, si  fuqitë më të interesuara për çështjen shqiptare.

Siç shihet, në marrëdhëniet brenda trekëndëshit Serbi-Turqi-Bullgari patjetër që implikohej edhe faktori austro-hungarez. Ndonëse në këtë periudhë në marrëdhëniet serbo-austro-hungareze deri diku ishte ulur tensioni, në qarqet qeveritare të Beogradit mbizotëronte mendimi se ekzistonte rreziku nga Austro-Hungaria. Kryengritja shqiptare mund t’i shërbente asaj si casus belli për të ndërhyrë në Evropën Juglindore dhe në këtë mënyrë t’i drejtonte ngjarjet sipas objektivave dhe interesave të veta. Beogradi sikur u çlirua paksa nga ky ankth, kur u bë e ditur se ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Rusisë ishte arritur pajtimi i plotë për ruajtjen e mëtejshme të status quos në Evropën Juglindore.

Në fillim të muajit shkurt 1910 edhe diplomacia e Sofjes analizonte dy variante për pajtim pikëpamjesh ndërmjet dy fuqive të blloqeve kundërshtare, Austro-Hungarisë dhe Rusisë. Sipas variantit të parë, Austro-Hungaria arriti ta bindte Rusinë që çështjet e kontestueshme në Evropën Juglindore  t’i zgjidhnin me marrëveshje të ndërsjella.

Austro-Hungaria e vlerësonte shpërthimin e konfliktit të armatosur në kazanë e Prishtinës si rrjedhojë e masave sistematike shtypëse të qeverisë së Stambollit ndaj kërkesave kombëtare të shqiptarëve. Ajo gjykonte se pengimi i zhvillimit të kombit shqiptar i shkonte për shtati politikës shoviniste të shteteve sllave që pretendonin viset shqiptare. Austro-Hungaria nuk dha, në të vërtetë, kurrfarë shenjash se e mbështeste kryengritjen shqiptare, për çka akuzohej vazhdimisht nga Rusia dhe Serbia, por ajo ishte kundër masave të dhunës të ushtrisë osmane ndaj kryengritjes në Kosovë, për të cilën qeveria osmane duhej të gjente gjuhën e kompromisit me shqiptarët e t’i zgjidhte mosmarrëveshjet me ta me mjete paqësore. 

Beogradi konsideronte se lëvizja shqiptare dhe krijimi i Shqipërisë si shtet mund të arrihej nëpërmjet faktorit të jashtëm, e në veçanti nëpërmjet politikës së Vjenës, e cila kërkonte ta eliminonte ndikimin e Romës si rivale në Evropën Juglindore. Për dallim nga politikanët e tjerë serbë, të cilët te populli shqiptar nuk shihnin kurrfarë ideje kombëtare dhe hidhnin poshtë autonominë e tij, shefi i diplomacisë serbe, Millovanoviqi tek autonomia shqiptare shihte formën e një shteti të ri në truallin e Evropës Juglindore, veçse të mos ishte nën tutelën e Austro-Hungarisë, e cila do ta plandoste Serbinë për tokë. Megjithatë, kryediplomati serb  nuk dëshironte bashkëpunimin dhe mbështetjen  te populli shqiptar, veçse te disa persona, politikanë të pakënaqur e aventurierë, që sorollateshin  nëpër Evropë me kuletën e Fuqive të Mëdha për ta mbrojtur çështjen shqiptare. Pra, diplomacia serbe nuk tregonte gatishmëri që përballë qëllimeve të Vjenës të bashkëpunonte dhe të merrte në konsideratë edhe faktorin shqiptar.

Politika e Romës e kundërshtonte shtrirjen e Austro-Hungarisë në bregdetin shqiptar, por, nga ana tjetër, nuk do të ishte kundër që aty ta vinte këmbën njëri ndër shtetet ballkanike. Nga pikëpamja ekonomike dhe politike për Romën do të ishte më e përshtatshme që ky shtet të ishte Serbia dhe kjo pikërisht për ta penguar Austro-Hungarinë. Pastaj Italia mbase do të pajtohej me propozimin e Austro-Hungarisë për krijimin e Shqipërisë së pavarur, gjë që do të ishte zgjidhje shumë e pakëndshme për Serbinë. Megjithatë, diplomacia serbe mund t’i ofronte diplomacisë italiane teza për paqëndrueshmërinë e Shqipërisë si shtet i pavarur. Për këtë arsye të dy fuqitë aleate doemos duhej ta mbanin atë nën protektorat të vazhdueshëm, që, në të vërtetë, do të ishte një lloj mbikëqyrjeje. Mirëpo, në këtë rast Austro-Hungaria do të ishte gjithnjë e më e fuqishme, kështu që do ta eliminonte Italinë posa t’i vinte rasti i parë.

Italia, duke qenë se ishte e interesuar për ruajtjen e status quos në Shqipëri dhe në pjesën evropiane të perandorisë, ajo angazhohej ta parandalonte përshkallëzimin e kryengritjes në Vilajetin e Kosovës. Rrjedhimisht ajo lejonte mundësinë e shuarjes së shpejtë të saj, por njëherazi ishte kundër përdorimit të dhunës, e cila mund të shkaktonte një kryengritje me përmasa të përgjithshme e do të jepte shkas për intervenimin e Austro-Hungarisë, rivales së saj kryesore në Shqipëri, që realisht mund t’i cenonte interesat e saj strategjike në këtë pjesë të Evropës Juglindore.

Për realizimin e këtyre qëllimeve, konsulli i përgjithshëm italian në Selanik, Primo Levi, pasi mblodhi të dhëna të nevojshme në Shqipërinë Veriore, shkoi në Stamboll për të kërkuar nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha një ndërhyrje kolektive te Porta e Lartë, si masë parandaluese për shmangien e një kryengritjeje gjithëshqiptare në Vilajetin e Kosovës. Meqenëse për këtë hap nuk ishin të një mendjeje përfaqësuesi i Rusisë dhe i Francës, Italia kërkoi nga Petërburgu që të angazhohej për ta penguar Vjenën në ndonjë hap mundshëm të “rrezikshëm” në Shqipëri.

Në maj të vitit 1910, pas përshkallëzimit të mëtejshëm të masave të dhunshme të Shefqet Turgut Pashës, përfaqësuesit e Austro-Hungarisë, të Gjermanisë dhe të Italisë ranë në një mendje të ndërmerrnin një hap të përbashkët te Porta e Lartë për ta bindur atë që të mos e përkeqësonte gjendjen në Shqipëri.

Sukseset e kryengritjes shqiptare në Grykë të Kaçanikut i shqetësuan tej mase qarqet drejtuese të Beogradit dhe të Sofjes, edhe pse ia kishin dhënë pëlqimin e Portës së Lartë për veprim energjik kundër shqiptarëve, për të mbytur në gjak kërkesat “separatiste”shqiptare.

Beogradin, pa dyshim se, e shqetësonte jehona që shtypi vjenez i bënte kryengritjes, po edhe ndërhyrja e drejtpërdrejtë e Austro-Hungarisë te Perandoria Osmane për të mbajtur një qëndrim më elastik ndaj shqiptarëve.

Informacionet dhe interesimet austro-hungareze për kryengritjen shtohen në vlugun e kryengritjes në datat 30 prill-1 maj, kur gjenerali osman Shefqet Turgut Pasha, i vendosur në Shkup, që në mes të prillit, filloi ofensivën për t’i shkatërruar kryengritësit shqiptarë te Gryka e Kaçanikut.

Natyrisht që kryengritjen e vitit 1910 në Kosovë do ta përkrahte edhe grupi parlamentar shqiptar në Parlamentin e Stambollit. Për këtë arsye, Ismail Qemali, duke qenë në dijeni për interesimin e Austro-Hungarisë për zhvillimin e ngjarjeve në rajon, ia përcjell ambasadorit austro-hungarez, Pallaviçinit, kërkesën që deputetët shqiptarë e parashtruan në Parlamentin osman, duke i informuar përfaqësuesit e Vjenës në Stamboll se me kërkesat e tyre shqiptarët synonin të siguronin “një ndërtesë më vete”, çka nënkuptonte autonominë e Shqipërisë.

Pikërisht këto përpjekje shqiptare arrinin ta bindnin gjithnjë e më shumë edhe diplomacinë austro-hungareze se nuk kishte dilema rreth rritjes së peshës të faktorit shqiptar në Evropën Juglindore dhe vëmendjes së veçantë që i duhej kushtuar atij. Mbështetur në këtë fakt ministri i Jashtëm i Austro-Hungarisë, konti Erental, ia jepte instruksionet e nevojshme, më 21 prill 1910, ambasadorit të vet në Stamboll, Pallaviçinit. Diplomacia vjeneze grumbullonte të dhëna të shumta krahas personaliteteve intelektuale shqiptare të kohës edhe për krerët e kryengritjes në terren.

Vjeshta e vitit 1910 solli ngjarje të reja në arenën ndërkombëtare dhe në Perandorinë Osmane. Pas përtëritjes së traktatit të Lidhjes Trepalëshe, u botua lajmi sensacional mbi arritjen e marrëveshjes ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Italisë për ndarjen e sferave të ndikimit politik dhe ekonomik në Ballkan, sipas së cilës të parës i njihej gjithë Maqedonia deri në Selanik, ndërsa të dytës i njiheshin Mali i Zi dhe Shqipëria.

Ndërkaq, diplomacia vjeneze ndiqte me kujdes politikën e Rusisë ndaj Evropës Juglindore, ku shihej qartazi se ajo po mbështeste shtetet sllave në dëm të interesave shqiptare. 

Kryengritja u shtyp edhe për shkak se shqiptarët u ndodhën përballë një ushtrie të madhe në numër, në armatime e në pajisje luftarake dhe e drejtuar nga oficerë të zgjedhur. Kryengritja nuk e pati mbështetjen e politike të shteteve fqinje, kurse edhe Fuqitë e Mëdha e vazhduan politikën tradicionale të ruajtjes së status quos. Megjithatë, interesi i Fuqive të Mëdha në raport me shqiptarët dhe çështjen shqiptare po shtohej dita-ditës dhe pa dyshim në pozicionin më favorizues shfaqej Austro-Hungaria.

Nga viti 1909 e deri në vitin 1918 Austro-Hungaria gradualisht filloi të ndërhynte dhe kishte si qëllim krijimin e një Shqipërie autonome, e cila do të ishte e varur nga ajo në pikëpamje ekonomike, kulturore dhe politike. Shqipëria autonome, nën influencë të Austro-Hungarisë, duhej të ishte aleati i saj kundër pansllavizmit dhe garancia për lundrimin e lirë nëpër ngushticën e Otrantos. Si legalizim i kësaj politike të diplomacisë vjeneze vepronte kultursprektorati mbi katolikët shqiptarë.

Nga përshkrimi i rrethanave më lart, mund të konstatohet se qëllimi i politikës austro-hungareze, ndonëse kishte interesa të veta në këtë periudhë kohore, nuk ishte pushtimi i territoreve shqiptare, por pengimi i Serbisë për të siguruar dalje në det përmes Bosnjë-Hercegovinës, me çka do të pengohej shtrirja e sferës së ndikimit rus në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik. Gjykuar nga këto rrethana, diplomacia austro-hungareze ishte e interesuar për një autonomi shqiptare nën ombrellën e Stambollit. Ky qëndrim i kësaj diplomacie ndërlidhej me faktin se krijimi i një shteti shqiptar, por shumë të brishtë, do të ishte pre e synimeve shoviniste të shteteve sllave, e në radhë të parë Serbisë me të cilat udhëhiqte Rusia.

Diplomacia austro-hungareze ishte e vetëdijshme se një hendek i thellë e ndante popullin shqiptar nga fqinjët e tij grabitqarë. Kjo është aq e vërtetë sa një prijës shqiptar në kryengritjen e vitit 1910 do të theksonte se shqiptarët do të pranonin më mirë të shkatërroheshin nga qeveria turke sesa të binin nën sundimin e serbëve.

Pa dyshim se një qëndrim i tillë i diplomacisë vjeneze konsistonte me faktin se duhej ta shmangte, sa ishte e mundur, ndikimin e diplomacisë së Romës te shqiptarët. Mirëpo, ishte gjë e pashmangshme çështja se rivaliteti ndërmjet Vjenës dhe Romës të shtohej, pasi secila palë përpiqej të shtonte ndikimin e vet te shqiptarët.

Në vazhdën e kësaj politike kontributi i Austro-Hungarisë për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë ishte i veçantë, e gjithashtu të veçanta ishin edhe përpjekjet diplomatike për mbrojtjen e çështjes shqiptare në Konferencën e Ambasadorëve në Londër.

Pra, përderisa interesat ruse dhe sllave ishin për pengimin dhe mosekzistimin e shtetit shqiptar, interesat austro-hungareze ishin për formimin e një shteti etnik shqiptar në Evropën Juglindore, qoftë si shtet i pavarur, qoftë edhe si një shtet nën protektoratin e Austro-Hungarisë.

Nga Rafael Floqi/

Shtypi evropian, veçanërisht ai austro-hungarez dhe britanik, e paraqiste Kryengritjen e Malësisë së Madhe si një përballje dramatike mes një populli të vendosur për të ruajtur lirinë dhe identitetin e vet dhe një perandorie osmane në rënie, që përpiqej me çdo kusht të mbante nën kontroll territoret e saj në Ballkan. Kryengritja e Malësorëve, veçanërisht e fisit katolik të Malësisë, shihej si simbol i rezistencës shqiptare dhe i shpërthimit të tensioneve të akumuluara ndaj qeverisjes osmane, e cila ishte gjithnjë e më represive dhe e shkëputur nga realiteti i popujve që sundonte. Media evropiane theksonte trimërinë dhe organizimin e shqiptarëve, duke e konsideruar këtë kryengritje jo vetëm si një çështje lokale, por si pjesë e një lëvizjeje më të gjerë kombëtare shqiptare për vetëvendosje.

Nga ana tjetër, shtypi francez e përshkruante kryengritjen me një ton më diplomatik dhe herë-herë më të rezervuar, duke reflektuar edhe interesat gjeopolitike të Francës në rajon dhe marrëdhëniet e saj me Perandorinë Osmane. Megjithatë, raportimet në gazetat si La Dépêche de Constantineapo. Le Temps dhe Fare D’Alexandrie e portretizonin situatën si të rëndë dhe të pakontrollueshme për autoritetet turke, duke theksuar humbjet e mëdha që kishin pësuar trupat osmane përballë luftëtarëve shqiptarë. Shtypi francez, ndonëse më i kujdesshëm në qëndrime, nuk mund të fshihte simpatinë për kauzën shqiptare, veçanërisht kur përballeshin me një qeveri që kishte humbur legjitimitetin në sytë e popullit të saj dhe të opinionit ndërkombëtar.

La Dépêche de Constantine: Gazetë politike e përditshme

Përplasje mes shqiptarëve dhe trupave turke

Vjenë, 29 mars. — Një agjenci zyrtare austriake raporton se disa përleshje kanë ndodhur në kufirin malazez mes shqiptarëve dhe trupave turke. Fisi i Malësorëve thuhet se ka shkatërruar tre bunkerë (blockhaus) dhe ka detyruar turqit të braktisin shtatë të tjerë. Autoritetet ushtarake turke kanë dërguar kundër tyre një batalion nga Ipeku dhe dy të tjerë nga Shkodra. Gjithashtu, dy brigada të rezervistëve nga Anadolli janë dërguar.

Banda serbe sulmojnë postet kufitare turke — Situatë e rëndë

Selanik, 29 mars. — Pavarësisht mohimeve zyrtare që përpiqen ta paraqesin situatën në mënyrë pozitive, gjendja në Shqipërinë e Veriut përkeqësohet dita-ditës. Rrethet drejtuese kanë marrë lajme të rënda nga Peja dhe Gjakova, sipas të cilave shqiptarët po tregojnë gjithkund një qëndrim armiqësor ndaj autoriteteve dhe ushtrisë. Në rajonin e Prishtinës, disa banda të vogla serbe kanë sulmuar postet kufitare turke. Dy ushtarë turq janë vrarë. Serbët janë larguar pa pësuar humbje të mëdha.

Trupat e Malësorëve, të cilat vlerësohen në rreth 4.000 vetë, kanë sulmuar bunkerët turq dhe kanë marrë disa prej tyre: tridhjetë ushtarë janë vrarë; rreth njëzet janë marrë rob. Malësorët kanë marrë të gjithë bunkerët turq në kazanë e Tuzit. Ata kanë çarmatosur ushtarët dhe kanë marshuar drejt Tuzit, të cilin e kanë pushtuar. Kanë marrë armët, municionet dhe tre topa.

Gjendja është e rëndë edhe në vilajetin e Shkodrës. Shqiptarët e arratisur po bashkëpunojnë në kufi me malazezët. Është e mundshme që kryengritja të përhapet më tej.

Kryengritja shqiptare

Londër, 25 prill. Telegramet nga Vjena flasin për një humbje të rëndë të trupave turke nga shqiptarët e fisit katolik të Malësorëve në lartësitë lindore të Tuzit. Sipas raporteve zyrtare turke, disa njësi janë rrethuar, dhe dy kompani të dërguara nga Tuzi për t’i shpëtuar ranë në pritë, duke pësuar 12 të vrarë dhe një numër të madh të plagosurish.

Kryengritja shqiptare

Londër, 27 qershor.

Shtypi thekson se situata në Shqipëri është kërcënuese dhe i bën thirrje me forcë Turqisë që të hyjë në pajtim me shqiptarët, të mos i shtypë ata dhe të dëgjojë këshillat e Austrisë dhe Rusisë. Po ashtu thekson se një konflikt me Malin e Zi do të kishte pasoja të rënda. Porta (qeveria osmane) u ka dhënë Malësorëve një afat tjetër prej 15 ditësh për t’u dorëzuar.

Gjon F. Ivezaj/

Gjeto Çoku ishte një nga udhëheqësit luftarak më popullor, organizator kryesor i kryengritjeve kundër Perandorisë Osmane të vitit 1912, të malësorëve në krahinën e Bregut të Matës të Qarkut Lezhë. Gjeto Çoku, ishte i biri i Cok Prekës, që kishte pesë djemë të tjerë, si: Tomën, Nikollën, Prekun, Markun dhe Gjergjin. Kurse Gjeto Çoku kishte vëlla Mashin dhe Dedën. Dedë Mashi, ka lindur në Nikç të Kelmendit, ndërsa të tjerët në Shën Koll në Breg të Matës.

Cok Preku, baba i Gjetos, ka ardhur nga krahina malore e Kelmendit, e përmendur për besë, trimëri, burrëri, mipëpritje dhe kryengritje të njëpanjshme me armë në dorë, kundër pushtuesve të ndryshëm, që janë përpjekur të nënshtrojnë Malësinë e Kelmendit të panënshtruar ndër shekuj. Vajzat fisnike të Gjeto Çokut ishin: Dila, Maruka, Terezja, Filja. Maruka, ka qenë murgeshë e Kishës katolike në një kuvend motrash në Zagreb të Kroacisë. Për patriotin trim dhe bujar Dedë Cokun dhe Mashin e Çokut, shkruan edhe “Poeti Kombëtar” At Gjergj Fishta (1870 – 1940) në kryevepren “Lahuta e Malcis”. Për sundimtarin e Lezhës Gjeto Çoku, flet revista “Përparimi” e vitit 1914 (f. 5 – 7), ku i kushtohet një artikull i veçantë prej 3 faqesh. Aty ekskluzitivisht trajtohet atdhetari Gjeto Coku si sundimtar në bajrakun e Nikshit. Nga dokumentet arkivore dhe shtypi i kohës thuhet se ai e drejtoi vendin me drejtësi, paqe dhe tolerancë.
Gjeto, ishte një familje me tradita të hershme atdhetare dhe krishterë i devotshëm në udhën e Zotit. Patrioti i zjarrtë ruajti lidhje të ngushta me Kishën katolike dhe kishte shumë miq të shtëpisë priftërinj dhe ipeshkëvij të kohës, duke mbetur (deri sa ra dëshmor nga dora trathtare) një burrë trim, i nderuar dhe respektuar dhe i dashur për të gjithë.

Ndër të tjera shkruhet: “Nder Shqyptarë qi ma fort se t’tanë u perkujdesne per miradijet t’komit e s’ditne me kursye kurr farë mundimit, por u munduene sa ku mujtne me e pshtue Shqypnin prej thojve t’pangiishem t’ Mbretniis s’ Turkut, e nder sa e sa Shqyptarë tjerë, qi shkrine mallë e gja per Shqypni, i dejë m’u njoftun e m’u permendë asht Z. Çoku. Ah! Per t’ saktë burrnia e atdhedashtnia e ktij shquptarit nuk do t’qitet n’harresë, per se i cilli atdhetarë do t’rreket me e ndjekun e me ecë mas gjurmve t tia. Gjeto Çoku, ishte i Bajrakut t’Nikshit. T’ lemit e pat prej nji babet e nanet qi shkojshin jeten si i perket nji t’krishtenit t’mirë, e prej ktyne xuni hem me i sherbye Zotit, hem me punue e me e dashtë atdhen si duhet e si ka hije nji atdhetarit t’vertetë.” (f. 5)

Vargu i burrave, që kanë qenë garant të insitucioneve të Kanunit në Malësi të Veriut dhe zonat fushore, ku këto malësorë, për arsye të kushteve ekonomike u vendos në qendrat e reja të banimit, është i pafund. Në çdo vllazni e katund, ka pasur shumë burra të tillë, që ishin krenaria e trojeve shqiptare edhe për kryengritje të njëpanjshme, kundër ushtrive pushtuese turke e shovinistëve serbomalaziase. Besa e lidhur për nder e flamur, në këto troje trimash, kishte një rëndësi të dorës së parë. Atë e vinin në lëvizje malësorët sypatrembur si Gjeto Çoku me shokë, sepse në luftë ai ishte shumë i zoti, për t’i bashkuar të gjithë trimat në një qëllim të përbashkët atdhedashës.

Ai me armë në dorë, mori pjesë në mbledhjen e organizuar në Zejmen më 11 Maj të vitit 1912, me përfaqësues nga krahinat e tjera fqinje, si: Mirdita, Malësia e Lezhës, Kthella etj. Ai ishte ndër të parët, që këmbnguli të zbatohen deri në fund të gjithë vendimet historike, që do të merren nga të gjithë shqiptarët e tubuar atë ditë. Kësisoj që nga ajo ditë, Gjeto Çoku, u bë një nga patriotët më të vendosur të luftës për liri e pavarësi të popullit shqiptar, që prej 50 dekada qëndronte i robëruar nga kthetrat e ushtrisë mizore koloniale turke.

Historia e Gjeto Çokut, përmes dokumenteve historike të Arkivit të Austrisë

Duke shfletuar disa dokumenta, që janë marrë nga Arkivi i Vienës (Austri), që disponohen në Insitutin e Historisë në Tiranë, shohim se Dokumenti #10, Dosja #20, ka të shkruar detajet interesante, se: “Ambasadori Zambaur në Shkodër, njofton Vjenën, më 11 Maj 1910, se më tha Gjeto Coku, se “rebelët” po e mendojnë seriozisht punën me u shkëput nga Turqiq….” dhe më poshtë njoftonte ai “e porosita, që të përdor influencën e tij, që as shokët e fisnit, as malsorët e tjerë mos të hidhen kundër Qeverisë.”

Ndërsa Vjena, i shkruante ambasadorit të ri në Shkodër Zambaur-it, më 14 Shkurt 1911: “Një i fortë: Prek Gjeto Coku nga fisi i Kelmendit, i cili kishte marrë pjesë në emigracionin e malësorëve të vitit të kaluar për në Mal të Zi, ka disa kohë që ndodhet në Monarki dhe nëpërmjet të tjerëve ka pasur korelacione… me Dr. Fran Baron Nopçen… na është drejtuar dhe ka kërkuar, që të lejohet kthimi përsëri në atdhe, duke ndërmarrë pranë qeverisë turke hapa që do t’i duken të përshtatshme… mbasiinformatat e pakta që disponohen për lutësin nuk janë aq të favotshme edhe se dyshimi nuk mund të hiqet, se kthimi i tij për në Vilajetin e Shkodrës, ai mund t’a përdorë për qëllime të agjitacionit.”

Një këngë popullore, që këndohet me lahutë dhe çifteli brez mbas brexi, e ka përjetësuar kështu figurën e Gjeto Cokut, me trimat e tij besnikë në mbrotje të trojeve të vatanit:

Në çdo mbledhje kanë ngritur zanin
Me çdo kusht me mbrojt vatanin
Si në luftë kundra Turqisë
Në prag të Shpalljes së Pamvarësisë.

Qenë malësorët sokola malit
Në fshat Shenkollit në Breg të Zallit
Që ja vunë pushkën nizamit
Shumë ushtarë ja vranë Sulltanit.

Në krye të luftës së Pamvarsisë
Gjeto Cokun kishin prijës
Lëgjandar bashkë me malësorë
Ngreu flamurin vetë më dorë.

Disa trima lufta i mori
Me pushkë në dorë në mbrojtje këtij troi
Pjetër Bici, Gjergj Nikolla
Llesh Nik Dake, Pjetër Sokola,
Tuj luftua kundra Turqisë
Ranë si trima të Pamvarsisë.

Më 4 Shtator 1913, nga Durrësi njoftohej Viena, se “Katolikët e Bizës e të rethit të saj, nuk duan që të njohin qeverinë provizore të Durrësit. Ata duan që t’i nënshtrohen vetëm shefit të malësorëve katolik të Bregut të Matit Gjeto Çokut…”

Në Tetor të vitit 1912, Esat Pash Toptani, mblodhi Redifet e Krujës dhe Tiranës, gjithsej rreth 10.000 vetë. Ai u nis për të shtyp kryengritjen nga Mati deri në Malësinë e Madhe. Bregamatësit, i vunë pritën në Kodrat e Pllanës dhe nuk i lëshuan rrugën për 3 ditë. Vetëm pas luftimeve të ashpra, Esat Pash Toptani, mund të kalonte, duke kallur gjithë Bregun e Matës, ndër to edhe shtëpinë e Priftit (Çelën). Ai dogji gjithsej 100 shtëpi.

Të besëlidhurit e Bregut të Matës edhe mbas 12 tetorit 1912, kur Lufta Ballkanike kanoste copëtimin e Shqipërisë, luftëtarët shqiptarë u ngritën me armë në dorë, rrethuan garnizonin turk në Pllanë, ku ndodhej një batalion dhe e detyruan të dorëzohej dhe mbasi e çarmatosen e lanë të lirë të largohej.

Asnjëherë shqiptarët e për më tepër malësorët nuk e kanë patur traditë që të vrasin në nore (në besë) robët e luftës. Këtë përjashtim do ta bëj vetëm regjimi komunist në Shqipëri, që do të instalohet dhunshëm në periudhën e zezë të historisë së popullit martir shqiptar prej viteve (28 nëntor) 1990 deri më (13 dhjetor) 1990.

Më 14 Nëntor 1912, trupat e ushtrisë së kryemonarkut malazias, pushtuan Shën Gjinin dhe pak ditë më vonë, trupat serbe të Krajlit pushtuan Lezhën. Kryengritësit gregamtas, bashkë me krahinat e tjera të Lezhës, krijuan Qeverinë e Lezhës me kryetar udhëheqësin e kryengritjës së Bregut të Matës patriotin kreshnik Gjeto Çokun.

Me shpalljen e Pavarësisë Kombëtare, Qeveria e Lezhës, me në krye Gjeto Çokun, u bashkuan menjëherë me Qeverinë e sapoformuar të drejtuar plaku i urtë i Vlorës historike, kryeministri i parë Ismail bej Qemali. Ai nuk pranoi propozimet e Esat Toptanit, për t’u shkëputur nga Qeveria e Ismail Bej Qemalit. Për këtë edhe e pagoi me jetën e vet më 7 Tetor 1913 në Lezhë.

Kryengritjet e drejtuar nga fatosi i lirisë nipi i Kelmendit Gjeto Çoku

Në dhjetëvjeçarin e parë të fillimit të shekullit XX, Lëvizja Kombëtare, lufta e gjithanshme e popullit shqiptar për liri e pavarësi mori një hov të madh. Kjo u pasua nga kryengritjet e njëpasnjëshme pararendëse të viteve 1909, 1910, 1911, që ishin preludi frymëzues për kryengritjet e reja, që do të vijnë në vitet në vijim.

Lëvizjet e fuqishme kundërturke, tronditën themelet e kalbura të Perandorisë Otomane, që kërkonte dorën e fundit për t’a rrëzuar përdhe, duke tronditur serizisht pushtetin e Xhonturqve të Rinj, që ndonëse me ambicie për pushtet, pretendime reformuese sipërfaqësore, ishin baza e Perandorisë së vjetës otomane.

Në këtë situatë të elektrizuar, me inisiativën e Gjeto Cokut, u organizuan kryengritje kundër garnizoneve turke. Beteja ishte e ashpër dhe e përgjakshme. Këto fitore të bujshme, ndezën flakën e kryengritjes dhe në krahina të tjera të trojeve etnike. Grupi i të besëlidhurve i udhëhequr nga Gjeto Coku, Zef Harapi etj., goditi forcat armike në Mirditë, në Bregun e Matit dhe garnizonin ushtarak në Lezhë, duke intensifikuar edhe më shumë veprimet ushtarake me armë në dorë. Madje shumë patriotë të mërguar, po ktheheshin nga vendet e huaja, për të marrë pjesë drejtpërdrejtë në luftrat kryengritëse, kundër pushtuesve kolonialë turq e çlirimin e Shqipërisë.

Megjithatë duhet thënë, se kryengritjet zinxhir, që plasën në disa shtet të Ballkanit dhe më sëshumti në trojet etnike shqiptare, ushtritë turke përdorën forcën më të madhe për shtypjen e tyre me një egërsi e tërbim të pashembullt. Kjo nuk e uli tempin e revoltave me armë në dorë, por bëri që shtetet dhe popujt nën robëri të jenë përherë në ballë të përleshjeve vendimtare për liri e pavarësi nga suaza e Perandorisë Otomane.
Kësisoj, qëndresa me tytën e pushkës dhe luftrat e njëpasnjëshme të popullit shqiptar, po merrte një fizionomi të plotë dhe frymarrje më të gjërë, falë angazhimit në rritje të forcave përparimtare, që aspironin prej shekujsh mëvetësinë kombëtare, sociale, kulturore, gjuhën amtare, shkrimin shqip, historinë, traditat, doket dhe ruajtjen e vlerave të paçmuara të identitetit kombëtar të trashëguar brez mbas brezi në tokat e veta ilire.

Atdheu ynë, përmes bijve të dashur të saj, kishte filluar një rilindje e fryumarrje. Koha kishte thirrë në skenën historike amtare, zgjimin për liri dhe të drejta shoqërore, kthimin tek historia e pararendësve ilirë arbërorë të epokës së Gjergj Kastriotit.
Të gjithë shqiptarët, e privilegjuar në parlamentin, qeverinë dhe dikasteret e tjera të Perandorisë Turke treguan një zell, duke justifikuar shprehjen popullore, se “qeni leh aty ku han bukë”, duke dërguar taborre të panumërta drejt tokave të të parëve të tyre, për t’i treguar pushtetit të perandorëve turq, se ne jemi besnik të dhuratave dhe xhevahireve verbuese, që ajo u ofroj një herë e një kohë princëve arbërorë, që nga koha e Gjergj Kastriotit.

Por kishte edhe nga ato filoturk, që pas një pendese të gjatë, u rikthyen në tokat shqiptare dhe jetën politike të vendit, për të larë mëkatin e shumë viteve më parë në shërbim të Perandorisë Turke. Nga ana e tjetër, në kampin e Perandorisë Otomane, lëvizjet kundër xhonturqve të rinj disa herë ishin bërë shumë shqetësuese për krerët drejtues, që e njihnin mentalitetin dhe dëshirën e zjarrtë e vendit të shqiponjave, për të qenë i lirë dhe i pavarur.
Për më tepër, këtë gjë e dinin edhe 45 ish guvernatorë, që ishin me origjinë shqiptare qysh nga periudha e Gjergj Kastriotit. Ata herë mbas here kishin qenë në krye të Perandorisë Otomane, si governator e z/guvernator të saj. Ata gjithashtu e njihnin shumë mirë historinë e popullit të vet, por më shumë u pëlqente profesioni i mercenarit. Ato ndonëse i shërbenin verbërisht ose me ndërgjegje Perandorisë Otomane (në saj të privilegjeve, që u ofroi si dhuratë verbuese), nuk arritën të mposhtin gjakun e pastër ilir.
I tillë është rasti i Ismail Bej Qemalit, që mbasi kishte shërbyer për shumë vite në Parlamentin turk, kthehet në vendin e origjinës së të parëve të tij. Diplomati i karrierës, duke gjetur edhe zemërimin e madh të popullit e Rilindasve shqiptarë, fillon organizimin e kryengritjeve, duke e kurorëzuar me sukses rezistencën kundërturke, me Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, më 28 Nëntor të vitit 1912 dhe ngritjen madhështore të Flamurit në Vlorën historike…
Një rrezik tjetër asokohe i kanosej kombit tonë. Shetet monarkiste shoviniste fqinje, në aleanca të fshehta, me synimin për të larguar influencën e Perandorisë Otomane në Ballkan, pretendonin të ndanin trojet shqiptare mes vedit, a thua se Shqipëria ishte një plaçkë tregu apo copë torte që kapërdihej lehtë.

Lufta me armë në dorë, e drejtuar nga fatosat e lirisë në Veri dhe Jug të Shqipërisë, kudo ku flitet gjuha shqipe, e drejtuan tehun e lëvizjeve në dy drejtime: sëpari, kundër pushtuesve të Portës së Lartë Otomane, që kishte shkatërruar në mënyrë sistematike gjithçka shqiptare dhe kishte bërë që një pjesë e shqiptarëve të flisnin e shkruanin gjuhën e pushtuesit e t’i shërbenin atij, për të shtypur vëllezërit shqiptarë (për të marrë lavde dhe poste nga Perandoria Turke) dhe së dyti, kundër pretendimeve shoviniste të morkive fqinje, që mbroheshin në synimet e tyre nga vetë Fuqitë e Mëdha të Europës, që nxisnin dhe përkrahin në rrugë diplomatike synimet e fqinjëve grabiqarë.
Në situatën tepër të rrezikshme dhe të vështira për fatet e kombit, Grupi i Deputetëve Shqiptarë në Stamboll, i kërkoi Qeverisë së Xhonturqve të Rinj, që t’i njehte menjëherë popullit shqiptar të drejtën kombëtare për vetëvendosje. Xhonturqit, të tërbuar nga kërkesat e deputetëve shqiptarë, i hodhën poshtë pretendimet e tyre njëzëri, duke rritur masat e shtypjes dhe represionit ndaj elementëve të rrezikshëm për vijimin e sundit të tyre në Shqipëri.

Në kushtet pa udhëzgjidhje, popullit dhe trimave atdhetarë, që mbështeteshin në lëvizjet e tyre liridashëse nga shtresat e popullit, nuk i mbetej gjë tjetër, veçse t’i fitonin këto të drejta të njeriut dhe të një kombit që nuk kishte asgjë me kolonët turq, që t’i rifitonte me luftë dhe gjak të pastër arbëror. Menjëherë pas kësaj ngjarjeje, një grup të vonuar patriotësh shqiptarë, u mblodhën në Stamboll, në udhëheqjen e Ismail Bej Qemalit. E gjithë kjo tashmë kishte ndodhur kur Perandoria Otomane ihste buzë greminës, falë grindjeve për pushtet përmes vrasjeve që kishin plasur në klanet e dinnastisë së pushtetarëve të lartë. Megjithatë, ujku turk edhe pse i plagosur rëndë me vdekje ishte tepër i rrezikshëm.

Në mbledhje u vendos, që në vendin e shqiponjave të rifillonin kryengritjet e njëpasnjëshme, duke rikujtuar, ndonëse me vonë, peridhën e lavdishme të Gjergj Kastriotit. Për organizmin e kryengritjeve me armë në dorë në Veri të Shqipërisë dhe pjesën e Mesme të saj, do të vepronte patrioti liberator Luigj Gurakuqi dhe në Kosovë Hasan Prishtina, ndërsa në Shqipërinë e Jugut, ishte caktuar ish – deputeti në Parlamentin Turk Ismail bej Qemali, i mbështetur nga Rilindasit e tjerë.
Ngjarjet historike, që paraprijnë shpërthimin e Kryengritjes së Përgjithshme të vitit 1912, lidhen ngushtësisht me luftën e ndezur politike dhe përpjekjet e para më armë, që u zhvilluan gjatë fushatës së zgjedhjeve për deputetë.
Xhonturqit e kishin shpërndarë Parlamentin, me qëllim që të jepnin një goditje shkatërrimtare opozitës që kundërshtonte gjithnjë synimet e tyre. Në grupin e deputetëve në Parlamentin Turk, bënte pjesë edhe Grupi i Deputetëve Shqiptarë. Ata qysh në fillim i ishin bashkuar forcave reformatore në Turqi, që kërkon, përmes programit të tyre të detajuar politik “Liri dhe Marrëveshje”.

Duke parë aktivitetin e madh politik, që luante forca patriotike shqiptare, të drejtuar nga Ismail bej Qemali, Bajo Topulli, Hasan Prishtina etj., në Parlamentin e Përandorisë Turke, Xhonturqite Rinj të Stambollit, synonin që këto deputetë shqiptarë të mos fitonin një mandat tjetër në Parlamentin turk, sepse kishin dalë nga synimet e Xhonturqve si “bukëshkalë të Perandorisë”.

Për t’a ishte më e mirë të zgjidheshin deputetë kukull, që mund të vepronin sipas porosisë së Xhonturqve të Rinj, duke i përdorur si vegël qorre në synimet e tyre shtypëse dhe zgjatjen sa të jetë e mundur të pushtetit të tyre kolonial në Shqipëri. Por koha e tyre kishte perenduar, bashkë me tjetërsimin e ndërtesës prej rëre të Perandorisë, që ishte mbuluar nga korrupsioni, rryshfeti, nepotizmi, intriga, mashtrimi, kulti i madhështisë, degjenerimi moral dhe politik, brenda vetë Perandorisë, që me paterica kërkohej të mbahej gjallë nga “reformatorët” e rinj me emrin e çuditshëm Xhonturqit e Rinj.

Në ballë të kryengritjeve të njëpasnjëshme
Atdhetari i flaktë Gjeto Çoku, drejtoi shumë aksione luftarake të kryengritësve në krahinën e tij, duke qenë një shembull konkret i vetëmohimit të binomit jetë a vdekje. Kryeprijësi luftarak me mbështetësit e tij patriotë nga krahina e Bregut të Matës, organizuan me sukses sulmin luftarak kundër garnizoneve të taboreve turke të stacionuar asokohe në Lezhë, që në histori ka mbetur e gdhendur data 29 maj e vitit 1912.

E paharruar, mbetët edhe beteja e përgjakshme e organizuar në në vendin e quajtur Kodrat e Pllanës dhe Trapin e Gurëzit më 22 qershor 1912, prishja e vijës telefonike të komunikimit midis trupave pushtuese osmane më 5 korrik të vitit 1912.

Një muaj me vonë Gjeto Coku, do të gjendet shumë kilometra larg vendlindjes së tij. Ai ishte vendosur për disa ditë në qytetin e Durrësit, nga ku po përgatitej të realizonte planin e detajuar të sulmit kundër ushtarave turq, të stacionuar në disa qendra të qytetit. Falë aftësisë dhe përvojës, në luftën kundër ushtrisë turke, Gjeto Coku, sulmon në mënyrë të rrufeshme depot e armëve në Durrës, më 16 korrik të vitit 1912, mbasi kishte elemeinuar fizikisht rojet mbrojtëse të ushtrisë turke.

Këtu varrohet (plagoset) vëllai i Gjeto Çokut, Deda dhe Llesh Nikë Daka prej Kelmendit. Ata qëndruan si burrat në fronin e luftimit, duke mos u dorëzuar. Edhe të plagosur , ku plagët i pikonin gjak, ata shtinin me armë në dorë mbi armikun, deri sa shokët e tyre luftërarë vijnë dhe i marrin në krah dhe i dergojnë për mjekime në shtëpitë e tyre…

Ishte merita e patriotit të zjarrtë Gjeto Çoku, që në kështjellën legjendare dhe historike të Lezhës historike ngriti me plot nder dhe lavdi Flamurin e Lirisë të Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti, atë Flamur Kuq e Zi, të larë ndër shekuj me gjak trimash shqiptarë. Kjo ngjarje e rëndësishme për qytetin e vogël të Lezhës vinte menjëherë disa ditë pas aktit historik të Shpalljes së Pavarësisë dhe ngritjes së Flamurit shqiptar në Vlorën e Ismail Bej Qemalit më 28 nëntor 1912.

Ka qenë Ismail Qemali, admiruesi dhe miku i tij i afërt që e nxiti të lartësojë simbolin e shqiptarëve në Lezhë, duke i dhënë një shembull të mirë të gjithë patriotëve shqiptarë që e kishin mbështetur në luftrat kryengritëse të organizuar nga vetë Gjeto Coku në krahinën e tij dhe në disa zona të tjera të Shqipërisë.
Fatosi i lirisë Gjeto Coku, me pathosin e pashquar për pavarësinë dhe prosperitetin e vendit të tij pranë familjes së vjetër të Europës përparimtare, bëri që ai shpesh të jetë kundërshtarë pikëpamjesh me disa krerë lokalistë, që kërkonin lirinë e vendit me kushtet që kishin vendosur xhonturqit (Qeveria e Turqve Rinj në Shqipëri), që dëshironin të zvarritej pavarësia e vendit të shqiponjave.

Gjeto Coku, asnjeherë nuk u pajtua me procesin e osmanizimit të detyruar, që do të thoshte thellim i metejshëm në hendekun e shkombëtarizimit të popullit tonë, nështrimin në të gjithë rrafshet e jetës së banorëve autoktonë, duke humbur të drejtën për të qenë shqiptar të lashtë pasues të denjë të të parëve tanë ilirë.
Gjithsesi duhet pohuar, se vendi ynë asokohe gjendej para një katastrofe ekonomike, sociale, kulturore dhe asgjesimi të ndërgjegjes kombëtare në mënyrë graduale dhe të studiuar mirë nga ana e kolonizatorëve të vjetër turq, kur vetë Perandoria Otomane ishte përfshirë nga tërmeti i shkatërrimit të plotë. Patriotët e vertëtë shqiptarë, me në krye Rilindasit diturakë, kishin vite që përmes medias së shkruar përpiqeshin të zgjonin nga gjumi letargjik ato pjesë energjike të popullsisë, që do t’i sillte më vonë shumë telashe Perandorisë së kalbur turke, e cila më vonë do të t’kurrej në strofkën e vet në Bosfor…

Ai e priti me armë në dorë pushtimin e Lezhës nga ushtritë serbe në nëntor të vitit 1913. Pas largimit të tyre nga Lezha, në gjysmën e dytë të muajit prill të vitit 1914, Gjeto Çoku, u vu menjëherë në krye të lëvizjeve reformatore të kohës. Kështu, ai ishte ndër të parët që u vu në krye të administratës që u ngrit në Krahinën e Matës dhe pranoi njëzëri kërkesën e Qeverisë së Vlorës për të bashkëpunuar me të. Ai u vra trathtisht në Lezhë nga agjentët e qeverisë serbe, të cilët me kokë kërkonin elemnimin e tij fizik, si një pengesë serioze për arritjen e synimeve të tyre shovinste ndaj tokave shqiptare në Veri të Shqipërisë.

Në lidhje me këtë vrasje shtypi përparimtar i kohës reagoi menjëherë nëpërmjet një sërë shkrimesh, ku vlerëson rolin e madh patriotik, që kishte luajtur patrioti i vendosur Gjeto Çoku, ku, ndër të tjera, analizohet situata politike në Lezhë dhe Skuraj. Popullsia vendase dhe vetë administratorët e Qeverisë së Qarkut të Lezhës, ishin shumë të idinjuar për vrasjen e atdhetarit me vizione të pastra përparimtare.
Gjeto Coku qe i krishtenë imirë, atdhetar i njimendët e burrë i drejtë e trim. Pa qenë vetë nevoja e kujt e pa sopatë e drapën kurrë n’e huejën, qe buka e të gjithë shekullit (buka e të gjithë shekullit – kuptimi: qe mikpritës; në shtëpi të tij hanin bukë njerëz të shumtë, shënimi i redaksisë së revistës “Hylli i Dritës”); e as iu shit, as iu leçit kujt a për me u pri a për me u çelë shteg ushtrive; por, konden (i kënaqur) në atë okë e copë, në të cilat e pati vu Zoti, qe nderi i fesë, nami i Atdheut e miku i të gjithë të mirëve. – Arsyeja, për të cilën që vra, nuk dihet. – Në mort të tij u mblodh panagjyr i madh. Ndërsa të tjerë të huej, qe P. Severin Lushaj, P. Rrok Vataj, Baron D. Nopça e Miss Durham. Me 12 tetor u tha Mesha e dritës për shpirt të tij. në atë Meshë, qe delegati i arqipeshkvit të Shkodrës, D. Ndre Mjedja, si edhe D. G. Kukula, D. P. Ungrej. P. Engjëll Paliqi tha Meshën e P. Severin Lushaj bani predkun (fjala fetare që mban prifti në meshë)…”(f. 29)

Vlerësime për veprimtari patriotike të Gjeto Cokut
Patriotët e vërtetë shqiptarë gjatë kohës kur kanë ndodhur ngjarjet janë vlerësuar me respekt të madh nga bashkëkohësit dhe shtypi periodik brenda dhe ai i mërgimtarëve jashtë trojeve etnike shqiptare. Një vlerësim të tillë, ka marrë herë pas here edhe trimi i Bregut të Matës Gjeto Coku.

Shtypi, revistat e përditshme dhe të përkohshmet e kohës, si: “Hylli i Dritës”, “Perparimi”, “L.E.K.A.”, etj., kanë shkruar për kryengritjet e malësorëve të Bregut të Matës dhe udhëheqësin e tyre atdhetar Gjeto Cokun. Edhe në shekullin e kaluar studiuesit e historisë, pavarësisht se në kohën e reegjimit komunist historiografia ishte e politizuar, figura e Gjeto Cokut, është trajtuar sëbashku me patriotët e tjerë të lëvizjeve antiturke me armë në dorë.

Për merita të padiskutueshme, të dokumentuar në arkivat shqiptare dhe të huaja, ish – Presidiumi i Kuvendit Popullor të Shqipërisë, i ka dhënë me dekret #6660, Tiranë 17.11.1982, Gjeto Prek Cokut medaljen, “Për veprimtari patriotike”, në motivacionin e së cilës është shkruar: “Për ndihmesën e dhënë në Luftën për Çlirimin Kombëtar dhe për Mbrojtjen e Tërëisë së Tokave Shqiptare”.

Tashmë në panteonin e burrave të shquar të kombit shqiptar, një vend të merituar nderi dhe krenarie ka marrë edhe patrioti i flaktë i lirisë dhe pavarësisë së Shqipërisë Gjeto Coku, nderimi për te është vlerësim, për të gjithë familjen dhe krahinën e tij të dashur së cilës iu përkushtua deri sa mbyllit sytë.
Sot nipat e mbesat e tij në Lezhës (Shqipëri) dhe diasporë krenohen, për birin e madh të Kelmendit, që u bë përherë pushkë e grehur për armikun turk e malazias dhe bujar e i dashur për mikun, në sofrën e madhe të zemrës së tij, të shtruar përherë me bukë, krypë e zemër.

Dr. Nikollë Loka/

Hafiz Ibrahim Dalliu (1878-1952) ka qenë hoxhë, intelektual dhe veprimtar i çështjes kombëtare. Lindi në një familje tiranase në vitin 1878, djali i Mustafa Dalliut, i cili i përkiste një prej familjeve të njohura dhe të kulturuara të Tiranës. Vëllezërit e Ibrahimit, Hysniu dhe Aliu ishin përkatësisht hafiz dhe haxhi. Ibrahimi e përfundoi arsimin fillor dhe të mesëm fetar në Tiranë, ku krahas dijeve të tjera, mësoi osmanisht dhe arabisht. Vazhdoi studimet e larta për teologji në Stamboll, ku u njoh me veprimtarë të shquar të Komitetit Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Shqipërisë. Gjatë viteve të shkollimit ai u përgatit si një ndër klerikët dhe atdhetarët më në zë shqiptarë të kohës së tij. Ibrahimi kishteqenë shok fëmijërie i Seremedin dhe Murat Toptani, me të cilët mbajti lidhje të ngushta gjatë jetës.

Kthehet në Tiranë dhe fillon punë si mësues në vitin 1901. Në bashkëpunim me Filip Ashikun ndihmoi në hapjen e shkollave shqipe në Tiranë, duke vazhduar deri në fund të vitit 1903, kur këto shkolla u mbyllën nga autoritetet osmane. Edhe pse u mbyllën shkollat legale, Hafizi vazhdoi të njëjtën veprimtari në mënyrë ilegale, duke drejtuar kurse të gjuhës shqipe në familjet e qytetarëve tiranas, si në familjen e Murat Toptanit etj., për ta rifilluar përsëri veprimtarinë arsimore legale në vitin 1908.

Fillimisht xhonturqit nuk i ndaluan veprimtaritë e klubeve shqiptare, por bënë përpjekje për t’i kontrolluar ato, duke deklaruar se të gjithë ishin osmanë. Që në fillimet e tyre, klubet e shqiptarëve u bënë qendra të veprimtarisë kulturore të elitës intelektuale dhe filluan përpjekjet për hapjen shkollave në gjuhën shqipe. Edhe vetë klubet u shndërruan në shkolla dhe në qendra për mësimin dhe përhapjen e shkrimit shqip. Si rezultat i kundërshtimit të pandërprerë të osmanëve ndaj arsimit në gjuhën shqipe dhe i përpjekjeve të nacionalistëve shqiptarë, klerikë atdhetarë myslimanë u përfshinë në punën e klubeve kulturore, duke u bërë thirrje atdhetarëve që të fillonin mësimin në gjuhën shqipe, të tjerë duke futur mësimin shqip në shkollat fetare. Në vitin 1908, Ibrahimi hapi shkollën e parë të vajzave në Tiranë, ku u përgatitën mësueset e para të njohura si: Servete Maçi etj.

Hafëz Ibrahim Dalliu ishte përfaqësues i Tiranës në Kongresin e Elbasanit, i cili trajtoi gjërësisht problemet që kishin të bënin me përhapjen e mëtejshme të arsimit në gjuhën shqipe; përgatitjen e mësuesve për shkollat shqipe dhe organizimin më të mirë të lëvizjes kulturore e asaj kombëtare. Siç është shkruar në shtypin e kohës, shpirti i Kongresit të Elbasanit përmblidhej në tri vendime: Çelja e një shkolle normale në Elbasan; krijimi i një shoqërie qendrore shkollore në Korçë; zgjedhja e Klubit të Manastirit si klub qendror për dy vjetët e ardhshëme. Në zbatim të atyre vendimeve, më 1 dhjetor 1909, u çel Shkolla Normale (pedagogjike) e Elbasanit, që ishte shkolla e parë e mesme kombëtare shqipe. Hafiz Ibrahim Dalliu ishte njëri nga mësuesit e parë të saj, krahas Aleksandër Xhuvanit, Sotir Pecit, Luigj Gurakuqit, Petër Dodbibës, Simon Shuteriqit dhe Hasan Mejzës.

Gjatë kësaj kohe, prej vitit 1909-1911, Hafiz Ibrahim Dalliu u arrestua disa herë nga regjimi osman, si veprimtar për arsimin shqip e çështjen kombëtare. Gjatë arrestimeve, atij iu sekuestruan materiale didaktike dhe material në gjuhën shqipe, ndër të cilat revista “Albania” dhe fletorja “Trumpeta e Krujës” e Faik Konicës, etj. Në vitin 1911, Ibrahimi ishte i mbyllur nga regjimi osman në burgun e Manastirit dhe më pas në kështjellën e Selanikut. Pas disa muajsh, u lirua nga burgu, për shkak të përpjekjeve të atdhetarëve Hasan Prishtina e Mihal Grameno.

Më 26 nëntor 1912, Hafiz Ibrahim Dalliu ishte pjesëmarrës aktiv në përgatitjen dhe zhvillimin e ceremonisë së ngritjes së Flamurit dhe shpalljes së pavarësisë në Tiranë, si dhe shkroi një Letër-Protestë dërguar forcave ushtarake serbe, që ndodheshin në zonën verilindore të Shqipërisë dhe përgatiteshin ta mësynin Tiranën. Në formimin me ndjenja patriotike të Dalliut ndikoi bashkëpunimi me atdhetarë shqiptare. Në librin e tij “Patriotizma në Tiranë”, autori ka përmendur mbi 150 burra aktivistë e veprimtarë të vendosur të shqiptarizmit.

Pas vitit 1912, Hafiz Ibrahim Dalliu iu kushtua publicistikës dhe letërsisë satirike. Më vonë drejtoi gazetën politike “Dajti”. Nga viti 1918 deri në vitin 1924, ai botoi një varg veprash satirike, duke u bërë kështu ndër të parët poetë satirikë që çanë rrugën e humorit në letërsinë shqipe. Ndër veprat më të dalluara janë: “Grenxat e kuqe” (1918), “Dokrrat e hinit” (1920), “Kabineti i Xhafer Ypit” (1922) etj. Ai shkroi gjithashtu edhe librin me vjersha atdhetare “Kreshniku i atdheut”, si dhe monografinë “Patriotizma në Tiranë”. Njohjen si poet ai e fitoi me elegjinë kushtuar Avni Rustemit.

Në vitin 1920, Ibrahim Dalliu është anëtar i delegacionit të trevës së Tiranës në Kongresin e Lushnjes dhe pas kthimit në Tiranë u dallua si një nga veprimtarët më aktivë në zbatim të vendimeve të Kongresit. Gjatë gjithë periudhës, deri në vitin 1924 është aktiv në ngjarjet politike të kohës. Pas rikthimit në pushtet të Ahmet Zogut, ai u largua nga politika dhe është marrë kryesisht me studime në fushën e fesë islame, duke bërë komente, përkthyer, zbërthyer e interpretuar librin e shenjtë islam e vepra të personaliteteve të shquara islame. Po ashtu ka bërë edhe studime në fushën e teologjisë islame, që përbëjnë kontribut të tij personal në këtë fushë.

Në vitet e pushtimit fashist, Dalliu u angazhua në politikë, duke u bërë deputet i Asamblesë Kombëtare, të kontrolluar nga gjermanët, në vitin 1943.

Me ardhjen e komunistëve në pushtet, në vitin 1944, ai u arrestua dhe u burgos për shkak të angazhimit të tij në politikë në krah të gjermanëve, si dhe të disa poezive të mprehta antikomuniste që kishte shkruar, në fillim të shkurtit të vitit 1948 dhe më 24 shkurt të atij viti, me vendim nr. 67, Gjykata e Tiranës e dënoi “për faje penale kundër popullit e shtetit – agjitacion e propagandë”, me 5 vjet burg, konfiskimin e pasurisë dhe humbjen e të drejtave civile për 3 vjet. Më 25 shtator 1948, Plenumi i Gjykatës së Lartë e prishi vendimin nr. 67, sepse çështja ishte pushuar nga Gjykata e Lartë. Por Hafiz Ibrahim Dalliu ishte torturuar pa mëshirë, për shtatë muaj rresht, pa marrë parasysh as moshën e tij të thyer. Doli i gjymtuar nga qelitë e errëta të diktaturës komuniste, në shtator të vitit 1948 dhe me 25 maj të vitit 1952 ndërroi jetë.

Hafız Ibrahim Dalliu konsiderohet si një nga figurat e rëndësishme të inteligjencës shqiptare. Ai ka qenë aktiv në fushat e arsimit, fesë, politikës dhe kulturës. Përveçse punonte në shkolla, vazhdonte edhe me përkthimin dhe komentimin e Kuranit. Ishte një nga themeluesit e revistës Dajti, rreth së cilës përpiqej të bashkonte intelektualët e kohës. Ai luftoi për bashkimin e trojeve etnike shqiptare dhe për këtë shkak krijoi një rreth të gjerë shoqëror. Ndërkohë kishte marrëdhënie edhe me figura të njohura si Hasan Prishtina, apo me personalitete të kulturës si: Musâ Maçi, Hafız Ali Korça, Ismail Ndroçi, Hasan Vogli, Myslim Llagami etj. Ibrahimi zotëronte arabisht, turqisht, me shumë gjasë edhe persisht. Në veprat e tij ai synonte përparimin e shoqërisë në përputhje me vlerat kulturore të kohës së tij.

Hafiz Ibrahim Dalliu botoi disa libra me karakter fetar, politik dhe social. Libri i të Falmes tregon rregullat kryesore të të gjitha namazeve ditore e periodike, si dhe dispozitat kuranore në lidhje me këtë shtyllë të islamit. Libri “Dhanti e Ramazanit” përmban rregullat e agjërimit, si e kur lejohet që të mos agjërohet, kur ndërpritet agjërimi dhe kur konsiderohet i prishur. Po ashtu, përmend dobitë fiziologjike, rëndësinë e edukimit moral nëpërmjet agjërimit dhe vlerën shoqërore të tij. Autor i ilahisë “Një lutje shpirtit të madhnueshëm të Resulull-llahit”, botuar shumë herët. Është një himn fetar i frymëzuar nga dashuria që ka myslimani për Profetin e tij dhe për islamin.

Poema satirike “Dokrrat e Hinit” vë në lojë ata njerëz që nuk i sjellin asnjë dobi atdheut e shoqërisë dhe e kalojnë kohën nëpër kafene me biseda të kota e të padobishme. Ai i ironizon pseudointelektualët, që i përdorin fjalët e huaja vend e pa vend. Sidoqoftë kryevepra e Hafiz Dalliut është vepra “E lemja dhe jeta e të madhit Muhamed a.s.”, vepër origjinale në vargje (6143 vargje), por nuk bie më poshtë edhe Tefsiri i Kuranit, i titulluar “Ajka e kuptimeve të Kuran Qerimit”, përkthyer dhe përgatitur prej vetë atij. Vlen të përmendet gjithashtu kontributi i tij i paçmuar gjatë viteve ’30 për botimet e shumta që bëri në shërbim të edukimit fetar.

Libra të tjerë me karakter fetar janë edhe: “Udha muhamedane” (vepër afër 500 faqesh), botuar në Tiranë më 1936, “Mësime teorike dhe praktike të besimit islam”, Tiranë, 1935 etj.

Te libri “Patriotizma në Tiranë”, autori ka marrë në analizë zhvillimet e shoqërisë shqiptare dhe pjesëmarrjen e atdhetarëve të Tiranës në veprimtari patriotike, para e pas shpalljes së Pavarësisë Kombëtare.

Hafiz Ibrahim Dalliu ka qenë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Krijimtaria, veprimtaria dhe kontributi i tij u la në harresë nga sistemi komunist. Figura e tij u vlerësua e u ngrit lart vetëm pas rënies së këtij regjimi. Në prill të vitit 2016, u dekorua nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë zoti Bujar Nishani me titullin “Nderi i Kombit” (pas vdekjes). Një rrugë dhe një shkollë e mesme në Tiranë mbajnë emrin e tij.