GJURMIMI I BIBLIOTEKËS SË FAIK KONICËS

February 13, 2017 by dgreca

Nga Agron Alibali, LL.M. [1]/*

Ne Foto: Studiuesi Agron Alibali duke i dhuruar dr. Gjon Bucaj per Biblioteken e Vatres, librin e tij”Dritehijet e nje Diplomati”, fitues i cmimit”Konica” ne konkursin”2016- Viti i Faik Konices”/Biblioteka e Faik Konicës (BFK) është ndër vlerat e çmuara të trashëgimisë kombëtare që ende konsiderohet e humbur. Megjithatë, falë përpjekjeve të kohëve të fundit, janë zbuluar një sasi e konsiderueshme librash, të cilët iu besuan me 16 nëntor 2016 Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë (BKSH). Ndryshe nga biblioteka të tjera të pasura private të personaliteteve shqiptare, që për arsye të ndryshme kanë humbur, biblioteka e Faik Konicës paraqet vlerë të veçantë edhe për faktin se është ndërtuar dhe pasuruar jashtë kufinjve të Shqipërisë.

Përbërja – Nga të dhënat e deritanishme mund të themi se BFK ishte ndër bibliotekat më të pasura private të ndonjë personaliteti shqiptar brenda dhe jashtë shtetit. Ajo, madje mbahej si një ndër më të çmuarat edhe nga personalitete amerikane që e njihnin Konicën personalisht, dhe që e kishin vizituar atë.[2]

Konica mbahej si bibliofil i mirëfilltë, që e dashuronte librin. Ai u miqësua me librin qysh në moshë të njomë, dhe filloi të ndërtojë bibliotekën e tij kur ishte me studime në Francë dhe mandej si botues dhe redaktor përgjegjës i revistës “Albania”. Lëvizjet e shumta në dy kontinente, Lufta Botërore, ngulja përfundimtare në Amerikë, duhet ta kenë vështirësuar përpjekjen e Konicës për ruajtjen, pasurimin dhe bartjen e bibliotekës së tij. Megjithatë, pikërisht këto itinerare të pashtershme, ku ai u zgjeroi më tej rrethin e dijes, njohurive dhe të njohurve, si dhe të interesave të tij të larmishme, e shtojnë edhe më shumë vlerën e librave, që u bënë shoqëruesit e shokët më të mirë të tij.

Përbërja lëndore e BFK-së përfshin libra në gjuhë të ndryshme, në fushën e letërsisë, historisë, gjuhësisë, filozofisë, diplomacisë, jurisprudencës etj. Librat janë shumë të çmuar. Si shembull përmendim se, në pjesën e gjetur kohët e fundit është edhe një libër i autorit arbëror Nikollë Leonik Tomeut, i vitit 1532.

Sa i takon përbërjes sasiore të BFK-së, të dhënat janë deri diku të papajtueshme. Peter Tyko dhe Vasil Pani, përfaqësues të Vatrës që numëruan të parët librat e BFK-së në Uashington pas vdekjes së Konicës në fund të vitit 1942 patën deklaruar se sasia ishte përmbi 3000 blenj.[3] Pas sjelljes së tyre nga kryeqyteti amerikan dhe vendosjes në Kishën Ortodokse Shqiptare të Shën Gjergjit në South Boston në vitin 1954, numri i raportuar në Dielli jepet si 1929 libra.[4] Deri me 11 shkurt 2017 janë gjetur 280 libra të BFK-s. BKSH-së i janë kthyer 279. Mbeten ende pa u gjetur dhe kthyer edhe 1649 libra të tjerë…

2. Çështja e lënies trashëgim tek BKSH – Dëshira e Konicës që biblioteka e tij e pasur t’i besohej pas vdekjes BKSH-së është e vërtetuar plotësisht dhe në mënyrë të pakontestueshme. Kjo provohet nga dëshmitë e Charlotte Graham, sekretare e Konicës deri kur ai vdiq,[5] dhe u konformua më tej nga Fan S. Noli. Për ruajtjen e saj dhe përmbushjen e dëshirës së Konicës kontribuan dhjetra antarë të Vatrës nga e gjithë Amerika, emrat e të cilëve u botuan në një numër të posaçëm të Diellit në vitin 1943.[6] Kontribut të veçantë dha “shoku i tij i armëve”, Fan S. Noli. Për arsye objektive amaneti i Konicës mbeti i panjëmendësuar për një kohë shumë të gjatë. Pesha e pamëshirshme e kohës, ndryshimi i brezave brenda komunitetit shqiptaro-amerikan, si dhe faktorë të tjerë sollën si pasojë humbjen e gjurmëve të kësaj pasurie me vlera të jashtëzakonshme. Gjetjet e fundit, dhe aktet përkatëse të kthimit dhe besimit të librave tek BKSH konfirmojnë më tej amanetin e Konicës dhe mishërojnë realizimin praktik të tij.
Si dhe ku u gjet pjesa e njohur e BFK-së: Hollësirat për gjetjet historike të BFK-së jepen në librin “Faik Konica – dritëhijet e një diplomati”.[7] Këtu mund të përmendim se gjetjet janë si më poshtë:

Libri i parë: Storia e Letteratura del Popolo Albanese, nga Gaetano Petrotta – u gjend në zyrat dhe bibliotekën e Vatrës në NYC në vitin 2004;
Tre libra të tjerë u gjendën tek sendet e Sarah Panarity-t në rrethet e Bostonit në vitin 2006;
272 libra të tjerë u gjetën në pranverën e vitit 2016, të ruajtura me përkushtim nën kujdestarinë e familjes së ish-Kryetarit të Vatrës dhe udhëheqësit legjendar të komunitetit shqiptaro-amerikan, z. Andon Athanas.
Sikurse përmendëm, nga 1929 libra të ruajtur fillimisht në Kishën e Shën Gjergjit në mesin e viteve 1950 sot janë gjetur gjithsejt 280 blenj.[8] Përveç librit të fundit, të gjetur në zyrat e Vatrës me 11 shkurt 2017 me rastin e aktivitetit për 100 vjetorin e Musine Kokalatrit, të gjithë librat e gjetur deri tani tashmë janë kthyer në BKSH, duke vënë në jetë amanetin e Faik Konicës. Autori gjen rastin të vlerësojë kontributin e veçantë dhe të pazëvendësueshëm të BKSH-së në përmbushjen me sukses të këtij projekti madhor e me përmasa historlke për kulturën kombëtare mbarëshqiptare.

Ku mund të ndodhet pjesa tjetër e BFK-së, e përbërë prej 1649 librash?: Nga gjetjet e deritanishme mund të arrihet në përfundimin se BFK ka qenë në masë dërrmuese në rrethet e Bostonit deri të paktën mesin e viteve 1990. Po ashtu, me probabilitet të lartë mund të konkludohet që librat të kenë qenë në ruajtje, përdorim apo administrim të këtyre tre palëve:
1. Kisha e Shën Gjergjit – kjo vërtetohet nga fakti që librat u vendosën fillimisht në mjediset e kësaj kishe kur u tranportuan nga Uashingtoni, si dhe nga fakti tjetër që, pikërisht në Kishën e Shën Gjergjit u ndodh edhe shtampa e famshme EX LIBRIS F.K, me të cilën Konica përgatiste etiketat që i ngjiste në kapakun e brendshëm të librave[9];
2. Qerim Panariti – kjo vërtetohet nga gjetja e tre librave të Konicës në sendet e fundit të Sarah Panaritit, të shoqes së Qerimit, libra që iu kthyen BKSH-së në 13 janar 2016;
3. Familja e Andon Athanasit – Kjo konfirmohet nga libri i parë dhe i fundit, të gjetur në zyrat e Vatrës në Nju Jork përkatësisht më 2004 dhe 2017, në pjesën e materialeve dhe arkivave të Vatrës që ishin ruajtur prej shumë vitesh në magazinat e Athanasit në rrethet e Bostonit. Kjo vërtetohet më tej, madje katërcipërisht, nga fakti se gjetja e fundit e rëndësishme e BFK-së prej 272 librash është nga biblioteka e familjes së Andon Athanasit.

Përfundime:Duhet theksuar se në pjesën e gjetur deri tani janë në gjuhën shqip vetëm 3 libra. Duke supozuar me njëfarë sigurie se Konica do të ketë pasur një numër të konsiderueshëm librash të çmuar në shqip, mungesa e tyre nënkupton një trajtim deri diku sistematik të pjesës ende të pagjetur deri tani.

Duhet mbajtur parasysh, po ashtu, se ka të dhëna të tërthorta dhe të pakonfirmuara se një sasi librash nga BFK mund t’i janë dhuruar bibliotekave të Universitetit të Çikagos dhe të Universitetit të Harvardit.

Duke u nisur nga rrethanat e adresës së fundit të librave të gjetur mund të konkludohet se edhe pjesa tjetër, ende e humbur, e BFK-së, nuk mund të ndodhet larg vendit e mjedisit të lidhur me aktorët e mësipërm.

Në bashkëpunim të ngushtë me Federatën Pan-shqiptare Vatra dhe komunitetin shqiptaro-amerikan, qeveria shqiptare mundësoi në vitin 1995 kthimin në atdhe të eshtrave të Faik Konicës. Dy dekada më vonë, bashkëpunimi midis komunitetit shqiptaro-amerikan dhe institucioneve të shtetit shqiptare mundësoi gjurmimin e kthimin në atdhe të një pjese të bibliotekës së humbur të Faik Konicës, duke nderuar edhe kujtimin e Fan S. Nolit si dhe kontributin e dhjetra antarëve të Vatrës, që dhanë kursimet e tyre për ruajtjen dhe shpëtimin e BFK-së.

Le të shpresojmë se, ashtu sikurse eshtrat e Faikut të madh u kthyen të plota në atdhe, edhe biblioteka e tij të mos mbetet e gjymtuar, por të gjurmohet dhe kthehet një ditë e plotë në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë, duke përmbushur më në fund amanetin, ende të patretur, të këtij rilindësi të shquar të kombit dhe shtetit shqiptar.

Agron Alibali, LL.M.

*[1] Autori është Senior Fellow në Universitetin e Massachusett-it në Boston. Kumtesa u paraqit në Seminarin e Vatrës për vitin përkujtimor për Faik Konicën – NYC, 26 nëntor 2016. Në pamundësi të pranisë së autorit, kumtesa u lexua nga zv. Kryetari i Vatrës, z. Asllam Bushati.

[2]…Father Cartwright, of the Immaculate Conception Church in Washington, who was a great friend of Mr. Konitza, knows something of the value of the library…” Charlotte Graham, [Faik Konitza, Selected Correspondence, Ed. B. Destani,, London, p. 139.

[3] Peter Tyko, Libraria e Faik Konitzës, Dielli, 1943.

[4] “Librat e F. Konicës. Librat e të ndjerit Faik Konica, rreth 1929 blej të fushave të ndryshme, u vunë në kuti metalike dhe ruhen në Katedralen e Shën Gjergjit”. Dielli, vëll. 45, nr. 49, Boston, MA, 19 January 1955, 45th Year, Front Page.

[5] “…many times Mr. Konitza told me that he wanted [the books] to be part of the Albanian National Library…” Charlotte Graham, [Faik Konitza, Selected Correspondence, Ed. B. Destani,, London, p. 139.

[6] Dielli, Numër i Posaçëm, Nr. 5571, Boston, Mass, June 19, 1943, Vol. XXXVI, 36th Year, tashmë është në koleksionin e BKSH-sê

[7] Agron Alibali, “Faik Konica – Dritëhijet e një diplomati”, Argeta, Tiranë, 2016.

[8] Tre libra tjerë u identifikuan në bibliotekën personale të të nënshkruarit në qershor 2017, të dhuruar në gjallje nga z. Athanas, kurse libri i fundit u gjend në zyrën e Vatrës me 11 shkurt 2017 dhe titullohet The Saga of Coffee, the Biography of an Economic Product, by Heinrich Eduard Jacob, London, George Allen & Unwin, Ltd, 1935.

[9] Shtampa EX LIBRIS F.K prej aliazhi metalik iu kthye BKSH-së në shtator 2016.

*Kumtesa e mbajtur ne Simpoziumin shkencor organizuar nga Vatra me 26 Nentor 2016 me rastin e mbylljes te veprimtarive”2016-Viti i Konices”.

Epiriotët, shqiptarët e lashtësisë, ilirët që nuk u greqizuan

February 11, 2017 by dgreca

Termi ‘barbar’ nuk ndeshet në poemat e Homerit ku del vetëm termi barbarofon ( βαρβαροφώνων), që Homeri 2 e përdor për karianët, aleatët e trojanëve, që flisnin një gjuhë luviane të grupit anatolik perëndimor/

Në këtë shkrim shqyrtohen shkurtimisht burimet që lidhen me përkatësinë etnike të epirotëve të lashtë, të cilët Teodor Mommsen-i, historiani më i madh i kohës së tij, në veprën ende të patejkaluar “Histori e Romës” (Römische Geschichte) i quante epirotët “shqiptarët e lashtësisë” (die Albanesen des Alterthums)1.

Epirotët nuk ishin grekë

Thuajse të gjithë autorët e lashtë grekë i kanë konsideruar epirotët popull barbar, ashtu siç kanë konsideruar edhe fqinjët e tjerë të tyre trakë, ilirë, ose dhe më tej, trojanët, fenikasit, persët, egjiptianët, etj.Në këtë mënyrë, ata quanin barbar çdo grup etnik jogrek, pavarësisht nga niveli i kulturës ose shkalla e organizimit shoqëror të tyre. Ky fakt kërkon që fillimisht të bëjmë të qartë se ç’kuptonin grekët e lashtë me fjalën barbar.

Termi ‘barbar’ nuk ndeshet në poemat e Homerit ku del vetëm termi barbarofon ( βαρβαροφώνων), që Homeri 2 e përdor për karianët, aleatët e trojanëve, që flisnin një gjuhë luviane të grupit anatolik perëndimor.

Ndërsa për romakun barbari ishte i aftë për tu akulturuar, për grekun nuk ishte. Fjala barbar hyri në përdorim në greqishten e lashtë, pas luftrave Greko-Persiane, të cilat, duke forcuar unitetin e fiseve të ndryshme greke, bënë që ata të ndjejnë e të theksonin më shumë ndryshimin midis vetes dhe të huajve.

Ky ishte një term onomatopeik që theksonte faktin që ata ishin të huaj dhe flisnin një gjuhë të pakuptueshme për grekët. Një grek etnik në lashtësi, po të ishte i pagdhëndur e i pakulturuar për grekët e tjerë ishte një ksenos (ξένος), d.m.th. i huaj3, që sidoqoftë ishte superior ndaj barbarit, që gjithënjë ishte i huaj.

Tukididi nga shekulli V p.e.s. na informon se, në kohën e tij, fise të veçanta, madje në jug të Epirit, në Etolinë greke, si fisi i madh i euritanëve flisnin ende një gjuhë të huaj, në shprehjen e tij, një gjuhë fare të pakuptueshme ( ἀγνωστότατοι δὲ γλῶσσαν)

4 . Lidhur me fisin periferik epirot të amfilokëve, ai na thotë, pa dykuptimësi, se pjesa e fisit epirot që kufizohej me ambrakiotët grekë dhe u lidh me ta mësoi greqisht, duke na lënë të kuptojmë se më parë ata flisnin një gjuhë të tyre kurse pjesa që nuk u bashkua me ambrakiotët mbeti barbare, duke vërtetuar edhe një herë konceptin grek se kush nuk fliste/mësonte greqisht ishte/mbetej barbar.

Në mbështetje të pohimi të Tukididit vjen edhe një njoftim i gjeografit grek të lashtësisë, Skimnosit të Kiosit nga shekulli II p.e.s., i cili, duke folur për amfilokët, që në kohën e tij flisnin greqisht, thotë se mbi ta jetonin barbarë epirotë5.

Edhe Diodor Sikulusi në shekullin I p.e.s. tregon se në botën greke epirotët nuk njiheshin si grekë. Ai ankohet se kur Themistokliu u aratis në Mollosi u mor në mbrojtje nga mbreti mollos Admet, megjithë « tradhëtinë dhe dëmet që i kishte shkaktuar tërë botës greke” (ἀποκαλοῦντες προδότην καὶ λυμεῶνα τῆς ὅλης Ἑλλάδος)6, duke përjashtuar kështu Mollosinë epirote nga bota greke. Edhe kur ai thotë se po ta mbanin në Mollosi Themistokliun “të gjithë grekët do të nisnin luftë” kundër mbretit epirot, lë të kuptohet qartazi se epirotët nuk ishin grekë.

Straboni gjithashtu nuk lë të dyshohet se epirotët, po ashtu si dhe ilirët dhe trakët, ishin fqinjë të grekëve e jo grekë, kur thotë: “Edhe sot akoma, trakët, ilirët dhe epirotët rrojnë në kufi të Greqisë” (οἱ δὲ Θρᾷκες καὶ Ἰλλυριοὶ καὶ Ἠπειρῶται καὶ μέχρι νῦν ἐν πλευραῖς εἰσιν: ἔτι μέντοι μᾶλλον πρότερον ἢ νῦν, ὅπου γε καὶ τῆς ἐν τῷ παρόντι Ἑλλάδος) 7.

Por më parë, në shekullin V, p.e.s., Herodoti, shkruante se mollosët, ishin me prejardhje greke. Besnik i metodës se tij mitologjiko-historike, ai e mbështeste këtë opinion në gjenealogjinë mitike të familjes mbretërore mollose dhe në një thënie se një mollos, i quajtur Alcon, ishte midis atyre që kërkonin dorën e vajzës së Kleistenit8.

Përpjekje janë bërë edhe për të paraqitur si grek orakullin e Dodonës. Por autori i parë grek, Homeri, këtë orakull e quan shkoqur pellazg e jo grek.

Një shekull pas tij, edhe Hesiodi e quan lisin e orakullit si “vendin ku rrinin pellazgët” dhe Efori bashkëkohës i Herodotit, në shekullin V p.e.s. na thotë se orakulli i Dodonës ishte themeluar nga pellazgët”9.

Historiani britanik N.G.L. Hammond ka treguar se fillimisht orakulli vizitohej nga fiset veriore, d.m.th., ilire dhe epirote, dhe vetëm nga shekulli VII p.e.s. nga grekët. Edhe ata që banonin rreth tempullit të Dodonës ishin barbarë, thotë Straboni, duke u mbështetur te Homeri dhe, sipas Herodotit priftëreshat e atyshme flisnin një gjuhë të huaj (ἐβαρβάριζε) 10, 11, 12.

Dëshminë më shtrënguese dhe të pakundërshtueshme të identitetit jogrek të epirotëve, faktin që grekët ngritën koloni në Epir, unë po e përmënd të fundit jo pa qëllim: ajo dëshmi, në vetevete, do ta bënte të tepërt paraqitjen e argumenteve të mësipërme.

Ne njohim tre koloni të rëndësishme greke (dorike), të themeluara në bregdetin e Epirit: kolonia greke e Ambrakisë (Ἀμπρακία) e themeluar në shekullin VII p.e.s., mbi një vëndbanim epirot të shekullit IX p.e.s., Butrinti (Bouthrotos) – i themeluar rreth vitit 600 nga kolonistë prej ujdhesës përballë të Korfuzit mbi një vëndbanim të mëparshëm epirot dhe kolonia e Orikumit (Oricum) në gjirin e Vlorës, themeluar po rreth vitit 600 p.e.s. nga korinthianët. Veç këtyre njihen edhe të paktën 4 koloni të vogla greke në territorin e në nënfisit thesprot të kasopëve.

Edhe me anën e një silogjizmi të thjeshtë, çdo njeri, e jo vetem historiani, mund të arrijë në përfundimin se themelimi i kolonive greke në Epir, në vetvete, pa sjellë prova të tjera, mjafton për të vërtetuar se epirotët nuk ishin grekë. Sepse grekët, si dhe çdo popull që ka ngritur koloni, i themelonin ato në vënde të huaj e jo në vendin e tyre.

Megjithatë, fakti që epirotët nuk ishin grekë, në vetvete, nuk provon se ata ishin ilirë e madje as se nuk mund të jenë helenizuar më vonë. Kjo kërkon që tu jepet një përgjigje edhe spekullimeve se ata mund të mos kenë qënë grekë fillimisht, por mund të jenë helenizuar dikur në lashtësi.

Epirotët nuk u helenizuan në Lashtësi

’Helenizimi’ është një koncept tepër i papërshtatshem, që ka hyrë për të përcaktuar ndikimin grek në kulturat dhe jetën e popujve të tjerë. Autorë të ndryshëm me këtë term shpesh kuptojnë gjëra të ndryshme.Koncepti i sotëm i ’helenizimit’ nuk e shikon më atë si një ndikim të njëanshem të kulturës greke mbi të tjerat, por më shumë si një ndërveprim të kulturës greke me kulturat vëndase në të cilin këto të fundit janë vendimtare në procesin e seleksionimit dhe përshtatjes së elementëve kulturorë që përvetësohen13.

Epërsia e njohur kulturore greke bënte të mundur që mënyra e jetesës, zakonet, arti, organizimi shoqëror dhe urbanizimi i vëndeve në të cilat u ngritën këto koloni gjatë tërë bregdetit të Mesdheut e madje edhe në brigjet e detit të Zi, të ndikonin në shkallë të ndryshme në atë proces që sot njihet nën konceptin relativ, të papërcaktuar mirë e të papranuar me bashkëkuptim, të ‘helenizimit’ të popujve dhe vendeve të tjera.

Në qoftë se me helenizim do të kuptohej vetëm ky ndikim kulturor grek në Epir si tjetërkund në Europën mesdhetare, Lindjen e Afërme dhe Afrikën e Veriut, atëhere ky ka ndodhur edhe në Epir.

Duke besuar se epirotët u helenizuan dikur në Lashtësi, studiuesit britanikë të Epirit, G. N. Cross14 dhe N.G.L. Hammond, automatikisht kanë pranuar prejardhjen jo greke të tyre. Hammond mendon se zbulimi i mbishkrimeve greqisht të shekullit IV p.e.s. në Epir përbën një provë të helenizimit të epirotëve.

Ky argument i Hammondit, bie nën peshën e rëndë të fakteve të shumta se mbishkrimet greke të gjetura në shumë vende të Europes, nga Spanja deri në Rusi, si dhe të Azisë e Afrikës, nuk kanë sjellë as helenizimin as humbjen e identitetit etnik të popujve të atyre vendeve.

Futja e greqishtes në dokumente epirote të shekullit IV ( 370/368) p.e.s., gjithashtu nuk është e papritur edhe përdorimi i saj nga ndonjë mbret apo elita mollose për punë prestigji dhe komunikimi, ishte kushtëzuar jo vetëm nga fakti që në atë shekull, madje dhe shekuj më vonë, greqishtja ishte gjuhë e shkrimit, por ajo ishte pjesë e pandashme e projektit të dinastisë aiakide për të ruajtur lidhjet me Athinën dhe për të rrënjosur në opinion prejardhjen mitike hyjnore të tyre, si element i rëndësishëm legjitimitetit të pretenduar të saj për të sunduar në Epir.

Më vonë edhe latinishtja u bë lingua franca dhe gjuha e Kishës në shumicën e vëndeve të Europës perëndimore për shekuj me radhë; Koperniku dhe Newton-i i shkruan veprat e tyre latinisht dhe Lajbnici shkroi edhe frengjisht, por kjo nuk preku identitetet etnike të tyre respektivisht gjermano-polake, angleze dhe gjermane të tyre.

Do të ishte gabim të mendohej se ndikimi kulturor grek preku identitetin etnik të epirotëve, deri sa nuk ka të dhëna se ky ndikim shpuri në humbjen e gjuhës së tyre, prishjen e raporteve etnologjike te popullsisë, që mund të vinin nga ardhja e popullsive greke, humbjen e besimit dhe të organizimit të tyre fisnor dhe shtetëror. Siç do të shohim më tej, epirotët duket se i kanë ruajtur tërë ata elementë thelbësorë të identitetit të tyre etnik edhe përballë dhe kaq afër presionit kulturor grek.

Përsa i përket gjuhës, deri më sot askush nuk ka sjellë të dhëna nga burimet e lashta se epirotët ‘barbarë’ e humbën gjuhën e tyre dhe filluan të flasin greqisht; askush nuk ka sjellë të dhëna se arbrit/shqiptarët janë ardhës në Epir e, rrjedhimisht, epirotishtja/ilirishtja nuk është paraardhëse e shqipes.

Në pjesën e tretë të këtij shkrimi do të sillen të dhëna që tregojne se epirotët e lashtë kanë folur këtë paraardhëse të shqipes.

Për qëllimin e këtij shkrimi është e nevojshme të bëhet një dallim i qartë midis ‘helenizimit’ kulturor, dhe ‘helenizimit’ etnik. I pari do të kuptohet si ndikim i kulturës dhe artit grek në kulturën dhe artin e epirotëve, ashtu si dhe të latinëve dhe popujve të tjerë të lashtë ballkanikë si trakët, maqedonasit ose dhe dhe popujt e Lindjes së Afërme.

Me ‘helenizim etnik’ do të kuptohet ai proces historik qe shpie në humbjen e vetëdijes etnike, gjuhës, mënyrës së organizimit shoqëror, që duket se ka ndodhur në Maqedoninë e lashtë, pas vdekjes së Aleksandrit të madh, por edhe në Etoli dhe rajone të tjera të Greqisë që autorët e lashtë grekë na thonë se ishin banuar më parë nga fise jo greke7.

Në fillim le të shohim në se ‘helenizimi’ i Epirit preku strukturën sociale dhe organizimin e shoqërisë epirote në kolonitë greke në bregdetin e Epirit, në zonat rreth tyre dhe në tërë Epirin. Tablloja që po ravijëzohet, sidomos vitet e fundit, nuk përputhet aspak më atë që do të pritej po të qe se Epiri ishte helenizuar etnikisht.

Sot ka të dhëna bindëse se epirotët e ruajtën organizimin e tyre fisnor, që ishte fare i ndryshëm nga ai i qyteteve-shtete (poliseve) të Greqisë. Për këtë dëshmon jo vetëm fakti që Straboni beson se në kohën e tij në Epir ekzistonin ende 14 fise dhe në tërësi në epokën klasike njiheshin 36 fise epirote 15.

Të dhënat më të reja nga mbishkrimet e Butrintit, që përfshijnë dekrete të Lidhjes Kaone dhe Prasaibe, si dhe mbishkrimet për lirimin e skllevërve, tregojnë sa të nxituara kanë qënë hamëndjet se epirotët e lashtë u ‘helenizuan’ dikur në Lashtësi.

Nga ato mbishkrime të shekulllit IV p.e.s., del se njësia më e vogel e organizimit të fisit të prasaibëve në Kaoni ka qënë klani ose subetnia një komunitet prej 200-500 njerëzish 16. Bashkësia (koinoni) i prasaibëve në atë kohë përbëhej nga 90 klane dhe bashkësi klanesh.

Histori e Romës Römische Geschichte teodor mommsen 1

Daubner mendon se kjo ruajtje e habitshme e strukturës fisnore në Epirin e periudhës helenistike tregon se si studiuesit e Lashtësisë, në të vërtetë janë marrë me aspekte të kulturës elitare, ndërkohë që mendonin se ajo ishte kultura e popullit epirot. Ai arrin në përfundimin e drejtë por tronditës për një opinion mbizotërues se në epokën helenistike ka ndodhure helenizimi i Epirit. Nje helenizim i tillë, këmbëngul me bindje ai, “nuk ka ndodhur kurrsesi” 17.Fakti që prasaibët kaonë, që kishin si kryeqendër Butrintin, një koloni greke, që ishin më të ekspozuar ndaj forcave helenizuese, të shtyn arsyeshëm të mendosh se në rajonet e tjera larg kolonive bregdetare greke të Epirit, struktura shoqërore e trashëguar epirote duhet të ketë mbetur akoma më e paprekur nga ‘helenizimi’ dhe urbanizimi helenistik.Edhe në organizimin shtetëror, Epiri kishte ndryshime me botën greke: mollosët qeveriseshin nga një mbret kurse tesprotët dhe kaonët ishin shoqërira pa mbret (abasileutoi). Në ditën e inaugurimit, mbreti epirot betohej para popullit se do të qeveriste në bazë të ligjit dokësor dhe populli betohej të zbatonte atë ligj 18. Duke u mbështetur edhe në mbishkrimet e Butrintit, Daubner ka arritur në përfundimin se edhe nga forma e organizimit të shtetit Greqia dhe Epiri (kaonët) ndryshonin në mënyrë rrënjësore19. Është theksuar se edhe mollosët, të cilët kanë pasur lidhjet më të ngushta me Athinën nga çdo fis epirot, ”ishin shumë larg nga një demokraci pjesëmarrëse e modelit të Athinës ose Argosit” (“”ëere noëhere near being a participatory democracy on an Athenian or an Argive model”)20.Deri sot, askush nuk ka paraqitur ndonjë të dhënë të besueshme nga burimet e lashta greke e romake ose nga burime të tjera arkeologjike, etnografike, etj. që do të provonte se epirotët e lashtësisë humbën gjuhën e tyre. Prania e popullsisë autoktone shqiptare në Epirin e vjetër e në Epirin e Ri dhe mungesa e çdo gjurme mërgimi shqiptarësh në Epir, provojnë të kundërtën.

Në burimët e lashta nuk ka të dhëna që të tregojnë në se masa e popullit epirot ka përvetësuar (adoptuar) perëndi greke ose deri në ç’shkallë mund të ketë aritur ‘helenizimi’ i panteonit epirot. Dhe këtu është rasti të kujtojmë se grekët vetë kanë përvetësuar një numër perëndish nga trakët (Dionisin dhe Aresin), nga Lindja e Afërme (Afërditën) dhe Egjipti dhe Herodoti na siguron se “Emrat e thuajse të gjitha perëndive në Greqi kanë ardhur nga Egjipti” 21. Por a do të thotë kjo se panteoni grek u egjiptianizua?
Sigurisht që jo.

Ne kemi një fakt elokuent se panteoni i epirotëve në Lashtësi nuk u shua. Nga fjalori i leksikografit më të madh grek, Hesikut, ne mësojmë se ende në shekullin IV, dmth pas 10 shekujsh trysnije ‘helenizuese’ nga kolonitë greke të bregdetit jonian dhe të fqinjësisë akoma më të gjatë me botën e kulturën greke, fisi epirot i timpejve vazhdonte të adhuronte atin e perëndive të tyre, Deiëa patyros (Δειπάτυρος – ϑεὺς παρὰ Τυμφαίοις) 22 dhe jo Zeusin, atin e perëndive greke. Mbijetesa e atit të perëndive epirote deri në shekullin IV-V të erës sonë në këtë fis të Epirit, madje edhe pas përhapjes së krishterimit, është një indikacion me peshë i mbijetesës së panteonit të trashëguar epirot.

Epirotët ishin ilirë

As fakti që epirotët nuk ishin grekë, as ai që ata nuk u helenizuan, në vetvete, nuk provojnë se ata ishin ilirë ose paraardhës të shqiptarëve të sotëm. Por ekzistojnë të dhëna historike, gjuhësore, mitologjike, dhe etnografike që tregojnë se epirotët janë, sic thoshte Mommsen-i, “shqiptarët e lashtësisë” 1.

Të dhëna gjuhësore
Fjalët e trashëguara epirote që njohim janë shpjeguar me anë të shqipes e jo të ndonjë gjuhe tjetër
Numëri i fjalëve te trasheguara epirote që njohim është i vogël, por gjuhëtarët i kanë shpjeguar ato me anë të shqipes.

Disa nga këto fjalë jane:aspetos Kjo fjalë del te Plutarku kur ai tregon se aspetos (Ἄσπετος) quhej Akili në gjuhën e vendit (ἐπιχωρίῳ φωνῇ )23. Kjo fjalë është interpretuar edhe si një fjalë greke edhe me fjalën shqipe i shpejtë. Por, ka dy arsye që e bëjnë më të besuëshëm shpjegimin me fjalën shqipe i shpejtë. Së pari se në Iliada Homeri në dy vënde e mbiquan heroin “këmbëshpejtë” (πόδας ὠκὺς)24, 25 dhe, së dyti, se Plutarku na thotë shkoqur dhe thekson që me këtë emër, aspetos, Akili quhej në “gjuhën e vëndit”.

barden (βαρδἥν), τὸ βιάζεσϑαι γυναίκας Ἀμπρακιώται. ‘gruaja me barrë, ndër ambrakiotët’ thuhet në Fjalorin e Hesikut. Nga ilirishtja kjo fjalë ka hyrë në latinisht equa bardia ‘pelë mbratë’ dhe është trashëguar në shqipen ‘bratë, mbratë’, që, sipas V. Pisanit, ka dalë nga një ilirishte *bhordịō ‘bars mbars’ 26. Në greqisht Heisku e përkthen këtë fjalë biazesthai (βιάζεσϑαι)….daksa (δάξα) e jep Hesiku 27 si një fjalë epirote. Është shpjeguar me fjalën shqipe det. Francesco Ribezzo (1875-1852) e krahasoi ate me ilirishten *dakti 28. Fjala greke për detin është thalasa (ϑάλασα). Në greqishten e lashtë deti quhet thalasa (ϑάλασα).

dramis (δράμιξ) ‘bread’. Është lidhur me shqipen dromcë ‘thërrime’29 dhe me maqedonishten dramis (δραμις) ‘fetë buke’. Ka dalë nga proto-indo-europianishtja *dhreu28.

gnosko (γνώσκω) ne epirotisht kishte kuptimin njoh. Siç vuri re Paul Kretschmer, kësaj forme epirote i mungon dyfishimi karakteristik i greqishtes [ γιγνώσκω ( gignṓskō ) dhe γινώσκω ( ginṓskō) ‘njoh’]. Është e njëjtë me fjalën e trashëguar ilire * gnēskō 30 dhe me shqipen njoh, që ka dalë regullisht, në bazë të regullave fonetike të shqipes, përmes kalimeve sk>h dhe gn>nj.

manu (μάνυ) ‘i, e vogël’ (μάνυ πικρόν ᾽Αθαμᾶνες) 31. Fjalë që përdorej nga fisi epirot i atamanëve, prej së cilës rrjedh fjala shqipe mang ‘i vogli i një kafshe ose zogu’31, që, nga ana e saj, e ka burimin në një rrënjë proto-indo-europiane *men ’i, e vogël’. Eqrem Çabej a ka konsideruar këtë fjalë si një konkordancë epirote-shqiptare31. Këtë fjalë epirote Hesiku e përkthen me greqishten pikron.

pelio/pelia (πέλιος/πελία). Fjalë epirote për ‘plak/plakë’. Është trashëguar në shqipen plak/plakë dhe rrjedh nga ilirishtja *pelak 32. Lidhet dhe me maqedonishten e lashte pelia ‘old man’33. Në greqisht pleqtë quhen gerontes.

Pelagones ishin pleqësia e epirotëve të cilën së pari von Hahn e lidhi me shqipen plak34, që është ruajtur në institucionin shqiptar “pleqësia e fshatit”. Rrjedh nga ilirishtja *pelak 35 .

Emrat e njerëzve

Në mbishkrimet e gjetura në Epir dalin edhe emra njerëzish me tingëllim ilir si Admatos, Amyntas, Anna, Annyla, Appoitas, Dazus, Derdas, Menoitas, Pyrrhos, Sabyrtios, Sabylinthus (Σαβύλινθος). Emrin femëror ilir Bikerna e gjejmë si emër fshati Pikernes (sot Piqeras) në bregdetin e Epirit 36. Banorët shqiptarë të territoreve të Epirit përdorin ende një numër emrash të lashtë ilirë si Balil
Emrat e fiseve epirote

Një veçori unike e pa vënë re, ose e patheksuar sa duhet, që flet në të mirë të identitetit etnik ilir të epirotëve, është numëri i konsiderueshëm i emrave të fiseve epirotë që i gjejmë edhe si emra fisesh ilire. Numri i tyre është i atillë që nuk mund të shihet si një lojë e rastësisë, kur ngjashmëri të tilla me emrat e fiseve greke ose trake mungojnë. Disa prej këtyre fiseve ‘binjake’ iliro-epirote janë:
Autariatët e Ilirisë qëndrore kanë ndajgjegjësin e tyre në autariatët thesprotë në Epir.

Amantëve ilirë u përgjigjen amantët epirotë në Kaoni dhe amintët në Thesproti .
Atintanëve ilirë u përgjigjen atintanët epirotë në luginën Vjosë-Drino.
Enkelejve ilirë u përgjigjen enkelejtë e Kaonisë në Epir.

Dasaretëve ilirë u ndajgjegjen deksarojtë epirote.
Pleraejtë ilirë në Dalmaci kanë ndajgjegjësin epirot në pleraejtë thesprotë (S. Bizantini).
Boii , një fis në në Ilirinë veriore e ka ndajgjegjësin në fisin Boioti të Epirit veri-lindor nga i cili, ka të gjarë, rrjedh edhe emri i mesëm i despotit të Despotatit të Epirit, Gjin Bua Shpatës.

Emrat e vendeve

Emrat e vëndeve të Epirit të Ri e të Vjetër, në format e tyre të sotme, gjithashtu kanë evoluar në bazë të ligjeve fonetike të shqipes
Amonicë: Amantia37.
Arbëri (krahina e Labërisë): Albania/Arbania 38, 39, 40
Arta: Arachthos41.
Bual: Ombalion 42.
çam, Çamëri: Thyamis43.
Delvinë, Delvinë (Përmet), Delvinaq, Delvinaqopulos: *Delminium44.
Drino: *Drilon.
Gjashtë: Onchesmus45.
Konispol: *Konispolis (vëndbanim i kaonëve)
Nemërçka: Amyron46.

Të dhëna historike

Nuk njihet asnjë dokument autentik i lashtë ose mesjetar që të flasë për ndonjë emigrim shqiptarësh në Epirin e Ri ose të Vjetër. I vetmi dokument autentik për imigrim popullatash të huaja në Epir është imigrimi i popullsisë greke në fillim të shekullit XIII, si rrjedhim i keqtrajtimit, përndjekjes dhe masakrimit të tyre nga kryqtarët e Kryqëzatës së katërt47.

Nga shekulli XIV, në Perëndim, Epiri kishte filluar të njihej me emrin Albania. Kështu, në ndalesën që bëri në ujdhesën greke Leukas, nga fundi i atij shekulli, udhëtari italian Niccolo de Martoni pa brigjet e kontinentit që gjëndej përballë, disa kilometra në veri, dhe e quan Albania atë që njihej si Epir në Lashtësi48.

Fakti që ai përdor emrin Albania, dhe jo Greqi për Epirin, tregon pa dykuptimësi se ende në mesjeten e vonë, në shekullin XIV, Epiri vazhdonte të ishte nje territor shqiptar. Këtu duhet mbajtur parasysh edhe fakti që, në ate shekull, shqiptarët në Epir, kishin krijuar shtetet e tyre të pavarur me sundimtarë Gjin Bua Shpatën, Peter Loshën dhe Gjin Zenebishin.

Roli i shquar i gruas në Epir e Iliri bën kontrast me botën greke

Në qytet-shtetet (polis) e Greqisë së lashtë gruaja ishte në një pozitë inferiore shoqërore, me të drejta jo të plota, e mbyllur në jetën familjare dhe e privuar nga postet publike dhe shoqërore.
Në një pozitë pa krahasim më të lartë gjëndej gruaja në shoqërinë epirote. Kjo është pranuar përgjithësisht madje edhe nga autorë grekë49. Një shëmbëll tjetër i rolit dhe i të drejtave të gruas epirote, është Olimpia, nëna e Aleksandrit të madh, e cila jo vetëm luajti një rol aktiv në mbretërinë dhe perandorinë maqedone, por pas vdekjes së vëllait të Aleksandrit të madh u bë regjente e nipit të saj Neoptolemit II. Nga shoqëria ilire mund të përmëndet rasti i Teutës, që arriti, në mënyrë të pashëmbëllt në shekulin II p.e.s., të behet mbretëreshë e shtetit më të madh ilir në histori.

Lidhje mitologjike iliro-epirote

Ka një mit ilir që duket se flet për përkatësine etnike të epirotëve të lashtë. Në variantin e parë të mitit, që na jep Straboni, deti Jon e ka marrë këtë emër nga sunduesi i ujdhesës ilire Isa50. Në variantin e Apianit, emri i qytetit Epidamnos vjen nga emri i mbretit ilir Epidamnos kurse deti Jon e ka marrë emrin nga Ionio, emri i vëllait të mbretit ilir Dyrrakut (Dyrrhachium), nipit të Epidamnit.

Kur Dyrraku u sulmua nga disa prej vëllezërve të tij, ai u lidh me Herkulin, i cili pa dashur vrau Ionion, vëllanë e Dyrrakut, dhe e hodhi trupin e tij në det për ta quajtur detin, ashtu siç e njohim edhe sot, me emrin deti Jon51. Studiuesja sllovene Marjeta Šašel Kos, si dhe Radoslav Katičić dhe Mladen Nikolanc, ka arritur në përfundimin: « të dy versionet ruajnë një fragment të mitologjisë ilire…në të dy Joni është ilir…që do të thotë se kolonistët greke adhuronin një hero vëndas.

Ka të gjarë që ata ta kenë adoptuar (përshtatur) Jonin si një paraardhës mitik të tyre »52. Lidhja mitologjike e detit Jon, që lag Epirin, me mbretërit ilirë Epidamn dhe Dyrrak mund të simbolizojë, në përfytyrimin e autorëve të lashtësisë, lidhjen etnike të epirotëve me ilirët.

Miti grek rreth gjarpërit që me Olimpian u bë ati i Aleksandrit të madh vë në dukje kultin e gjarprit si symbol i pjellorisë dhe riprodhimit, funksion që ruhet në besimin popullor shqiptar. Kulti i gjarprit si symbol i mirësisë është akoma i gjallë ndër shqiptarët. Në Gjirokastër ekziston ende sot një kult i gjarprit, që njihet si ”vitorja e shtëpisë”, dhe vrasja e saj besohet se ndjell fatkeqësi.

Etnografia e sotme e Epirit i lidh ata në mënyrë të dukshme me shqiptarët

Studiuesi erudit dhe enciklopedist Franz Baron Nopcsa ka treguar se fustanella ishte një veshje tipike burrash ndër ilirët dhe nga fillimi i shekullit XX ai e ka gjetur fustanellën në tërë trojet e Ballkanit ku kanë jetuar ilirë, duke përfshirë Epirin, Sërbinë, Slloveninë38, kurse në Greqi ajo mbahej vetëm nga shqiptarët e Greqisë ose, në ndonjë rast, nën ndikimin e shqiptarëve.

Po kështu, kënga popullore polifonike karakteristike e Toskërisë është e përhapur saktësisht në territoret që përfshinte në Epir Straboni, nga rruga Egnatia (afërsisht lumi Shkumbin) deri në gjirin e Artës.
Të dhënat e parashtruara në këtë shkrim të shpien natyrshëm në përfundimin se, në Lashtësinë klasike, Epiri banohej nga një popullsi etnikisht e ndryshme nga grekët e lashtë, që i perkiste grupit etnik ilir.

Referencat

1. Mommsen, T. (1881). Römische Geschichte: Bis zur Sclacht von Pynda. Ëeidmannsche Buchhandlung, Berlin, f. 387.
2. Homer Iliad, II, 867.
3. Cartledge, P. (2002). The Greeks: A Portrait of Self & Others, 2nd ed. (1993; Neë York: Oxford University Press, According to LeMoine, R. (2014). Philosophy and the Foreigner in Plato’s Dialogues. Dissert.
4. Thucydides, The Peloponnesian Ëar, 3, 94, 5.
5. Scymni Chii Periegesis et Dionysii Descriptio Graeciae. Meineke , Berlin, 1846, p. 102, v. 457.
6. Diodorus Siculus, Library 11.56, 2.
7. Strabo Geography, 7,7,1.
8. Herodotus The Histories II, 127, 4).
9. Strabo Geography 7, 7, 10.
10. Strabo Geography 7, 7, 10.
11. Herodotus The Histories II, 57, 1.
12. Herodotus, Po aty,  57, 2.
13. Mairs, R. (2012). Hellenization. In The Encyclopedia of Ancient History. Red. R.S. Bagnall, K. Brodersen, C.B. Champion, A. Erskine dhe S.R. Huebner. Ëiley-Blackëell, Malden, MA- Oxford, pp. 1-4.
14. Cross, G.N. (2015). Epirus . Cambridge University Press, p. 2-4.
15. Merleker K.F. (1841). Das Land und die Beëohner von Epeiros. Jahresbericht über das königliche Friedrichskollegium,  Königsberg, f. 4.
16. Daubner, F. (2014). Epirotische Identitäten nach der Königszeit. In Athen und/oder Alexandreia?: Aspekte von Identität und Ethnizität im hellenistischen Griechenland. Ed. K. Freitag and C. Michels, Böhlau Verlag Köln – Ëeimar,  99- 124, (f. 102).
17. Daubner, F. (2014). Po aty, f. 114.
18. Plutarch Pyrrhus. 5, 2.
19. Daubner, F. (2014). Po aty, f. 119.
20. Davies, J.K. (2002). A Ëholly Non-Aristotelian Universe: The Molossians as Ethnos, State, and Monarchy. In Alternatives to Athens…. p. 255.
21. Herodotus The Histories. II, 50, 1 dhe 2.
22. Hesychii Alexandrini Lexicon.
23. Plutarch Pyrhus 1, 2.
24. Homer, Iliad, 1.58.
25. Homer, Iliad, 1.84.
26. Çabej, E. (1976). Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes II. Tiranë, 1976, f. 173-174.
27. Hesychii Alexandrini Lexicon.
28. Orel, V. (1998). Albanian Etymological Dictionary. Brill, Leiden-Boston Köln.
29. Çabej, E. (1976). Studime Gjuhësore I. Rilindja, Prishtine, f. 142.
30. Çabej, E. (2002). Studime Etimologjike ne Fushe te Shqipes VI. Tiranë, p. 106-107.
31. Hesychii Alexandrini Lexicon.
32. Çabej, E. (2014). Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes V. Tiranë, f. 281.
33. Blažek, V. (2005). Paleobalkanian Languages: Hellenic languages. Sborník Prací Filozofické Fakulty Brnĕnské Univerzity. N 10, 15-33.
34. von Hahn, J.G. (1854). Albanesische Studien. F. Mauko, Jena, p. 241-242.
35. Demiraj, B. (1998-1999). The Albanian inherited lexicon. Internet: http://ëëë.ëin.tue.nl/~aeb/natlang/ie/alb.html
36. Leake, Ë.M. (1835). Travels in Northern Greece I. Rodëell, London, f. 79.
37. Çabej, N. (2014). Vazhdimësi iliro-shqiptare në emrat e vëndeve. Fan Noli, Tiranë. p. 5-8.
38. von Hahn, J.G. (1854). Albanesische Studien. F. Mauko, Jena, f. 230.
39. Çabej, E. (1976). Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes II. Tiranë, f. 61-69.
40. Demiraj, Sh. (2006). The Origin of the Albanians. Tiranë, p. 168- 179
41. Kretschmer, P. (1896). Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen, p. 258.
42. Çabej, N. (2014). Vep. përm. f. 57-59.
43. Leake, Ë.M. (1835). Researches in Greece. J. Booth, London, f. 257.
44. Çabej, N. (2014). Vep. përm. f. 69-70.
45. Çabej, N. (2014). Vep. përm. f. 96-101.
46. Çabej, N. (2014). Vep. përm. f. 119-122.
47. Ossëald, B. (2007). The Ethnic Composition of Medieval Epirus. Në Imagining Frontiers – Contesting Identities. Red. I. Ellis, G. Steven, Klusakova, L. Universita di Pisa, Pisa, f. 132.
48. Pelegrinage a Jerusalem de N. de Martoni: Notaire italien (1394-1395). Revue de l’Orient latin, vol. 3, 1895, Paris, p. 662.
49. Mpalaska, E., Oikonomou, A. and Stylios, C. Ëomen in Epirus  and their social status from ancient  to modern times. INTERREG IIIA GREECE-ITALY 2000-2006.
50. Strabo Geography VIII, 5, 9.
51. Appian The Civil Ëars II, 6, 39.
52. Kos, M.Š. (2004). Mythological stories concerning Ilyria and its name. Në   L’ Illyrie méridionale et l’ Épire dans l’Antiquité IV. DeBocard, Paris, pp.493-504.
53. Nopcsa, F.B. (1925). Albanien – Bauten, Trächten und Geräte Nordalbaniens, de Gruyter, Berlin, f. 223.

Kortezi: Shqiptarja.com

Një Jetë, disa Histori: Vera Laçi

February 11, 2017 by dgreca

Nga Marjana Bulku/

Këngëtarja dibrane Vera Laçi gjatë vizitës së saj në SHBA ishte e ftuara jonë në Albanian Culture TV në ciklin ”Një jetë…disa histori” në një komunikim të këndshëm ku jeta artistike dhe ajo e përditëshme ecin paralel duke iu rikthyer jo pak herë të shkuarës, ku natyrshëm fëmijëria është një faktor vendimtar në personalitetin e një artisti.Me një zë karakteristik që i shkon aq shumë përshtat lirikës popullore dibrane ku i këndohet dashurisë, martesës,dhimbjes, ku përveç tekstit spikatin elementët folklorik të etnografisë,bukurisë femërore,ritet zakonore që pikturojnë terrenin autokton dibran.

Këngët tashmë të njohura”Pjergullo”, “Kur të vishesh nuse”, ”Moj Xhemile”, janë potpuri tingujsh e ndjenjash njerëzore ku shfaqet bota shpirtrore e cila pavarësisht kohëve që ndryshojnë, duket sikur i përjetëson njësoj emocionet. Dibra e mendjes e vuajtjes dhe e dramave sociale si pasojë e atyre ekonomike e politike, është edhe Dibra e trimërisë ku është mendja ajo që vendos nëpër ato odat burrnore ku debati dhe polemikat janë prova e dukshme se fjala që të jetojë gjatë duhet të thuhet mençur. Kenga ; “A ja din rendin burrnisë”spikat si një interpretim ku etnografia, zëri, artikulacionet performojnë aq bukur duke krijuar një mjedis muzeal kumbues muzikor. Vera nuk nguron të jetë artiste në skenë por edhe në jetë duke skalitur femrën e fortë që merr nga jeta lirizmin,epizmin dhe tragjizmin duke ia rikthyer ato skenës. Dhe skena e saj është Estrada dhe Teatri ”Haki Stërmilli” Peshkopi, që ajo nuk resht së falenderuari si djepi që e rriti, kompozitori Edmond Zhulali si ai që i dha emër jo vetëm në Shqipëri por edhe në skenat evropiane ku ajo ka interpretuar jo pak. Në zërin e Vera Laçit, repertorin dhe karrierën e saj artistike ka gjurmë terreni artistik dibran ku jo pak artiste femra kanë bërë histori, pavarësisht se sa është rekorduar ajo për shkak të kushteve të cunguara e mjaft faktorëve të tjerë jashtartistik. E adhurueshmja e kenges qytetare Melita Shehu, e paharrueshmja Caje Poleshi dhe padyshim legjenda femërore dibrane e këngës Lirije Rasha janë terreni artistik përpara të cilave Vera përulet me mirnjohje. Në zërin e saj jeton sejcila prej tyre, trondit drama e kurbetit,kumbon vaji i dhembjes dhe i humbjeve njerëzore që nuk sjellin vetëm emocionin skenik por edhe përjetimin personal që interpretimi artistik i saj e përjetëson përmes artit. ”Fusha e Korabit” si drama balade e ikjes, ”Lotët mos mi fshij” një rikthim në këngë pas humbjes së djalit të vetëm Denis, ”Fatit mos iu anko” si një thirrje për ta përballuar jetën me forcën e vyrtytit dhe të karakterit janë produksione që dëshmojnë se jeta e cila na jep dhe merr aq shumë kërkon nga ne përkujdesje dhe dashuri dhe dëshmia më e qartë e kësaj është DEA personazhi më i brishtë dhe i bukur në jetën e artistes dibrane Vera Laçi, është ajo që ka sjellë aq shumë dashuri,shpresë dhe buzëqeshje në jeten e saj (urojme edhe produksione te reja) që nuk është vetëm e saj por e gjithsejcilit nga ne përsa kohë ajo prodhon art.

Musine Kokalari-Një shqiptare në Universitetin La Sapienca

February 10, 2017 by dgreca

Hulumtim nga Liliana Pere/

“La mia vita universitaria” / Antropologu italian Mauro Geraci sjell në një libër ditarët e studentes shqiptare në Romën e viteve 1937-1941. Dashuria me djaloshin italian, letrat nga fronti i luftës …/Nën kujdesin e Institutit Italian të Kulturës, Mauro Geraci, Antropolog dhe Profesor promovoi një tjetër studim kushtuar vendit tonë, “Prometeu në Shqipëri”.Gati 70 vjet nga koha e studimeve të saj në “La Sapienca” një italian kërkon të ndalë kohën dhe të ringjallë kujtimet e studentes shqiptare. Ai është Mauro Geraci, antropolog dhe profesor, i cili kontakti me Shqipërinë do ta bënte të zbulonte jetën e një gruaje, me të cilën fati kishte qenë i pamëshirshëm. Mauro do të donte t’i kthente një faqe të lumtur kësaj shqiptareje kaq romantike, që dukej sikur kishte dalë nga një prej librave të letërsisë klasike italiane.

“La mia vita universitaria”, quhet autobiografia që Mauro ka në proces botimi në Itali, kushtuar viteve që Kokalari jetoi në Romë, 1937-1941. Mauro ka studiuar në të njëjtin universitet si Musine, dhe kjo e ka bërë më të lehtë rrugëtimin e tij në të panjohurat e saj. Në projektin e tij ai është ndihmuar nga arkivistja e Arkivit të Romës, Simonetta Ceglie, e cila ka bërë transkriptimin e vështirë të ditarit në origjinal të Musinesë në italisht. “Në këtë punim kritik të ditarit-roman të Musine Kokalarit, veç meje marrin pjesë Novruz Shehu dhe Visar Zhiti, por edhe Simonetta Ceglie, arkiviste në Arkivin e Shtetit në Romë, e cila ka bërë transkriptimin jashtëzakonisht të vështirë të dorëshkrimit origjinal, plot me ndërhyrje, korrektime, fshirje, mendime të shtuara.

Sfida është pikërisht kjo: të nxjerrësh në pah në një studim tërësinë e aspekteve të shumëfishta historike, memuaristike, psikologjike, antropologjike, letrare, sentimentale, që e bëjnë interesant tekstin autobiografik të Kokalarit”, thotë ai. Teksa ka lexuar ditarin e saj, ai ka gjetur të njëjtat dhoma, të njëjtat korridore, të njëjtën frikë, të njëjtat shpresa që dhe ai i ka përjetuar aty, në të njëjtin qytet universitar, ku ka jetuar Musineja.“Nga shkrimi i saj, Musineja duket një studente skrupuloze, shumë e përgatitur, e hapur ndaj nxitjeve që merrte prej leksioneve që ndiqte … Një studente shumë e ëmbël dhe ndjeshme, kaq e vendosur dhe e kthjellët në konceptimin e përmbajtjes politike të studimeve të saj që donte t’i vinte në dispozicion të ndërtimit të një Shqipërie demokratike, por që për fat të keq, nuk ishte kështu”, thotë prof. Geraci. Musineja nuk është i vetmi kërkim i tij që e lidh me Shqipërinë.

Letrat që djaloshi italian i shkruante nga Afrika: Më prit, do të dal i gjallë nga lufta…

Nga dritarja e pallatit të ri në “Piazza Bologna”, Musine Kokalari shihte pikat e shiut që binin mbi këtë qytet që e kishte mbyllur natyrën diku larg njerëzve. Roma i qe dukej aq e bukur teksa ecte në piazza “Venezia” apo teksa merrte rrugën “Umberto”, për të mbërritur në universitet. Kur lodhej nga zhurmat e këtij qyteti kaq të madh, ajo niste shëtitjet e gjata në rrugën “Nomentana”, që u bë dhe rruga e saj e preferuar. Ecte dhe mendonte për të papriturat që duhet të ishin gjithnjë diku. Rashela, mikesha e saj izraelite, i kishte folur aq shumë për gjuhën e shenjave. Aq sa Musine, kjo vajzë shqiptare me trupin e imët, flokët mbi supe dhe sytë plot jetë, besonte se këto shëtitje ishin më shumë se një çlirim për të. Përtej tyre ndodhej një histori, që do të vinte dhe do t’i ndryshonte jetën vajzës. Mbrëmjeve kur errësira pushtonte gjithçka, Musine ulej në krevatin e saj, merrte nga komodina bllokun e shënimeve dhe shkruante. Gjithçka çfarë përjetonte kjo e huaj në këtë qytet ku melankolia përzihej me historinë, ajo e shkruante me italishten e saj në ditar. Shkruante për vjeshtën në rrugën “Nomentana”, mbushur me gjethe të rëna që i rrëmbente era nëpër këmbë, e i shpërndante kushedi ku. Përjetimet për trishtimin e natyrës së zhveshur. Roma në vjeshtë. Mund të dilje nga shtëpia me një diell që të përvëlonte e të ktheheshe e qullur deri në palcë. Koha në vjeshtë ndryshonte befas dhe shpesh shiu binte aq pa pritur me pika të mëdha, sa s’kishe as kohë të hapje e mbyllje sytë. Nën kujdesin e Institutit Italian të Kulturës, ai promovoi një tjetër studim kushtuar vendit tonë, “Prometeu në Shqipëri”.

Por, ditarët e Musinesë marrin një kontekst tjetër duke u nisur dhe nga fati i saj i trishtë pas kthimit nga studimet në Shqipëri. Roma dhe këta ditarë ishin të vetmet vite të bukura të kësaj studenteje që ëndërronte të ishte shkrimtare dhe kishte një lidhje kaq të bukur me librin. Eglantina Mandia është një tjetër shkrimtare shqiptare që i ka kushtuar një roman jetës së Musine Kokalarit, në morinë e njerëzve që kanë shkruar për të. “Sonata e hënës” quhet romani i Mandisë që përpiqet të ndërtojë një tablo të jetës dhe karakterit të kësaj shqiptareje të rrallë. Musine e dashuroi Romën me gjithçka që ky qytet i fali.Historia e kësaj studenteje duket si një libër, për vetë mënyrën sesi ajo përpiqej ta shihte jetën.

Dashuria e pamundur me djaloshin Italian X..

“Ne s’kemi fuqi për të ndryshuar asgjë në këtë botë Musine. Ne vetëm mund të përpiqemi të jetojmë jetën tonë, ditën tonë, çastin tonë. Ti je një vajzë interesante dhe mua më pëlqen shumë”. Djaloshi italian x do t’ia thoshte këto djalë Musinesë një mbrëmje pas lajmit të hidhur që mikesha e saj izraelite nuk kishte mbërritur ende në shtëpi dhe nuk dihej fati i saj. Mes trishtimit të këtij lajmi, i cili kishte kohë që shoqërohej me studenten shqiptare, duke u konsultuar për temën e diplomës, gjen rastin t’i shprehë fjalët e zemrës. “A nuk është e bukur dashuria? Ti je mikja ime, po unë të dashuroj, Musine!”, i thotë ai. Por Musine nuk pëlqente ta dëgjonte zemrën, ajo ishte e përfshirë nga historia dhe i thotë që nuk mund të harrojë 7 prillin, raportet që dy vendet kishin pasur. “Se unë jam tepër, tepër e ndjeshme ndaj problemit ‘Shqipëri’, se nuk pranoj të më shikojë askush nga lart si racë superiore, si racë ariane, ta zemë? Dhe se vendimin, që të punoj tezën për poetin tim kombëtar e kam marrë për të treguar se krahas Dantes, Petrarkës, Pirandelos, edhe Shqipëria ime e vogël

ka Naim Frashërin…’”, i thotë Musine, sipas librit të Mandisë. Nëna e saj nuk mund ta pranonte asnjëherë lidhjen me një italian. Por historia dhe gjithë problemet që mund të sillte kjo dashuri për familjen e saj shqiptare u dorëzuan para zemrës. Ishte shkurt i vitit 1940. Sapo kishte mbushur 23 vjeç. E së bashku me ndjenjën e dashurisë, një luftë e egër shpirtërore dhendjenjash që ishte si një betejë. Në fund të fundit, edhe ndryshimet e fesë s’ishin një pengesë për t’u harruar. Dhe Musineja pyeste veten: “Si ndjehesh tani që zemrën ta ka rrëmbyer dashuria?”.

“As e lumtur, as e palumtur, i përgjigjej zëri brenda shpirtit. E dua s’e mohoj, po kjo luftë me vetveten dhe mendimet e mia janë kaq të ndryshme, do të thosha, të kundërta nga ato që Musineja u mbyll në vete, dëgjonte vetëm monologët e saj pa iu përgjigjur veçse në heshtje i cili ankohej: -Përse nuk më thua kurrë sa më dashuron? “Po përse, vijonte ajo mendimin e saj? Është e vërtetë që e dashuroj, vazhdimisht e çdo ditë e dua më tepër, po kjo ndoshta vetëm sepse jam përballë burrit të kulturuar dhe mendimi i tij e sundon mendimin tim totalisht? Atëhere përse u dashka të përsëris të dua, të dashuroj? Për hir të dashurisë s’do t’i ndryshoja kurrë idetë e arsyetimet e mia për jetën”.

Musineja nuk kishte asnjë dëshirë ta pyeste ..“Ç’ke bërë sot? “Ku ishe?”, “Përse s’ishe në shtëpi kur të telefonova? Etj. etj. I dukej sikur humbiste lirinë, që e kishte aq të çmuar. Po siç dukej kishte shumë dëshirë të fliste. Por, fillimi i Luftës së Dytë Botërore do të ndërpriste dhe dashurinë e tyre.. u thirr në ushtri. Dhe Italia e Roma provuan shijen e hidhur të bombardimeve të para. Musineja mbaroi provimet. Më 15 qershor 1940 u nis për në Napoli. Dhe filluan letrat e tij që vinin ditë për ditë, po që arritën në Romë më 22 qershor. Frika që ndihej se do ta nisnin në Afrikë u bë realitet. Musineja e dinte që po nisej për Tripoli, që andej erdhi letra e parë: “Këtu s’duken nëpër pragjet e qytetit veçse leckamanë dhe burra të veshur në të bardha. Siç duket do të futemi në thellësi. Ti më prit do të kthehem i gjallë sigurisht”. Musineja kishte mbetur krejt vetëm në Romë. Vëllai, Fejzia e Karolina u kthyen në Shqipëri. Shoqet ishin kthyer për pushime në Shqipëri. Erdhi letra tjetër nga Afrika: “Jemi në udhëtim. Kam mbetur pas të mive. Jemi të rrethuar vetëm nga rëra. Njerëzit ngjajnë si fantazma, ndërsa era e rërës vërshëllen e të nxjerr sytë. Më në fund arritëm në Nalut. S’duken veç gërmadha e kazerma. Jetojmë me shpresë që të kthehemi sa më parë. Hamë më tepër rërë dhe pimë të tromaksur mos gëlltisim ndonjë akrep. Në freskinë e natës, ndoshta çasti i pritur për qetësi, dëgjohen së largu ulërimat e hijenave, që s’të lënë të mbyllësh sy”. “Më fal, Musine, që ta vonova letrën një javë. Isha në një fortesë për pak ditë. Tani po bashkohem me shokët që pushojnë në tenda të shoqëruar me minj. Më shkruaj sa më shpejt. Më trego ç’bën, si e kalon kohën? Ji gjithnjë e gëzuar, sepse unë do të kthehem se s’bën”. Pastaj përsëri vinin letrat nga Naluti dy herë në javë.. përshkruante hollësisht vapën e jashtëzakonshme dhe mërzinë që po i merrte frymën si vapa. Ditë të mbushura me lodhjen e ushtrimeve e stërvitjeve ushtarake dhe vetëm në natën e thellë një pushim i shkurtër. Musineja e ndiente veten të lodhur. Posta nga Afrika po vonohej. Kishte mbetur e vetme në Romë, duke pritur letrat që t’i sillnin fjalët e dashurisë. Më 28 gusht 1940 mori një letër nga “Jam në Tripoli dhe nesër nisem në frontin egjiptian. Ti duhet të kesh besim Musinea ime e dashur. Unë jam i ri dhe do të rikthehem pranë teje. Nuk më shkruan kurrë një fjalë përkëdhelëse dhe s’më thua asnjëherë sa shumë më dashuron. Sapo të arrij në Egjypt do të të dërgoj lajme”. Pas kësaj letre kaluan afro dy javë pa lajm. Në datën 10 shtator 1940 erdhi përsëri një letër tjetër nga Bengasi: “Tani jemi vendosur këtu dhe shpresojmë të qëndrojmë më gjatë. Më fal se ta kam vonuar letrën. S’kam dashur të të jap lajme të pakëndshme, si plagosja ime e lehtë në Sidi Baram. Gjatë kësaj kohe kam qenë i shtruar në një spital fushor. Tani jam fare mirë. Këmba është krejt e shëruar aq sa mjeku s’e pa të nevojshme të më jepte pushime. Studjo, veç mos u mbyll si e ke zakon në shtëpi natë e ditë, sepse ti e di, sforcimi me studimet dhe monotonia e jetës të shpien deri në ezaurimin nervor. Si po shkon ‘Nënua plakë në Romë’? Do të qe shumë interesante të vinte edhe këtu në Afrikë. Mos u mërzit. Kur të kthehem do të të rrëfej shumë gjëra”. Gjatë kësaj kohe shërbimi postar në Romë sillte çdo javë në adresën e Musinesë nga një letër. “Bengasi është një qytet i bukur. Shtëpia ime është në breg të detit dhe valët vijnë deri afër palmave. E di që ti e do shumë detin. Të kujtohet? Më ke treguar si ke filluar të shkruash me mikeshën tënde pikërisht në breg të detit. Dhe kur ishe e vogël, prisnje mbi një shkëmb, si ajo ‘vajza e valëve’ që këndojnë në vendin tënd, ç’do të tregojë deti. Unë dal shpesh këtu në breg dhe kujtoj atë mbrëmje kur dolëm nga koncerti i ‘Sonatës së dritës së hënës’. Dhe thamë që një vajzë që është rrëmbyer nga kjo sonatë dhe nga Bethoveni është vajza ime, që më pret. Është Musineja ime. E mençura dhe shkrimtarja ime e talentuar. Ndërsa po të shkruaja, filluan bombardimet e këtij muaji. Po s’ndodhi asgjë. Jam fare mirë”.Më ka marrë malli: “Një minë galezhante shpërtheu pranë shtëpisë sime e shkatërroi një pjesë të fasadës. Të falënderojmë Zotin se për çudi shpëtuam të gjithë shëndoshë e mirë. Filluam të rindërtojmë shtëpinë duke vendosur në vend të mureve thasë me rërë. Edhe ky rrezik s’na preku fare. Kaloi siç kaluan edhe të tjerët. Shpesh më merr malli jo vetëm për ty, po edhe për ato vrapimet tona nëpër Romë dhe veçanërisht çastet kur studjonim në bibliotekë. Përpiqem të lexoj ç’më bie në dorë. Këtu kemi një kopësht të vogël që e kemi mbjellë, kemi edhe një viç që po shëndoshet çdo ditë dhe bashkë me ne, natën, ‘shtie mbi armikun’”.

Letra e të vëllait:

“E dashur Musine. Pardje mora letrën tënde, i mësuam sa më shkruan. Vetëm ti nuk na vë në korrent për të gjitha. A ia ke paguar pensionin zonjës Tomassini dhe gjer në ç’ditë? Na lajmëro menjëherë në qoftë se të duhen të holla, në rast se nuk ke marrë gjysmë burse akoma. Aty ka ardhur z. Vila, shko në legatë dhe e vizito se, më tha Hamiti, nuk do të qëndrojë shumë kohë. Me mësime si vete? Dje mbrëma më tha edhe z. Roço se dëshironte të dinte si vete me mësime. As mua nuk më ke shkruar gjë në letër, jam kurioz të di si e ke punën. Po deshe më shkruaj gjerë e gjatë, po deshe ndërro pak dorën, është e pamundur të këndoj shkrimin tënd. Këndej jemi të gjithë mirë. Hektori mëson mirë dhe veçan në arithmetikë. Shkruan shumë më qartë se halla e tij. Fejzia me Lolën mund të kthehen pas 10-12 ditësh, pse këtë radhë Hektori është i malluar shumë. Babait i ka mbetur pak hatëri që nuk i ke shkruar asnjë letër; ka të drejtë se të ka bërë kokën aqë. Më shkruaj kur janë provimet dhe kur parashikon të kthehesh? Anea, babai, Muntazi, Hamiti, Hektori, Milja e Hamit Seferi të përshëndesin.

I jap fund letrës duke të përqafuar me mall”.

Yt vëlla Vesimi

Tiranë 18 korrik 1940

E nderuar dhe e ndritur Zonjushe.

Besoj se do ta keni marrë letrën time të fundit, prej saj kuptuat brengën që kam gjer të ve në udhë çështjen e provimeve. Sot po Ju lutem të më ndjeni për këtë çqetësim të ri. Besimi që kam ne mirësia e zemrës t’uaj më bën t’Ju sillem kësisoj dhe këtë m’a jep ndjenja se më jeni shoqe e shkrimit. Ju lutem kësisojdhe këtë m’a jep ndjenja se më jeni shoqe e shkrimit. Ju lutem të bëni dhe njëherë mundimin dhe të blini e t’m’dërgoni librat si dhe dispencat e vitit të parë universitar (1939-40) për magjistër në pedagogji dhe filozofi. Të më shkruani njëkohësisht (në është e mundur) dhe kur në ç’muaj e ç’ditë bëhet kërkesa për të dhënë provimet e sesionit të vjeshtës 1940. Këtu mbyllur po u dërgoj një çek prej 25 frangash shqiptare për çmimin e librave dhe dispencave. Nuk mund t’Ju them me shkrim mirënjohjen time për shërbimet t’uaja fisnike, vetë me shpresë se do të kem nderin t’Ju shoh njëherë në kryeqytet.I Juaji me falënderime nga zemra ime.

Lasgush Poradeci

Biografi

Musine Kokalari lindi më 10 shkurt të vitit 1917, në Adanë, të Turqisë. Në vitin 1921, familja e saj kthehet në Shqipëri dhe vendoset në Gjirokastër, ku Musineja kreu shkollën fillore. Nëntë vjet më vonë, familja Kokalari vendoset në Tiranë.Në vitin 1937, Musineja mbaroi shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” dhe më pas shkoi për studime në Universitetin e Romës, në Itali, të cilin e mbaroi shkëlqyeshëm në vitin 1941. Ajo botoi librin e saj të parë “Seç më thotë nëna plakë” në vitin 1939. Ishte viti 1943, kur Musine Kokalari së bashku dhe me disa shokë të tjerë formuan Partinë Socialdemokrate.Një vit më vonë, me përpjekjen e saj, doli numri i parë i gazetës “Zëri i Lirisë”. Në vitin 1944, botoi librin e saj të dytë “Rreth vatrës”, ndërsa më 12 nëntor të po këtij viti u pushkatuan vëllezërit e saj, Muntaz e Vesim Kokalari.Në janar të vitit 1945, u botua libri i tretë i Musine Kokalarit “Sa u tund jeta”. Më 23 janar të vitit 1946, ajo u arrestua për së dyti nga forcat e Mbrojtjes së Popullit e gjyqi e dënoi me 20 vjet heqje lirie.Në vitin 1961, mbasi kishte kryer denimin jeton në Rrëshen,. Në vitin 1981, sëmuret nga sëmundja e kancerit, që dy vjet më pas do ta largonte përgjithmonë nga jeta, vdiq në vitin 1983, nga kanceri.Dhjetë vjet më vonë, pra në vitin 1993, Presidenti i Republikës i dha pas vdekjes medaljen “Martir i Demokracisë”.Sot eshte ngritur Muzeu “Musine Kokalari” në Gjirokastër vizitohet nga studiues të shumtë nga Kosova, Shqipëria, Gjermania, Belgjika me synim njohjen dhe vlerësimin e veprës së Musine Kokalarit.

Hulumtoi

Liliana Pere

Dr Edlira Gjonca – Çelo, lektore në University College London

February 8, 2017 by dgreca

Histori suksesi – nga Liliana Pere/Profili/Dr.Edlira Gjonca (Çelo) -e lindur në Tiranë nga dy prindër intelektualë e patriotë. Nëna e saj, Natasha, ka punuar mesuese ndersa babai Sinan, inxhinier ndërtimi.Edlira ka mbaruar Shkollen e Mesme Ekonomike në Tiranë me Medalje Ari dhe me pas studioi në Fakultetin e Ekonomik në Tiranë, ku doli me rezultate të larta.Ajo filloi punë si Asistente Profesore në këtë fakultet (në Katedrën e Planifikimit Industrial, sic quhej në atë kohë), vetëm disa muaj pas diplomimit,në vitin 1990, në prag të rrëzimit të sistemit komunist.Në vitin 1991 Edlira dhe bashkëshorti i saj, Dr. Arjan Gjonca emigruan në Londër pasi bashkëshortit i doli e drejta e studimit për Master në London School of Economics and Political Science.Këtu filluan vite të vështira plot përpjekje, shumë sfida por edhe arritje.Këto vite përkuan dhe me periudha shume të vështira e tëtrazuara ekonomike e politike që po kalonte Shqipëria.Për asnjë moment, ata nuk i shkëputen lidhjet me Shqipërinë apo menduan të mos ktheheshin më për të punuar atje.Edlira pas pak muajsh pas arritjes në Londër filloi punënë OJQ te cilat kishin si mision te ndihmonin vendet e Evropes Lindore gjatë tranzicionit. Ajo punoi si mësuese e shqipes dhe pjesemarrese në trajnime te ndryshme per specialistet angleze që shkonin të ndihmonin në Shqiperi. Më pas ajo drejtoi nje projekt 2-vjeçar të financuar nga Komuniteti Europian, që kishte synim të mbështeste grupet e interesit dhe OJQ shqiptare që ndihmonin njerëzit me paaftësi mendore e fizike.

Pak muaj pas vajtjes së tyre në Londër, Edlira dhe i shoqi erdhën në kontakt dhe krijuan lidhje me ata pak shqiptarë (kryesisht nga Kosova) që kishin emigruar në Londer dhe në vitin 1992 u benë nga themeltarët e Shoqatës Shqiptare “Faik Konica”në Londer.Nderëkohë që numri i shqiptarëve në Londer rritej, edhe puna e tyre për të kontribuar në Pavarësinë e Kosoves apo mbarëvajtjen e Shqiperisë intensifikohej.

Nëvitin 1997-98 pas trazirave në Shqiperi, Edlira ishte nje nga iniciatoret si dhe u bëvullnëtarisht sekretare e Komitetit për Ndihmën për Shqipërinë. Në këtë Komitet morën pjesë individë dhe organizata të ndryshme bamirëse angleze që dëshironin të kontribuonin që Shqiperia të kthehej sa me parënë normalitet.

-Në vitin 1996 Edlira mbaroi me ‘Distinction’ Masterin në London School of Economics dhe London School of Hygienë and Tropical Sciences. Po këtë vit, ajo fillon punën si Visiting Researcher në London School of Economics në Departamentin e Politikave Sociale, e angazhuar në projekte të ndryshme, nje ndër ta ishte dhe ‘Financimi i Sistemit Shëndetësor në Shqiperi’.

-Në vitin 1998 Edlira shkon në Gjermani ku e bazuar në Institutin prestigjioz Max Planck per Demografi, fillon punë per doktoraturën si dhe angazhohet në punë kërkimore pranë Institutit. Doktoraturën e mori nga Universiteti i Danimarkës Jugore, Ødensenë vitin 2003.Tema e doktoratës ishte mbi plakjen dhe jetëgjatesinë e popullatës.Kjo doktoraturë u botua si monograf menjeheëe pas akordimit.

-Në vitin 2001, Edlira rikthehet në Londër ku punon si kerkuese shkencore dhe lektore në fushen e Demografise, Epidemiologjise dhe Plakjes së Popullates.Ajo ka punuar në University College London, Kings College London dhe per momentin punon në London School of Economics.Në keto universitete krahas punës shkencore, Edlira ka qenë lektore si dhe ka drejtuar studente në diplomat e tyre të nivelit master apo doktoraturë.Edlira ka prezantuar punën e saj në konferenca kombëtare dhe ndërkombetare.Ajo ka botuar monograf, kapituj librash dhe nje numër artikujsh shkencorënë revista prestigjioze.

-Pyetje: E dashur Edlira! Disa impresione nga vendlindja juaj e dashur, familja juaj, mbështetja e saj për ju, mund të sillni në vëmëndjen e publikut disa detaje për njohje ju lutem?

-Unë kam lindur në qytetin e Tiranës në vitin 1968, nga dy prindër intelektualë të cilet kanë punuar tërë jetën e tyre me përkushtim që te kontribuojnënë shoqëri, profesion por edhe në familje. Mamaja imeNatasha,ka lindur gjithashtu në Tiranë.Babai i saj, gjyshi im, Arif Gjyli, ishte nje intelektual qe u perfshi në LANC qënë oret e para dhe më pas u bëi pari Sekretar i Kuvendit Popullornë 1946. Ai ishte dhe nje shkrimtar i talentuar e i devotshem i librave për femijë dhe shumë nga këto arriti t’i botojë e të vlerësohet me çmime.Fatkeqësisht, ai në vitin 1947 u dënua politikisht.Më kryesorja,në jemi rritur me shume dashuri dhe hare në familje.Në çdo festëne mblidheshim, këndonim bënim humor.Më vjen keq që këto mundesi tani i kemi gjithnjë e më të rralla.Gjithashtu ne jemi rritur me shumë dashuri dhe krenari për vendin tonë dhe ketë e kam mbartur me vete nëLonder apo Gjermani ku jetova përkohësisht. Gjithnjë organizojmë festa, marrim pjese në aktivitete, mundohemi të ndihmojme shqiptarët jashtë por edhe vete Shqiperinë me sa kemi mundësi. Mendoj qe në nje menyrë apo nje tjetër me punën tonë, me korrektesinë dhe me krenarinë,ne të gjithe, (jo vetem unë por të gjithe shokët e shoqet që kemi ketu) jemi ambasadorë të vendit tonë.

-Pyetje:E dashur Edlira tregoni ju lutem disa nga kujtimet tuaja në momentet e ndarjes, cila eshte nostalgjia juaj nga fëmijeria dhe vendlindja juaj e dashur?

-Unë kam lindur në Tiranë në vitin 1968. Kurdoherë që flas për Shqiperinë apo mendoj per te, gjeja e parë qe më vjen në mend ështëTirana.Në kemi levizur disa here me shtëpi po gjithnje rreth qendres: Pallatet Shallvare dhe Parku Rinia, Pazari i Ri, tek ish Kinëma 17 Nëntori dhe së fundi afer Shkolles së Kuqe. Femijerinë e kam të lidhur ngushte me zonën e Pazarit të Ri, aty ku eshte Tirana e vjetër me ato rrugicat e bukura, me shtepitë me bahçe plot fruta, me njerëz shumë te mirë te cilët i kujtojmë gjithnje me nostalgji. Gjithnje e kujtoj dhe ua permend dhe femijeve faktin që luanim jashte gjithë ditën dhe s’kishim rreziqe.Shpesh harronim te mbyllnim derën dhe shtepinënuk e prekte njeri. Kujtoj qe të gjithe fqinjët kujdeseshin per njeri-tjetrin apo që mund te trokisje në derën e tyre në çdo orë.Tani sa herë që shkoj në Tiranë e gjej të ndryshuar. Me pëlqen që Tirana po ndryshon e po bëhet monopol por ndjej dhe nje keqardhje qe po rritet numri i pallateve, kafeneve, makinave në rruge e po pakesohen lulishtet, gjelbërimi, bibliotekat. Po pakësohen pergjithësisht edhe hareja, bisedat, kenget. Më duket sikur njerëzit takohen dhe flasin për halle, per politikë dhe shumë pak per gjërat e bukura tëjetes. Ndoshta kjo vjen nga nostalgjia që kam … Me kujtohen gjithnje shëtitjet nëmbremje nëbulevard, shetitjet apo pikniket nga Liqeni. Tani tek Liqeni depresohem edhe po të pi një kafe sepse ia kanë marre frymen pallatet.

-Pyetje: Kur jeni larguar nga Shqiperia? Motivet tuaja kane qënë ato të studimit cili është diplomimi juaj dhe me tej si jeni pasuruar me kualifikime?

-Nga Shqiperia u larguam në vitin 1991.Si unë, edhe bashkeshorti im punonte si Asistent Profesor në Fakultetin Ekonomik.Ai ishte në Katedren e Statistikes.Në ketë kohë sapo kishin filluar ndryshimet politike në Shqiperi dhe organizatat ndërkombetare filluan të ofrojnë bursa studimi per pedagoget e rinj.Ideja ishte t’i parapriheshin ndryshimeve që po ndodhnin e të ndihmohej Shqiperia drejt ekonomisë së tregut.Në u larguam per një vit por pastaj bashkeshortit iu ofrua e drejta per të berë Doktoraturen pasi Masterin e mbaroi me rezultate shumë te larta.Ndërkohe unë fillova punë, bëra Masterin dhe më pas edhe unë fillova Doktoraturen pasi dola me Distinction në studimet e Masterit.

Tre-kater vitet e para punova si mësuese e anglishtes dhe bëja briefing për specialistet që niseshin per të ndihmuar dhe dhenë ekspertizënë Shqiperi. Kjo në vetvete u be nje shkollëper mua pasi brenda dy muajve të vajtjes në Londer fillova kontakte me OJQ, duke dhenë mesim në te njejten kohë perfeksionoja anglishten time te mësuar gjate monizmit. Anglishten e kisha filluar ta mesoja qe 9 vjeçe dhe nuk e flisja keq po kjo ishte thjesht e mesuar nga librat, filmat, kenget që me shume i dëgjoja vjedhurazi. Asnjë here nuk e kisha përfytyruar qe do ta përdorja gjuhen angleze apo që do të emigroja në Angli. Si shumë të tjerë kisha shkuar shumë here në Rinas per te percjellë familjarë qe udhëtonin jashte vendit per punë por asnjeherë nuk e kisha menduar qe edhe unë do ta kaloja vijen kufitare.Puna qe bëja në Londer në vetvete me mbante gjithe kohes në kontakt me Shqiperinë dhe kjo me ndihmoi mos ta ndjej shume distancën.Edhe temen e diplomës se Masterit të cilën e mbarova në vitin 1996, e zgjodha nga Shqiperia.Në keto vite njerezit në Angli nuk dinin shume per Shqiperinë, po nderkohë pershtypja për Shqiptaret nuk ishte e keqe madje njerezit ishin të interesuar të dinin per gjuhën, zakonët apo ushqimet tona. Nëse ka pasur racizem apo ksenofobi në nuk e kemi ndjerë atë direkt. Ndersa po mbaroja masterin, m’u ofrua mundesia të punoj si Visiting Researcher në po atë universitet – London School of Economics. Punova atje per një project per Financimin e Sistemit Shëndetesor në Shqiperi. Bëhet fjala për vitet 96-98 ku në Shqiperi lulëzonin firmat piramidale dhe ekonomia, shëndetësia, arsimi ishin lënë krejt pas dore.

-Doktoratura/

Në vitin 1998 na ofrohet të dyve të shkojme në Gjermani, në Rostock, ku s’kishte shumë që ishte krijuar nje Institut i ri. Kushdo që ka lidhje pune me Gjermaninë ka dëgjuar per Institutet Max Planck. Ai per Demografinë ishte i ridhe në ishim nga të paret që u punësuan atje dhe punuam nën drejtimin e Profesorit të njohur amerikan, James Vaupel. Ndërkohe unë fillova dhe doktoraturën në Universitetin e Danimarkes Jugore, Ødense.Ødense eshte nje qytet i vogel, shume miqesor e i bukur ku ka lindur dhe shkrimtari i njohur Hans Kristian Andersen.Ruaj kujtimet më të bukura nga udheheqesit e mi të doktoratës, nga Ødense dhe Kopenhagen.Në Kopenhagen punova në Drejtorinë e Statistikes per analizat e të dhenave statistikore.Edhe këtu ruaj pershtypje të mrekullueshme nga sjellja miqesore dhe gatishmeria për te më ndihmuar.Në vitin 2003 e mbrojta doktoraten dhe ajo menjeherë u botua si monograf (në anglisht).

-Rikthimi në Londër/

Ne na u ofrua të dyve mundesia qe të vazhdonim punënë Institutin Max Planck ose të punësoheshim të dy në Danimarke si Lektorënë Universitetin e Ødenses por terheqja e Londres ishte shume e madhe, qofte si qytet i madh e me gjalleri, qofte për faktin që aty ndodhen disa nga universitet me prestigjioze të botës.

Në vitin 2001 në University College London fillon nje studim i madh shumëvjeçar i financuar nga qeveria angleze, USA dhe organizma te ndryshme, i cili synonte të studionte çeshtjen e plakjes. Kjo përkonte shumë me punën time të doktoratës dhe unë u punësova menjeherë duke u berë kerkuesja shkencore kryesore e studimit.Kjo me dha mundesinë që të isha pjesë e vendimmarrjes në kete studim. Gjate kësaj kohe kam prezantuar punën time në konferenca në Britaninë e Bashkuar dhe jashte saj, të organizoj simpoziume, konferenca si dhe të bej nje numer botimesh në revista te njohura të fushës. Nderkohe im shoq punonte në London School of Economics, ne nuk njihnim orar.Largoheshim nga zyra vonënë darkë, punonim çdo weekend.Kështu e ka në pergjithesi puna akademike.

– Pyetje: Sa ndihesh e realizuar, veç punës si lektore, kërkimit shkencor dhe konsulencave, po menaxhoni dhe nje project, koha e lire si menaxhohet nga Edlira?…

-Pas gati 10 vjetesh punë unë kalova në Kings College si lektore në fushen e plakjes.Gjatë gjithe kësaj kohe kam punuar dhe si konsulente për organizata apo qeveri të ndryshme, qoftënë menyrë individuale, qofte si pjesë e grupit të punës.Per momentin veç kerkimit shkencor dhe konsulencave, po menaxhoj dhe nje project per Alumni të cilet po bëhen gjithnjë e më të rendesishem për universitetin. Ata per ne janë ambasadoret tanë.Në ketë aspekt unë po merrem dhe me botimin e nje flete-gazete periodike.Punoj në London School of Economics dhe mëduket sikur kam bere nje qark të plotë: ketu fillova si studente e Masterit.

Gjate punës (në Angli, Gjermani apo Danimarke) kam pasur fatin te punoj jo vetem në disa nga universitetet më të mira të botes, por edhe të bashkepunoj me disa nga njerezit me të degjuar e qe i kanë dhenë shumë shkences. Prej tyre kam mësuar shumë dhe kam pasur në të njejten kohë kenaqesinë te jem bashkautorenë shumë botime.Kur flasim per ‘realizim’ gjithnjë shohim planin professional dhe atë familjar.Nëplanin professional ndihem shumë e realizuar për çka përmenda më siper. Patjetër që kam shumë per të berë dhe do të punoj fort. Ndërkohë plani familjar në vitet e fundit ka marrë përparesi pasi kam dy djem të vegjel në moshë. Duke i dhenë perparesi karrieres në vendodem t’i bejme vonë femijet dhe tani ata janënë moshë delikate por dhe që kerkojnë shumë vemendje e perkujdesje. Kuptohet kjo bën që të mundohemi të jemi efektivë me punën por te mos punojme aq shume jashte orarit apo gjatë fundjavave.Gjate kohes së lire lexoj.Lexoj në shtepi, në tren, kudo që kam mundesi. Gjithashtu me pëlqen të gatuaj, të kujdesem për kopshtin si dhe të bej punëdore gjë qe më relakson shumë. Kur gjejmë mundesi dhe ‘liri’ nga femijet ndjekim koncerte, pasi Londra të ofron shumënë ketë drejtim.Sa ishim pa femije mundoheshim të shetisnim në vende te ndryshme të botes, qofte per punë apo konferenca, qoftë per pushime. Tani mundohemi që pushimet t’i kalojmë kryesisht në Shqiperi. Kemi deshirë të shohim prinderit, shoket, familjaret por kemi dhe deshire që femijet t’i mbajme sa më të lidhur me Shqiperinë apo njerezit e familjes.

– Pyetje:Si jeni ndierë në punë, veshtiresite , kënaqesitë, vlerësimet, gjatë gjithë këtyre viteve dhe a do ta linit atë nje ditë Londrën, për cilin vend, dhe përse?

-Në u larguam shumëterinj nga Shqiperia dhe mendoj që pavarësisht veshtiresive shumë të mëdha, të gjitha sikur kalohen lehtë bashke me rininë. Mendoj gjithashtu që brezi ynënë pergjithesi e ka pasur të vështirë dhe kjo na pergatiti per t’i përballuar me lehtë hallet. E dinim qe s’mund të kërkonim ndihmë apo të ankoheshim tek dikush dhe kjo vetvetiu të bën te fortë.Anglia, Londra janë tani për ne si atdheu ynë i dytë.Jemi të lidhur ngushtë me kulturën e këtushme, me zhvillimet ekonomike e politike.Në të njejten kohe kemi mbetur shumë të lidhur me Shqipërinë dhe nëse do ta linim Anglinë nje dite kjo besoj që do te jete per tu kthyer në Shqiperi. Në asnje moment nuk kemi thenë qe s’do të kthehemi, përkundrazi.

–Pyetje: Si ju duken zhvillimet e shoqërise shqiptaredhe Shqiperi , për ju që jetoni në vendet perëndimore, ju si e shihni duke bërë nje krahasim?

–Gjeja me e lehtë eshte të ankohemi dhe kritikojmë. Sigurisht që ka plot për të kritikuar por unë shoh që Shqiperia po ndryshon, po vijnë breza te rinj e të moderuar politikanësh që do ta çojnë edhe meëperpara. Shoh qe po behen reforma në territor, arsim, shendetësi. Nuk jam naïve qe te mendoj qe keto te gjitha po behen mire apo në mënyre perfundimtare. Kuptohet që vendi po evoluon dhe do ketë vazhdimisht nëvojë të ndryshohen gjërat, por kryesoja është te hidhen bazat. Shqiptaret tani udhëtojnëte lirë, kujt i kishte shkuar në mendje kjo në kohën qe isha unë student. Kam kënaqesi që kam qenë dhe jam pjesë e këtyre ndryshimeve historike. Ju përmendni fjalën ‘paralelizëm’.Mendoj që nuk mund të bëhet paralelizem midis nje vendi që ka dalë nga 46 vjet komunizëm me vendet e Europës Perëndimore të cilat kanë gëzuar zhvillim dhe liri prej shekujsh.Në mund të bëjmë krahasim me vende te tjera të Europes Lindore që kanë qenënë situate te ngjashme me në dhe vetëm në ketë rast duhet të shohim gabimet që janë bere në këto 26 vjet dhe qe e kanë lënë vendin prapa.

-Pyetje:E dashur Edlira, jeta juaj bashkëshortore është ndërthurur bukur me nje njeri të kapacitetit tuaj, ku qendron bukuria dhe vlera e kësaj lidhje?

-Me bashkëshortin u njohëm në vitin e parë të Fakultetit Ekonomik dhe kjo na ka ndihmuar që të jemi në te njejten kohe edhe shokë të mirë. Kemi përkrahur dhe nxitur njeri – tjetrin në çdo moment edhe kur kemi pasur shumë vështirësi.Në jemi bashkë prej 30 vjetesh.Bashkëshorti punon professor nëLondon School of Economics.Ai ështe shumëi njohur në fushen e tij.Edhe ai vjen nga nje familje intelektuale.Babai i ka punuar mjek, radiolog në Spitalin Ushatark dhe lector në Fakultetin e Mjekësise, ndërsa mamaja balerinënë TOB.Ai eshte i lidhur ngushtë me Shqiperinënëpermjet punës së tij dhe eshte munduar qe me njohurite e tij të kontribuojë vazhimisht në Shqipëri.

Kemi dy djem, te cilët janë ende të vegjël pasi iu kushtuam karrierës dhe i bëmë vonë. Djali i vogel ka lindur me probleme shëndetësore dhe kjo sigurisht që e ka vështirësuar shume jetën tonë personale dhe profesionale dhe ka ndikuar në vendimet qe kemi marrë.Nëte njejten kohe na ka ndërgjegjësuar ndaj problemeve te tilla që deri në atë moment nuk i kisha parë si te miat.

-Doja të shtoja që femijet, sidomos djalin e madh e kemi edukuar me dashuri të madhe ndaj njerëzve tanë dhe ndaj Shqipërise.Në gjithnjë kemi folur shqip në shtëpi dhe bibliotekën e kemi plot me libra shqip. Në vijmë rregullisht në Shqiperi familjarisht dhe djali mezi pret të vijë e te takojë njerëzit.Në mendjen e tij Shqiperia ështe si nje parajsë e vogel.

-Pyetje:Sa e gjatë, e mundimshme, plot studim, e sakrifica ka qënë rruga për tu rritur profesionalisht për të arritur sukseset tuaja ?

-Nëse do te kthehesha përsëri tek aspekti professional do të thoja vetem që kemi punuar fort dhe me përkushtim. Kemi dashur të bëjmë një vend midis njerezve te tjerë shumë të arritur profesionalisht këtu. Kemi punuar në Universitetet më të mira të botës. Kemi botime dhe kontribute të tjera profesionale nëpermjet prezantimeve në konferenca, konsulenca etj. Kjo ka kërkuar shumë sakrifica.Unë me muaj të terë jam vetëm, duhet të punoj,njekohesisht dhe të kujdesem per femijet pasi im shoq udhëton shumë.Sigurisht edhe ai bën të njëtën gjë kur udhëtoj unë larg shtëpise.

Nëse është e mundur, do te shtoja që si unë ka me qindra. Shqiperia ështe një nga vendet me emigracion masiv dhe me emigracion në moshe të re (po flas si demografe tani JJ) Pjesa më e madhe e këtij emigracioni shkoi per nje jetë më të mirë te cilën e kanë arritur duke punuar fort. Vajzat dhe gratë sidomos, kanë punuar fort duke qenëjo vetëm profesioniste por dhe nëna te mira. Ka shumë qe kanë qenë të suksesshme si mjeke, artiste, akademike, etj. Eshte veshtire të flasësh për veten dhe per punën qe kam bërë kur mendoj qe jam veçse nje prej atyre qindra grave që kanë beretë njejten gje.Do të shtoja gjithashtu që eshte nje iniciativëdhe vendimmarrje e mrekullueshme e zonjës Liliana Pere, qëkëto arritje po evidentohen dhe bëhen publike. Duke lexuar për plot gra të tjera shqiptare në botë unë ndjej veçse krenari.Eshtë një impenjim dhe përkushtim nga ana juaj znj Liliana, mendoj se është një punë me vlerë që bota njeh sukseset e gruas shqiptare dhe krijohet një sistem dhe model vlerashnë gjenëratat e tjera. Njekohësisht mendoj që ky informacion shërben më së miri edhe për të krijuar ‘role model’ për brezin më të ri te vajzave shqiptare.

Edlira: Zonja Liliana, ju falenderoj per punen tuaj te palodhur për promovimin e grave shqiptare ne Botë dhe për intervistën e këndshme. Duke ju uruar gjithë të mirat!

-Ju faleminderit Edlira, ju uroj suksese nga zemra!

Liliana Pere