Histori – Page 375 – Dielli

FIGURA TË SHQUARA TË ÇAMËRISË

January 24, 2017 by dgreca

Të flasësh për figurat e shquara të Çamërisë, si për çdo vis tjetër të atdheut, është një temë e vështirë. Sepse këto figura janë kaq të shumta, aq të ndritshme, sa nuk mund t’i rrokësh dot me një kumtesë të shkurtër apo informacion. Duhen libra të tërë për këtë qëllim.

Dhe libra për Çamërinë janë bërë, jo me dhjetra, por me qindra. Por, gjithmonë ka edhe punime e këndshikime të veçanta, që e thellojnë apo e koncentrojnë më shumë njohjen e historisë dhe figurave të saj.

Njëri prej këtyre këndshikimeve është edhe kjo kumtesë e shkurtër. Është përgatitur edhe një libër gjithëpërfshirës për këtë qëllim. Synimi është që informacioni për figurat e shquara të përhapet si objekt më vete në masat e gjera, deri edhe tek nxënësit e shkollave e brezat e rinj, në të gjitha trevat e atdheut. Pra, jo vetëm si punim akademik, i cili përqëndrohet tek pak njerëz, por një punim me karakter masiv, popullor, për të gjitha viset.

Kemi evidentuar rreth 60 figura të tilla të Çamërisë martire. Sa pika e nyje njohëse ka për to! Kuriozitete e të dhëna të shumta që të emocionojnë e frymëzojnë.

Ja disa prej tyre:

“Ptolemejtë ishin çamë” – shkruan Sami Frashëri në “Fjalorin” e tij të madh historio-grafik për Shqipërinë. Ptolemejtë ishin pasardhësit e Aleksandrit të Madh, të cilët i vendosi zotër në Aleksandri. Aty ata ndërtuan Bibliotekën e famshme me librat e antikitetit, të cilën e dogjën vandalët evropianë të Kryqëzatave më vonë.

Dihet nga të gjithë se strategu i Lashtësisë , Pirro, ka lindur në Ledhëz të Çamërisë.

Kuriozitetet vijojnë në shekuj. Vetë themeluesi i Egjiptit, Mehmet Ali Pashë Misiri, kishte lindur në një zonë të Korçës, por rininë e vet e kaloi në Çamërinë Jugore. Aty mori edukatën, frymën dhe guximin për të shkëlqyer më vonë si një shtetar i madh.

Kështu, toka çame ka qenë farishtja e rritjes dhe e përndritjes të sa e sa yjeve të kombit tonë. Folklori çam ka poetizuar:

Qysh ka qenë mëmëdheja?

Iskanderi si rrufeja…

Filipjadha nga Janina,

Që ka pjellë aq-ë trima…

Çam i famshëm Hoxha Tahsini ishte rektori i parë i Universitetit të Stambollit, në vitet 80-të të shekullit 19-të. Por ai nuk shkëlqeu më tepër për këtë, se sa për faktin e madh që ai u bë fanari i parë i Rilindjes Kombëtare, rrezet e të cilës i përhapi në çdo kënd të tokës shqiptare. E quajtën edhe “Koperniku i Lindjes”, dhe populli ynë i këndoi:

Gjithë rilindasit radhë

Nga Tahsini morën farë…

Rilindësja Dore d’Istria flet me dashuri për Pargën e bukur çame. Bile, diku ajo thotë se “Kam lindur në Pargë…dhe se nëna e saj i fliste me dashuri të madhe për atë qytet të bukur çam”.

Çami i famshëm Abedin pashë Dino është vlerësuar nga historio-grafia e kohës si njëri nga 50 valinjtë më të shquar të perandorisë së atëhershme. Ai ishte krahu i djathtë i Ismail Qemalit për çështjen Kombëtare. Dhe ky patriot vdiq me emrin e Shqipërisë në gojë.

E kështu, yjet e Çamërisë hijeshojnë në shekuj e dekada. Sidomos në kapërcim të shekullit XIX e në dekadat e para të shekullit XX, – këta yje u dendësuan shumë. Sepse ishte çështja e lirisë së mëmëdheut, e cila rrezikohej nga bishat shovene ballkanase dhe duart gjakatare të drejtuesve të Fuqive të Mëdha të Evropës.

Kujtojmë: Sheh Sabri Preveza, në kapërcim të shekullit, u bë përhapësi i madh i librit shqip në krejt jugun shqiptar, deri në Vlorë e Berat.

Shquajnë në folklor emrat e Osman Takës me vallen e tij, e Çelo Mezanit me këngën e tij; shkëlqejnë dyert e mëdha Çame me e kulturën e patriotizmin e tyre shqiptar e sakrificat për liri. Shkëlqejnë poetët Muhamet Kuçuku e Ali Dine, ashtu sikurse i riu çam- internacionalisti Thimio Gogozoto, i cili ra dëshmor në luftën e Spanjës, në vitin 1936, bashkë me të tjerë trima nga Kosova e vise të tjera të atdheut. Shkëlqeu Ali Demi, dëshmor – hero në Kaninë të Vlorës, në Luftën Nacionalçlirimtare.

Figurat e shquara të artit: shkrimtari Mitrush Kuteli nga Pogradeci e piktori Kolë Idromeno nga Shkodra, ishin me origjinë nga Çamëria…

Qielli i Çamërisë martire është i përflakur nga këta yje, martirë e heronj. Ata janë e do mbeten farët e neonët e çështjes shqiptare edhe paskëtaj, në shekuj. Një folklor i madhërishëm i popullit çam i ka përjetësuar në vargje këta trima e veprimtarë. Poeti e prozatori brilant Bilal Xhaferri e sa e sa të tjerë në fushën e artit e kulturës, – janë qëndistarë të etnisë sonë në jugun e thellë shqiptar.

Çështja çame nuk vdes. Ajo është çështje e gjithë popullit shqiptar. Në vitin 1913, pas coptimit të trojeve tona nga Fuqitë e Mëdha Evropiane, populli vajtoi fatin e pjesëve që mbetën jashtë:

Qaj Kosovë e Çamëri,

Që kini mbetur në botë;

Ca Greqi, ca në Serbi,

Jinni këputur si zogjtë;

S’është e mirë ajo zoi,

Që jini ndarë me shokë,

Me ne do kini bashki,

Ësht’ e shkruar në Evropë…

Por sot, kur liria e Kosovës vezullon në qiellin Shqiptar, në gjirin e mëmës Shqipëri, vargjet e kësaj kënge vijojnë me mallëngjim për pjesën tjetër të atdheut :

Qaj Metvegjë e Çamëri,

Që kini mbetur në botë…

Por, për Çamërinë e djegur, të shkulur, të vrarë, të mohuar nga shovenët e Jugut, kënga elegjiake e popullit vazhdon:

Pa shikoni varret tanë:

Atje te trojet-ë çamë,

Për një pikëz ujë qajnë.

Në varret e të parëve tanë

Lulet e barit janë tharë;

Aty lule duhen mbjellë,

Kombi ujë duhet të hedhë;

Në buzët e detit Jon,

Ku gjaku i shqipes kullon…

Figurat e Çamërisë janë të shumta edhe më pas, gjatë shekullit XX e në ditët tona. Ja njëri prej tyre: Skënder Beqiri, – martir i gjallë i çështjes çame. Ai është këtu mes nesh, në Vlorë. Po afron shekullin me moshën e tij dhe ka bërë një vepër të rrallë: me fotot e tij, në fototekën e tij, ka një Çamëri e një Vlorë të tërë brenda në shtëpinë e tij. Për këtë e kanë cilësuar edhe “Marubi i Çamërisë e i Vlorës”. Dhe ja një fjalë e tij prej rilindasi të gjallë: “Do vdes, po jo nga tjetër gjë, por nga derti etnik i coptimit të trojeve tona, që akoma janë jashtë trungut të mëmës!”

Por kënga thotë:

Çamëri pushoje vajnë,

Se s’të lënë djeltë çamë,

E gjithë këta shqiptarë…

Por ka edhe shumë të rinj çamë që punojnë fort për iealin e kësaj pjese të Atdheut. Një nga këta është edhe Festim Lato, vëllai i poetit të njohur , Xhemil Lato. Festimi banon në Holandë, por me përpjekjet e tij, me idealizmin e tij të zjarrtë, ka organizuar, ka sponsorizuar dhjetra aktivitete, takime, konferenca shkencore e sensibilizuese, tubime, botime librash patriotikë, për çështjen çame. Ai djalë, rreth të dyzetave, ka arritur ta çojë zërin e Çamërisë deri tek drejtuesit e atij shteti, deri në organizmat e tjera të larta të Evropës, organet e Drejtësisë së çështjeve nacionale, siç është çështja çame, me të drejtëne saj themelore- atë të kthimit të trojeve e pronave të këtyre shqiptarëve të shkulur me genocid afro tre çerek shekulli më parë.

Pra, yllësia çame, si e çdo visi tjetër të atdheut, vazhdon, përpiqet, ndriçon, dhe ekziston e plotë shpresa se kjo Evropë, që e coptoi Shqiperinë më 1913, po kjo – me moralin e demokracisë që përfaqëson, do ta kthejë në vend çështjen e drejtë të kësaj pjese të kombit tonë të martirizuar.

Kulti i Aleksandrit të Madh në trevat iliro-arbërore

January 24, 2017 by dgreca

1 aristotel Mici

Esse nga Aristotel Mici/

Në qoftë se do të kish ndonjë njeri, që do të krahasohej me Zotin, ky do të ish Aleksandri i Madh.-Chateaubriand/

1 aleksandri i Madh

Figura e Aleksandrit të madh ka tërhequr vemendjen e shumë historianëve për gjatë shumë shekujsh. Bibliografia rreth personalitetit të tij, duke nisur që nga vepra e Plutarkut e derit tek historianët më të rinj, është nga më të pasurat midis njezëve të famshëm të botës. Titujt e librave të botuara rreth personalitetit të Aleksandrit të Madh janë mbi njëzet mij. Është për t’u përmendur për këtë rast studiuesja Nancy J. Burich, e cila nga kjo mori veprash kushtuar Aleksandrit të Madh ka zgjedhur dhe ka skicuar në një të libër bibliografik 691 tituj nga të gjitha kohërat.

Në tërë këto libra, biografë të ndryshëm të Aleksandrit të Madh janë përpjekur të ndriçojnë përmes argumenteve të shumta arsyet e shkëlqimit të këtij njeriu që me aktet e tij bëri epokë historike.

Aleksandri i Madh lindi në qytezën Pella të Mqedonisë më 20 korrik të vitit 356 Para Krishtit. Ai ishte i biri i mbretit Filipi i Dytë dhe i Olimpisë, që qe një princeshë nga fisi i Mollosëve të Epirit, dhe ish e bija e mbretit Neoptolemi.

Aleksandri çunak, tok me motrën e tij e kaluan fëmijërinë në oborrin mbretëror, në Pellas. Mirëpo djaloshi syzi dhe me flok kaçurrel pak e shikonte në shtëpi të atin, Filipin, i cili e kalonte kohën ndër luftime, po edhe në aventura dashurish me femra jashtë martese. E ëma, Olimpia ishte një nënë autoritare dhe energjike, që dominonte në edukimin e të birit. Po ndër kohë, shpesh ajo e mbushte djaloshin me një frymë urrejtje për të atin. Megjithatë, edukimi i djalit ishte problemi më i rëndësishëm për të dy prindërit. Kështu që jeta familiare e çiftit mbretëror vazhdonte si gjithnjë rrjedhën e saj edhe pse me ndonjë krisje të brendëshme. Pra, të dy prindërit, si Olimpia dhe Filipi vazhdimisht kujdeseshin për rritjen e djalit të tyre, duke i dhënë një edukatë të shkëlqyer, të denjë për birin e një familje mbretërore për kohën. Në vitet e para të fëmijërisë Aleksandri pati si tutor Leonidën, që njihej si një pedagog i pasionuar në fushën e mësimdhënies. Prej atij Aleksandri do të mësonte mathematikën, sportin e ngarjes së kuajve, manovrimin e shpatës si edhe artin e përdorimit të harkut e shigjetës.

Po në kohën e adoleshencës, që nga viti viti 343 P.K. Aleksandri filloi të merrte mësime edhe nga filosofi i famshëm i Greqisë, Aristoteli, i cili do t’i jepte njohuri për filosofinë, poezinë, dramën, shkencat si edhe për politikën. Qe një fat i jashtëzakonshëm për Aleksandrin adoleshent të kishte për mësues një njeri me mendje të ndritur si ish filosofi Aristotel i Greqisë së Vjetër, i cili do ta edukonte dhe do ta frymëzonte nxënësin e vet me dashurinë për letërsinë e Greqisë. Midis veprave poetike Aleksandri do të pëlqente Iliadën e Homerit. Akili u bë figura ideale, që ai e admironte dhe e imitonte. Ndikimi i filosofit të shquar do të ishte i thellë në subkoshiencën e tij deri në moshë madhore. Edhe atëherë,kur do të ndodhej midis betejash të ndryshmenë largësi të Azisë, ai do të kish korespondencë me të dhe do te deklaronte se ai e donte atë jo më pak se babanë, sepse i ati i kish dhënë jetën, kurse filosofi i kish treguar atij si ta jetonte atë më mirë dhe më bukur

* * *

I ati i Aleksandrit, Filipi II, pat krijuar një mbretëri të fuqishme maqedonase, aq sa në vitin 338 Para Krishtit, arriti t’i mundë ushtritë e shteteve aleate të Greqisë në betejën e Keronesë. Pas kësaj fitoreje hegjemonia maqedonase u shtri mbi disa shtete të Greqisë. Në këtë kohë Filipi mblodhi në Korinth dhe një kongres panhelenik, ku u shpall paqja midis gjithë shteteve Greke dhe Maqedonisë dhe u deklarua lufta kundër Persisë. Kish lindur ashtu dhe shteti monarkist i Maqedonisë.

Ndërkaq Aleksandri qe rritur, dhe qe formuar kulturalisht dhe ushtarakisht. Në moshën gjashtëmbëdhjetëvjeçare i ati besoi komandën e kavalerisë, të cilën ai e udhëhoqi, kur Filipi ndodhej në fronte të largëta. Duke qenë në krye të kësaj kavalerie, djaloshi 16vjeçar u nis kundër disa fiseve rebele, që veproni rreth Athinës dhe zonës së Tebës dhe i shpartalloi ato me sulmet e tij, duke ndihmuar kështu babanë, i cili ndodhej larg. Me këto veprime luftarake Aleksandri i ri tregoi se qe bërë një ushtatrak i zoti dhe komandant i talentuar. Prindërit, jo më kot qenë kujdesur për ta edukuar djalin e tyre të forte edhe fizikisht. Për këtë anë të formimit të tij ka meritë traineri i posaçëm, që përmendëm më sipër, Leonida, një person relativ me nënën e Aleksandrit, që e stërviste me rregullat e luftimit, me marshime të ndryshme, me përdorimin e shpatës, të harkut dhe shigjetës si dhe me ngarjen e kuajve. Që kur ish çunak i vogël, ande 10 vjeç, i kërkonte të atit ta lejonte të ngiste kalin. Për këtë anë të pasionit djaloshar janë të famshme ushtrimet e tij prej kalorësi me kalin legjendar Buqefalis.

Një nga këto legjenda tregon se si një thesalian, Filoniku, solli në oborrin e mbretit Filipi i Dytë një kalë të pashëm dhe të fuqishëm, që ta shiste për 14 talenta. Ky kalë dukej madhështor dhe quhej Buqefalis. Pasi u morën vesh për çmimin, mbreti me njerëzit e tij shkuan në fushën e stërvitjes së kuajve për ta vënë në provë kalin, që pati sjellë Filoniku. Me gjithë dëshirën e mirë të tyre përta blerë atë, ata nisën të ndërromnin mendje, sepse kali po u dukej i egër, fare i pabindur, pra i zorshëm, për t’u zbutur dhe mësuar. Asnjeri nga kalorësit dhe stallierët, që pat marrë me vete, i ati i Aleksandrit, Filipi, nuk po ia arrinte qëllimit që ta zbuste e t’ia hipte lartë kalit. Ashtu ata vendosën që t’ia kthenin Buqefalin të zotit. Kur kuptoi këtë gjë, Aleksandri që ndodhej midis të rriturëve, u dëshpërua shumë.Edhe pse ende i vogël në moshë, ai u doli përpara të gjithëve dhe me zë të lartë u tha atyre: Ky kalë është i jashtëzakonshëm, këtë kalë nuk duhet ta heqim nga dora.

-Është i egër dhe nuk pranon anjeri t’i hipi lartë, – ia preu shkurt i ati..

– Ma lini një hërë mua, – u ndje djaloshi, – shikoni po nuk ia hipa!

Të gjithë vunë buzën në gas duke shprehur çudi dhe mosbesim. Po Aleksandri ish i sigurt për çfarë do të bënte dhe se si do të manovronte.

Sa ia dhanë kalin ai iu drejtua atij me fjalë të ëmbëla dhe dashamirësi, pastaj i vuri dorën tek kapistra e kokës,i kapi frerin afër gojës, dhe e ktheu kalin kundruall diellit, në atë mënyurë që Buqefali të mos ta shihte dot hijen e vetë. E bëri këtë se e kish kuptuar që Buqefali i trembej hijes së tij. Duke e përkëdhelur nga qafa dhe jelet e gjata, daloshi gjeti rastin dhe ia hipi kalit lartë.Pastaj, nga dalë zuri vend mbi shalë, futi këmbët në yzengji, dhe ashtu butësisht i dha shenjë kalit që të nisej. Duke i tundur frerët dhe kapistrën, Buqefali brenda minutës mori vrull si shigjetë.Pas pak kohe Aleksandri u kthye fitimtar gjithë ngazëllim, atje tek po e prisnin me brohoritje kalorësit e oborrit. Atë çast,i ati i doli para dhei tha me krenari:

“O biri im, shiko andej sa të arrin syri për një mbretëri sa më të madhe, sepse Maqedonia është shumë e vogël për ty.”

Pra, qysh adoleshent, Aleksandri, falë dhe tutorit trainer, qe më se i përgatitur ushtarakisht për moshën. Ai pati rastin në beteja reale të demonstronte formimin e tij si komandant i aftë. Po ndërsa si luftëtar Aleksandri mbante marrëdhënie të pëlqyeshme me të atin, në jetën familiare ai qe ftohur me me të. Duke u rritur, Aleksandri kish vënë re se babai i tij vazhdonte një jetë të lirë dhe të padenjë duke u përzjerë në aventura erotike me femra të ndryshme. Dhe kulmi i acarimit, at e bir,do të arrinte në momentin më dramatik, kur Filipi II, i ati, do të binte në dashuri me Kleopatra Euridike, mbesa e gjeneralit të vet, Attalus. Në këtë kohë ai u nda, pra u divorcua me Olimpinë, me nënën e Aleksandrit.

Nga kjo martesë e Filipit të Dytë pozicioni i trashëgimisë së Aleksandrit për fronin u bë i pasigurt, sepse cdo djalë i lindur nga Cleopatra Euridike, do të isht një msaqdonas i plotë për trashëgimin e fronit, kurse vetë Aleksandri do të ish një gjysmë maqedonasi.

Për këtë arsye, i konfliktuar me të atin, ai iku nga Maqedonia tok me të ëmëm, Olimpinë. Dhe me ndihmën e saj, shkon në Epirus, në Molossias, tek njerëzit e nënës së tij. Pastaj vete edhe në Iliria, ku u trajtua si mik nga i pari i vendit. Prej andej, pas gjashtë muash, vendosi të kthehej në Maqedoni, ku me ndërmjetsinë e një miku të ngushtë, u gjend një rrugë pajtimi në familjen mbretërore.

* * *

Ndër kohë, në verën e vitit 336, i ndodhur në darkën e një dasme, Filipi i Dytë do të gjente vdekjen, i vrarë nga komandanti i rojeve të tij. Pikërisht ne këtë moment, kur Aleksandri do të mbushte 20 vjetë, do të emërohej mbret i Maqedonisë nga mbarë fisnikëria ushtarake dhe ajo qytetare. Tani detyra kryesore e mbretit të ri ish të luftonte kundër Persisë dhe të grumbullonte pasuri nga vendet e Lindjes. Mbasi stabilizoi situatën brenda vendit, sidomos midis shteteve e fiseve greke, ku kish vendosur hegjemoninë, në vitin 334 u nis me ushtrinë e vet për në Azi. Pa shumë vështirësi ai i mundi persianët që në betejën e parë në brigjet e lumit Granik. Pastaj u fut në Azinë e Vogël, ku nënshtronte njerin pas tjetrit shtetet e atyre territoreve, duke u dhënë edhe premtimin se do t’i çlironte krejtësisht nga sundimi Persian.

Ende shumë i ri, ai dukej se ish një vizionar i madh. Kudo që shkonte me ushtrinë e vet Aleksandri vendoste demokracinë, themelonte qytete të rinj, ngrinte theatro, gjimnaze, hapte rrugë dhe nxiste tregëtinë midis vendeve. Për të gjitha këto akte progresive ai u quajt nga popujt Aleksandri i Madh.

* * *

Kur kish pushtuar gjithë Azinë e Vogël, Aleksandri u hodh në zonat e Sirisë. Atje në betejën e Issos, ushtria persiane pësoi disfatën e dytë. Dari i Persisë shpëtoi kokën në ikje e sipër, duke e lënë familjen e tij mbretërore dhe tërë ngarkesat e pasura në mëshirë të fatit. Familja dhe pasuria e Darit ranë në dorë të Aleksandrit. Pas fitores së Issos, ai do të pushtonte edhe kryeqendrën e Fenikisë, Tyrin.Ndër kohë Dari përpiqej të merrej vesh me Aleksandrin me rrugë paqësore dhe si shperblim për familjen e vet i dhuronte Aleksandrit Azinë e Vogël, i propozonte të paguante një shumë të madhe parshë dhe i jepte për grua njerën nga vajzat e tij. Po Aleksandri nuk pranoi këto propozime. Ai kërkonte dorëzimin pa kushte të mbretit Persian. Po në qoftë se nuk pranoi të bënte martesë me vajzën e Darit të Persisë, Aleksandri, që nga dita në ditë po bëhej më shumë hero legjendar, nuk ishte aspak indifferent me bukuritë femrore të vajzave aziatiko-iraniane. Pikërisht kur nuk pranoi të lidhej me të bijën e Darit, ai pati rastin të shikonte nje bukuri trallisëse, që i mori mendjen me shikimin e parë. Ishte e bija e Oxyartes, i cili ish kryetari i fisit Baktria , që qe rebeluar ndaj tij. Ajo vajze, magjiplote si zanë, quhej Roxana. Siç shkruan A. Burn, professor në Universitetin e Glasgowt: Alexandri, duke e parë atë, ra thellë në dashuri, mbase për herë të parë në jetën e tij ( Alexander seeing her, fell deeply in love, perhaps for the first time in his life). Po ai nuk deshte ta merrte ate si skllave, pra, duke shkelur rregullat e vendit…kështu ai deshte edhe pëlqimin e prindërve. Ndër kohë, i ati i Roksanës vjen dhe dorëzohet tek shtabi i Alexandrit. Pas pak kohe Aleksandri dhe Roksana bënë martesën, sipas ceremonisë iraniane, ku riti kryesor ishte që të hanin së bashku një kulaç me miell gruri, të prerë nga dhëndërri. Aleksandri, impulsive nga ana e vet, e zgjeroi simbolikën e ceremonisë, duke e prerë kulaçin me shpatën e tij.

* * *

Ndërkaq luftimet e Aleksandrit vazhdonin, ai sulej fitimtar nga një betejë në tjetrën. Pas Fenikisë, ai do të pushtonte me lehtësi Palestinën dhe Egjiptin. Është për t’u theksuar se në vendet që pushtonte Aleksandri nuk i prishte sistemet tradicionale të qeverisjeve; nuk i preku as tempujt; prandaj hierarkët fetarë të Egjiptit e shpallën Aleksandrin si birin e Amonit, Perëndi e Diellit. Lidhur me këtë anë të kultit të tij të hyjnizuar, le të kujtojmë edhe një mendim të At Shtjefën Gjeçovit, i cili në një nga hulumtimet e veta theksonte se “Aleksandri i Madh, me qënëse mbahej si i biri i Zeusit me brirë sqapi, (i identifiuar si Perëndi e diellit, Amonit Egjyptian), kishte prerë edhe disa monedha me helmetë me brirë sqapi”. Ndër kohë, kulti i Aleksandrit përmesë prerjes së parasë do të shfaqej edhe në trevat Ilire; siç pohojnë arkeologët, “nga qyteti i Durrësit e i Apolonisë kemi monedha të prera me fytyrën e Aleksandrit të Madh”.

Po jo vetëm në Egjipt, po kudo, ku vendoste pushtetin e tij, ai nuk sillej si pushtues barbar. Është kjo arsyeja që Aleksandri ishte dhe është i nderuar nga gjithë religjionet e mëdha fetare: Budistët e konsiderojnë Aleksandrin si Zot; pakistanezët e nderojnë si hero të tyre nacional; për ebrenjtë emri i Aleksandrit do të mbetet në “eternity”; Sinodi Ecumenik Ortodoks deklaroi se “Helenismi i përhapur nga Aleksandri shtroi rrugën e Krishtermit drejt Perandorit Konstandini i Math, që e zyrtarizojë atë. Muhameti e përmend Aleksandrin në Kuran si një profet që dënon të keqen dhe vlerëson mirësinë.

Gjatë qendrimit në Egjipt Aleksandri themeloi ne bregun e deltës së Nilit, qytetin e Aleksandrisë , që do të bëhej qendra më e madhe kulturore e botës antike për kohën e tij dhe më vonë.

Pra, tërë pjesa perëndimore e mbretërisë persiane, Azia e vogël, Palestina, Egjypti, siç edhe i kemi përmendur, gjendeshin nën pushtetin e Alexandrit të Maqedonisë. Po që të shembej krejt mbretëria e Persisë, duhej të pushtohej edhe pjesa tjetër e mbetur e saj, ana lindore.

Duke synuar lindjen, Aleksandri kaloi lumenjtë Tigër e Eufrat pa pengesa serioze dhe marshoi me ushtrinë e tij deri tek rrënojat e Ninivës, pranë fshatit quajtur Gaugamel. Atje, në atë vend, në vitin 331 P.K., Aleksandri shpartalloi me guxim tërë forcat e mbetura të Persisë. Vetë mbreti i Persisë, Dari, vrapoi të ikte fshehur, për të shmangur rrezikun e kapjes rob, po në rrugë e sipër e vranë njerëzit e rrethit të vet.

Beteja e Guagamelit ish vendimtare për shembjen e plotë të mbretërisë së Darit.Pas kësaj fitoreje Aleksandri pushtoi pa sforcim qytetet kryesore të Persisë si Babiloninë, Suzën, Peresepolin.

Mirëpo Aleksandri ëndërronte ta shtrinte pushtetin e vet deri në vendet më të largëta të njohura deri atëherë. Grekët e vjetër tregonin shumë gjëra tërheqëse për Hindinë dhe ashtu Aleksandrin e kish pushtuar ambicia që ta arrinte e ta pushtonte edhe këtë anë të largët të botës së artëhershme.

Aleksandri tok me ushtrinë e tij më në fund mori rrugën e marshimit të gjatë drejt viseve të Lindjes, kaloi brigjet e detit Kaspik dhe arriti brigjet e lumenjeve Amur-Darian dhe Sir-Darian. Më 327 P.K. Aleksandri nisi të sulmnte Indinë dhe me luftime ta parreshtura mbrrijti deri në krahinën e Penxhapit. Po në përpjekjet për të nenshtuar zonat indiane midis lumenjëve Gang dhe Hifazi, ushtria e tij gjeti vështirësi me klimën tropikale të Indisë, me shira dhe stuhira. Në ato kushte ushtria dha shenja lodhjeje dhe mosbindjeje. Lindën ashtu pakënaqësi dhe kundërshtime. Masat e ushtarëve po i kërkonin Aleksandrit të kthehej në shtëpi. Atëherë edhe ai iu bind asaj dëshirë dhe dha urdhër për t’u tërhequr.

Sidoqoftë, Aleksandri kish arritur të bënte vetëm rreth një dekade mbretërinë më të madhe për kohën atëherëshme. Si kryeqytet të asaj mbretërie, të pa anë e fund, ai caktoi qytetin e lashtë të Babilonisë. Në verën e vitit 323, kur po ëndërronte për ekspedita te reja ushtarake, Aleksandri u sëmur rëndë nga ethet. Trupi tij i lodhur në shtegëtime dhe beteja luftarake nuk e përballoi dot sëmundjen. Brenda pak ditëve Aleksandri i Maqedonisë, i mbi quajtur nga të gjithë Aleksandri i Madh vdiq. Si pas të dhënave historike ai u nda nga jeta më 10 qershor të vitit 323 P.K.

Sipas Testamentit,Aleksandri nuk la trashëgimtar, prandaj perandorinë e tij e trashëguan komandantët e ushtrisë, të cilët për arsye karrierizmi dhe pushteti ranë në luftra me njeri tjetrin. Perandoria e Aleksandrit më në fund u nda në tre shtete të mëdha dhe në disa të vegjël.

* * *

Po me gjithë jetën e shkurtër të Aleksandrit, impakti i tij në gjithë botën antike qe i jashtëzakonshëm. Aleksandri u vlerësua nga bashkëkohesit po edhe më vonë, jo vetëm si strateg i talentuar dhe guximtar, po edhe si largpamës. Në këtë vazhdë arsyetimi edhe ish Presidenti Klinton, duke iu drejtuar artistëve të Hollivudit, ka thënë për Aleksandrin e Madh: Hollivudi nuk duhet të joshet nga shkrime rastësore, dhe të injorojë madhështinë e Aleksandrit, i cili në fakt kish lindur njeri, jetoi si një superman dhe vdiq si perëndi.

Ishte në bindjen e vet Aleksandrit që ai nuk i prekte praktikat tradicionale dhe religjionet e vendeve, ku futej me ushtrinë e tij. Për më tepër ai përpiqej që të bënte lidhje kulturash midis shtetesh dhe qytetesh. Në këtë këndvështrim historianët komentojnë edhe martesën e tij me Roksanën.

Biografët e kanë parë Aleksandrin e Madh dhe në dimensionin e etikës qytetare. Edhe pse qe i përndritur me atributet e një perandori, ai kish një prirje tolerante, që nuk ngjante me vrazhdësinë dhe egërsinë e monarkëve të kohës së vjetër. Këtë anë humane të sjelljes së tij na e thekson edhe Plutarku: kjo duket- thotë ai- sidomos në pritjen e kujdesshme të njerzëve të familjes së Darit të Persisë, të cilët ushtarët e tij i kishin kapur rob. Ai, jo vetëm nuk u tregua mizor dhe i dhunshëm, po i priti ato me mirësjellje, duke u siguruar strehim dhe pajisje të mundshme për të jetuar, ashtu si nënës, gruas edhe vajzave të Darit.

* * *

Shtetet që dualën nga perandoria e tij, u quajtën shtete helenike, sepse u dominuan nga kultura dhe filosofia e Greqisë së lashtë helene. Vetë Aleksandri, para se të pushtonte Greqinë, ai qe vetë i pushtuar nga kultura dhe qytetërimi grek. Nga pushtimet e Aleksandrit të Madh kultura greke u perhaps në tokat e lindjes dhe u shkri me kulturat e atjeshme. Nga kjo përzjerje lindi kultura që u quajt greko-orientale ose helenistike dhe epoka e lulëzimit të saj quhet helenizëm.Në këtë periudhë kohore dolën personalitete të shquara si Euklidi dhe Arkimedi. Qendra të famëshme të këtij qytetërimi, përveç Aleksandrisë në Egjipt, ishin edhe Antiokia në Siri dhe Pergamo në Azi të Vogël.

* * *

Historianët e antikitetit, kur studiojnë Aleksandrit e Madh në tërë dimensionin e vet , kanë dhënë mendimin e tyre edhe për përkatësinë fisnore të personit të tij. Kështu, duke u nisur nga ana e amësisë, një professor në Brown University të Providencës, pohon se Aleksandri në formimin e tij ka pasur gjak ilirian (shqiptar). Alexander by his background had some Illyrian (Albanian) blood. Alekandri i Madh, me dëshirën dhe nxitjen e Olimpisë, disa kohë të fëmijërisë së parë do t’i kalonte edhe në Epir, nën kujdesn e vëllajit të së ëmës, ku e lidhte gjaku dhe dashuria fisnore. Kështu që, kur u rrit dhe u bë mbret, ai kishte pasur aq e aq raste që të ketë qenë midis ilirëve, të komandonte, po dhe të komunikonte me ata. Në këtë mënyrë mund të kuptohet ndikimi i qeverisjes së tij dhe i personalitetit të tij, që ka lënë gjurmë të dukshme në kujtesën historike në trevat e Ilirisë.

Në bisedat e zakonshme midis shqiptarëve Aleksandri i Madh quhet shpesh herë me trajtën e shkurtër të emrit Leka i Madh. Po ashtu quhet ai edhe në disa libra nëpër botimet shqiptare. Për nder të Aleksandrit të madh, dhe në shenjë adhurimi për atë, ky apelativ “Leka“, do të gjente aq përhapje midis stërgjyshërve të shqiptarëve. Të parët tanë qysh në thellësi të shekujve do t’i pagëzonin fëmijët me emrin e tij të shkurtuar “Leka”. Kronikat tregojnë se emri Lekë Dukagjini është shfaqur qysh nga viti 1387, rreth një shekull para Lekë Dukagjinit të kohës së Skenderbeut. Për trajtën e shkurtër të emrit të Aleksandrit të Madh, Prof. K.Biçoku ka shkruar në një artikull studimor: “Varianti i shkurtër i emrit Aleksandër , ‘Lekë’është emër i fondit të antrponimisë kombëtare i përdorur gjerësisht prej shqiptarëve gjatë shekujve të Mesjetes” Dhe sot e kësaj dite, si nostalgji për figurën e Lekës së Madh, ky emër është ende shumë i gjallë dhe masiv: duke nisur me emra nga Mesjeta si Lekë Zaharia, Lekë Dukagjini, Lekë Matrënga, Lekë Dushmani e deri në ditet tona, siç i shikojmë dhe i dëgjojmë jo vetëm në jetën e përeditëshme, po edhe në libra, gazeta, e fjalorë të ndryshëm, si janë emrat e perveçëm bashkëkohës: Leka Kruta, Lekë Gjocaj, Lekë Gjoka, Lekë Margjini, Lekë Gjiknuri, Leka Gjergo, Leka Buda, Leka Bezhani, Leka Spiri e tj. Kjo formë e shkurtër e emrit të Aleksandrit ka dhënë pastaj në mjediset arbërore edhe emra familjesh, pra llagape, si Arian Leka, Adelina Leka, Gazmend Leka, Anton Leka, Mariana Leka, Dardan Leka, Genc Leka, Ylli Leka, Vuksan Leka. Ndërkohë kjo trajtë e shkurtuar, siç pohojnë leksikologët dhe historianët ka evoluar në apelativin Llesh, që ka lidhje me Shën-Lleshin, po që është evoluimi fonetik i emrit Lekë, duke shprehur kështu përsëri nderimin për Lekën e Madh . Me trajtën e shkurtër të emrit ‘Lekë’ kanë dale, ndër shekuj, kompozitat emrore si mbiemra njerzish, siç i gjejme në krahinën e Himarës dhe të Labërisë:Gjonleka, Gjinleka, Kolëleka.Po nga kjo formë emrit të përveçëm, të Lekës së Madh, janë krijuar nga koha në kohë edhe toponime në vise të ndryshme të Shqipërise si: Lekaj, Lekasi, Lekli i Tepelenës, Lekdushi, Lekëbibaj, Leknia e Drinit.Pra siç shihet si nga ana antroponimike dhe ajo toponomastike, trajta e shkurtër e emrit të Alexandrit, si diminutive, në formën “Leka” është karakteristike vetëm në trevat shqiptare. Shenojmë se emri i Aleksandër, në vendet e tjera evropiane, kur është shkurtuar, ai ka dalë me trajtat “Sander”, po jo “Leka”. Pra, kuptohet se forma e shkurtuar “Leka”është një dukuri onomastike e përzgjedhur vetëm nga popullata e viseve arbërore.

* * *

Po përveç se me emrin e vet, Aleksandri i Madh , në kohë dhe vende të ndryshme, ai na shfaqet dhe në dimensionet e legjendës. Jehona e orientimit të tij për të ngritur qendra qytetërimi dhe për të ruajtur të paprekur vendbanimet ekzistuese e lartësoi emrin e tij si udhëheqës legjendar. Mbështetur në impaktin e veprës së Aleksandrit, filozofi frëng Shatobriand, do të shkruante: “Në qoftë se do të ishte ndonjë njeri, që mund të krahasohej me Zotin, ky do të ishte Aleksandri i Madh”. Kudo që shkonte me ushtrinë e tij ai ngrinte qytete të rinj edhe themelonte theatro dhe gjimnaze, ahtu si bëri në deltën e Nilit, ku ndertoi nga e para një qytet madhështor, të cilin e quajti Aleksandria, po ashtu bëri edhe në zonate pushtuara të Persisë. Po në qoftë se Aleksandri bëri aq e aq punë të dobishme në vende të largëta, vallë çfarë do të ketë realizuar ai në Iliri , që nga kish prejardhjen Olimpia, nëna e tij, dhe, sidomos në kryeqendrën e saj, në Shkodrën e lashtë .? Me siguri duhej të ketë pas dhënë ndonjë ndihmë të madhe në rregullimin edhe zbukurimin e qytetit, aq sa njerëzit e futën në legjendë dhe, ashtu dale nga dalë, nga një brez në tjetrin, në vend që ta quanin Aleksandrin e Madh ndihmues të qytetit, zbukurues, apo përforcues e qujtën atë themelues të Shkodrës , duke bërë ashtu një gabim historik. Megjith atë legjenda jetoi nga një shekull në tjetrin, duke mbrrijtur gojë pas goje deri në kohën e pushtimit turk. Pushtuesit Osmanë, duke e marrë për të vëtetë legjendën, e quajtën fillimisht Shkodrën “Iskanderie”, që do të thotë në gjuhën e tyre Aleksandria.

Natyrisht, rreth kësaj të pavërtete historianët kanë bërë vërejtjet e tyre kritike, siç ka bërë qysh në 1504 edhe Marin Barleti në veprën e tij “Rrethimi i Shkodrës”, ku shkruan: “Tashti pra, thonë disa të huaj se Shkodrën e paska ndërtuar Aleksandri i Madh; po ky pohim nuk duhet pranuar, sepse Shkodra ka ekzistuar shumë kohë më përpara se të lindëte Aleksandri i Madh, por edhe vetë turqit shkojnë me këtë mëndim, sepse qytetin e Shkodrës në gjuhën e tyre e quajnë Skanderie\Iskenderie dhe ky emërtim sipas tyre është i njejtë me emrin Aleksandria”[ Marin Barleti “Rrethimi i Shkodrës, sipas H.Lacaj] f. 37, Tiranë, 1981 . Po kjo lajthitje e fantazisë në këtë legjendë, duhet të ketë ndodhur jo vetëm për mospasjen parasysh te historisë, po edhe për arsye të kultit të Aleksandri të Madh, i cili qe glorifikuar gjithandej në vendet e mbretërisë së tij. Mjafton të të rikujtojmë se, në Egjypt, ai ish hymnizuar si biri i Perëndisë Diell.

Kështu, në trevat e Ilirisë, prania e Aleksandrit të Madh, si hero i antikitetit na shfaqet në memorien e stërgjyshërve tanë jo vetm në antroponimi e toponomastike; numizmatikë, po ai del si figurë e adhuruar edhe në legjenda.

* * *

Kohët e fundit, kulti i Aleksanit të Madh, u duk edhe në një material shkrimor me titull “Testamenti i Aleksandrit të Madh dhe Privilegjet për ilirët”,. Ky material u gjet nga Prof. L.Nadin në muzeun Korrer të Venecias, aty nga viti 2002. Këtë material Prof. Nadin, në bashkëpunim me Prof. P. Xhufi e publikoi edhe në gjuhën shqipe, si pjesë e librit të vet “Statutet e Shkodrës”. Nga historianë të ndryshëm ky material muzeal është parë me interpretime të ndryshme. Kështu Prof. M.Zeqo e ka quajtur atë vetëm një “apocryph”; Prof. R.Osmani e shikon me dyshim duke u shprehur:” se “dokumenti mund të mos jetë autentik”, kurse historiani Agron Luka, në diskutimin e tij me Prof. Nadin, shkruan: “Testamentin dhe Previlegjet e Aleksandrit të Madh”, edhe sikur t’i konsiderojmë apriori si një falsifikim të mirëfilltë mesjetar të një njohësi të mirë të antikitetit, mendoj se ato hyjnë në punë”. Po ky autor, në një publikim tjetër elektronik “online”, në artikullin “Privilegjet e Aleksandrit të Madh për ilirët”, e përcakton materialin, tekst apokrif i mesjetës së herëshme, a po dokument i rremë duke shtuar për më shume edhe fjalët “tekst i rremë shkodranësh në Padova”. Dhe po aty vetë autori shkruan se: ai tekst “është frut i mithit të Aleksandrit të Madh”. Duke u nisur nga ky deduksion i studiuesit Luka, duam të shtojmë se pavarësisht nga objeksionet që mund të dalin për “Testamentin e Aleksandrit dhe Previlegjet për ilirët”, ato materiale muzeale kanë një lloj vlere, sepse, direkt, ose indirekt shprehin praninë e kultit tëAleksandrit të Madh, të këtij heroi të antikitetit, në memorien historike të intelektualëv në trevat iliro-arbërore . Nga kjo anë puna këmbëngulëse e Prof. Nadin është për t’u pershëndetur.

* * *

Ngjarje e veçantë, që fletë direkt për admirimin e figurës së mbretit Leka i Madh nga ana jonë si komb është edhe vendimi i shtetit shqiptar më 1925, që caktoi Lekun, si njesi bazë të monedhës shqiptare. Leku si monedhë e parë u stampua me figurën Lekës së Madh, shenjë nderimi kjo që tregonte se sa thellë kishte zënë vend Leka i Madh midis nesh. Është momenti të themi se ashtu si dikur francezët nderonin poerandorin e tyre, Napoleon Bonopartin , duke krijuar monedhën e shtetit të vet me emrin Napoleon, edhe Shqiptarët shpallën për vete monedhën bazë Lekun, në kujtim të heroit të tyre të lashtësisë, të Lekës së Madh.Po kështu dhe Ahmet Zogu, si Mbret i Shqiptarëve, kur la fronin dhe mori arratinë, kujtimin për Lekën e Madh nuk e harroi, aq sa atë emër ia dha edhe të birit të sapolindur, duke e quajtur ashtu atë, Leka i Parë.

Po çka na e bën të duket, si më të afërt në kohë Aleksandrin e Madh, është emri i dytë i heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti, Skënderbeu, që në turqisht do të thotë Aleksandri i Madh.

Me një anologji të tillë emërimi do t’i quante në fillim të shekullit XIX edhe poeti angles G. Bairon, si Aleksandrin e Madh, ashti si dhe Gjergj Kastriotin, që për arsye glorifikimi, do t’i njesonte me trajtën turke të emrit Iskander:

O Shqipëri, ku lindi Iskanderi

Këngë e rinisë, fanar i të urtëvet,

Dhe Iskanderi tjetër, që i dërmoi

Për herë armiqt me kordhn’ e tij keshnike.

Me këtë mënyrë “binjakëzimi” i të dy heronjëve do të shkruaj me emfazë dhe poeti At Gjergj Fishta:

“Si Lekai i Madhi e Skanderbegu i biri.”

Emrin e Lekës së Madh, poeti Gjergj Fishta, do ta përdorë, prap, figurativisht edhe si sinekdokë për të dhënë kushtrimin për liri: “Bini Lekë, bini malcorë”

I sollëm këto shembuj poetikë për të parë konkretisht se sa thellë qendron figura e Aleksandrit të Madh në kujtesën e kombit shqiptar.

Për më tepër, duhet të shtojmë se vetë Gjergj Kastrioti, e nderonte dhe fliste me admirim për Aleksandrin e Madh. Në një letër ai shkruan me krenari për të: ”Të parët tanë me Aleksandrin shkuan deri në Indi”. Ndjenja e krenarisë së Skënderbeut ndaj Aleksandrit të Madh, kuptohet edhe më shumë, po të kemi parasysh edhe faktin se ai i kish marrë atij jo vetëm emrin, në trajtën e përkthyer, po edhe dy simbolet antike, yllin me tetë cepa dhe brirët e cjapit në helmetën legjendare mbi kokën e dhisë..

Siç dëshmojnë historianët, si shenjë tradite nga koha e Aleksandrit, Skenderbeu mbante yllin, që simbolizon diellin, të vendosur në vulën e tij të madhe. Ky fakt dëshmohet dhe në suprinën e varrit të nipit të Skënderbeut, Kostandinit, të bërë si kujtim nga e gjyshja e tij, Andronika. Lidhur me këtë Eqrem Bej Vlora shkruan:”Mbi varrin e nipit të Skënderbeut në kishën e Shën-Mërisë së ëngjëjve në Napoli është vënë stema e tij: një shqiponjë heraldike me një yll të bardhë e vezsullue në të dy krerët”.

E shoqja e Skëndebeut, Andronika, kish veneracion, gjithashtu, për emrin e Aleksandrit të Madh. Admirimin e saj për kultine tij ajo e shpreh me krenari edhe në varrin e nipit tjetër, Alfonsit, që ndodhet në manastirin e Trinisë së Shenjtë, në Real San Trinidat të Spanjës. ku e gjyshja i shkroi spanjisht në pllakën e varrit një epigraf, që siç na e jep në shqip Prof. Kristo Frashëri, ka këtë përmbajtje:

Këtu prehet Alfonsi, biri i të famshmit Gjergj Kastrioti, Mbret i Shqiperisë, mposhtësi i turqëve, mbrojtësi i pathyeshëm i krishterimit, të cilin turqit e quajtën Skënderbe dhe për nga prejardhja, vlera dhe shpirtmadhësia krahasohet me mbretin Aleksandër të Maqedonisë.Vdiq në moshën 15 vjeçare në qytetin e Valencias, viti 1508. Kjo ndjenjë adhurimi e familjesë së Kastriotëve për Aleksandrin e Madh, bëhet edhe më e qartë, po të kujtojmë për këtë rast dhe arsyetimin e Prof. K. Biçokut, i cili, kur trajton simbolet e heraldikës së Kastriotëve, pohon se “në vulën e Skenderbeut, ku është një shqiponjë dy krenare, ndërmjet dykrerëve të saj, është vendosur një yll me 6 cepa. Mbi këtë yll është një yll tjetër me tetë rreze. Kurse në stemën e Kastriotëve , që është gdhendur dy herë në varrin monumental të nipit të Skënderbeut, Kostandin Kastrioti, ylli është me 8 cepa dhe mbi krerët e shqiponjës janë dy kurora mbretërore. Me këto simbole Skënderbeu tregonte pretendimin se kishin prejardhjen nga Aleksandri i Madh gjë që e kemi të shprehur në epigrafin e Alfonsit në një kishë të Valencias në Spanjë” . Pra pamë kështu dy interpretime analoge për të njëjtin motiv lidhur me admirimin e Kastriotëve ndaj Aleksandrit të Madh.

Si përfundim, nga të dhënat historike dhe burimet shkrimore prej referencash të ndryshme kuptojmë se fryma e kohës së Aleksandrit të Madh ka qënë e gjallë në subkoshiencën e etnisë iliro-arbërore, për gjatë periudhës së antikitetit si dhe të kohëve më të vona. Kështu era flladitëse e mithit të Aleksandrit të Madh është endur gjatë shekujve në kujtesen historike të gjithë breznive iliro-arbërorë përmes legjendave, shkrimeve, antroponimisë, toponimisë e numizmatikës, që bashkërisht, në një mënurë, ose një tjetër, kanë pas ndikuar në ndjenjën e krenarisë për origjinën iliro-arbëror tek të parët e shqiptarëve qysh në krye të herës.

Bibliografi

A.R. Burn, Alexander the Great and the Helenistik World, Coller Books, NY, 1962.

A.R.Burn, Alexander the Great and the Middle East,Penguin Books, Great Britain, 1963 .

Charles A. Robinson, Alexander the Great, Duttion and Company, NewYork, 1947.

Eugene N. Borza, The Impact of Alexander the Great, Dryden Press, Ilynois, 1974.

Ian Worthington, Alexander the Great Man and God,Pearson- Longman, England, London, Boston, 2004.

Kasëm Biçoku, studimi “Flamuri i Shqipërisë”, Oline, Google

Kristo Frashëri: Gazeta “Zemra Shqiptare”- Online.

Lucia Nadin, “Statutet e Shkodrës”, Tiranë , 2002

Marin Barleti. “Rrethimi i Shkodrës”, Tiranë, 1981.

Nancy J. Burich, “Alexcader the Great”, Bibliografi, The Oberlin Printing Company, l970.

Prof. A. Mishulin, Historia e kohës së Vjetër, Tiranë, 1950.

Plutarch, By C.J. Giankaris, Twayne Publishiers, Inc, New York 1970 .

JANARI I VITIT 1945 I KOBSHËM EDHE PËR MËSUESIN E DEVOTSHËM BEDRI GJINAJ

January 23, 2017 by dgreca

Nga Ismet AZIZI/

1 bedri Gjini 1

Ne Foto: Bedri Gjinaj. Shaban Palluzha: “ Djemt me shkollë shohin me katër sy”/

Bedri Gjinaj është një ndër figurat më të njohura dhe më të nderuara të arsimit në Mitrovicë, në Kosovë, Sanxhak e më gjerë. Bën pjesë në radhën e veprimtarëve më të shquar të arsimit shqiptar, i cili punoi me kompetencë e devocion për zhvillimin e arsimit gjatë Luftës së Dytë Botërore në Prefekturën e Mitrovicës (Mitrovicë, Vushtrri, Podujevë e Pazar i Ri). Kontribut çëtjes shqiptare i dha edhe sa ishte në pozitën e sekretarit të Lidhjes së Dytë të Prizrenit. Ishte një ndër burrat e intelektualët më të mëdhenj dhe më të nderuar të kombit.

Gjatë kohës sa punoi në Mitrovicë (1941-1944), u rrethua me dashurinë e respektin e veçantë nga të gjithë. Edhe pse vendlindja e tij Mitrovica, gjendej në veri të Kosovës e Shqipërisë, ai dëshironte që ta bënte atë qendër të koalicionit shqiptar. Për këtë arsye u afrua dhe bashkëpunoi me gjithë atdhetarët, nacionalistët shqiptarë. Shpesh, për t’u marrë vesh me patriotë e demokratë, me njerëz me influencë e me traditë kombëtare, udhëtoi në Prishtinë, në Vushtrri, në Pejë, në Prizren, në Podujevë, në Pazar të Ri, Skënderaj etj. Punën, zellin dhe idetë e tij ia çmonin e respektonin ministri Ernest Koliqi, Rexhep Mitrovica, Xhafer Deva, Bedri Pejani, Aqif Blyta, Ago Agaj, Vehbi Frashëri, Rexhep Krasniqi e shumë nacionalistë të tjerë. Përpiqej me tërë qenien që t’i bashkonte të gjitha forcat aktive aktuale, me përjashtim të komunistëve, sepse ata i konsideronte si bashkëpunëtorë të bolshevizmit rus e shërbëtorë të Serbisë. Gjatë kohës kur Mitrovica me Vushtrrinë, me Podujevën e më Pazarin e Ri ishin ndarë dhe i përkisnin zonës gjermane të interesit, Bedriu zhvillonte një aktivitet të dendur që kjo zonë me strategji historike e ekonomike t’i bashkohet me çdo kusht Shqipërisë. Prandaj i thërriste patriotët e intelektualët shqiptarë që të bëhen të gjithë një gojë, të bashkohen në një vend sidomos sa i përket çështjes së Mitrovicës: “Po të bashkohemi të gjithë, do të fitojë Mitrovica, po fitoi Mitrovica e po u bashkua me truallin mëmë, do të fitojë Kosova, do të fitojë Shqipëria!”

Pas okupimit të Mitrovicës nga ana e forcave ushtarake të Jugosllavisë titiste, Ali Shukriu lëshoi urdhëresë për arrestimin e Bedri Gjinajt. Për t”iu shmangur arrestit, Idriz Geci nga Llausha dhe Hamëz Mehmeti nga Luboveci, ilegalisht e nxorën nga Mitrovica Bedriun, Bahriun, vëllanë e tij, dhe nënë Hajrijen. Ata i strehuan së pari në Llaushë e mandej Lubovec dhe Siçevë. Pas një takimi me Miftar Bajraktarin, dhe pas shqyrtimit të situatës së përgjithshme në rajon, Bedriu shprehu dëshirën të takohet me Shaban Palluzhën. Takimit i tij me Shaban Palluzhën u bë në mbledhjen e Shtabit të mbajtur më 30 11 1944, në Palluzhë, ku, pos tjerash, u vendos që Bedri Gjinaj të emërohet këshilltar i komandantit të Brigadës së Drenicës – Shaban Palluzës. Që nga e nesërmja Bedriu filloi të punojë me një vullnet të madh në punimin e shkresave, informatave, raporteve dhe analizave mbi situatën politike she ushtarake, duke e konsultuar rregullisht dhe duke e informuar komandantin e Brigadës së Drenicës, Shaban Palluzhën. Më vonë Shaban Palluzha thuhet t’i kishte thënë Bedri Gjinajt “ Djemtë me shkollë shohin me katër sy”, prandaj angazhimi i tyre për liri është i domosdoshëm.

Në fillim të vitit 1945, komunistët, të cilët idealin e çlirimit nga fashizmi e shndërruan në ide vepruese kriminale kundër vëllezërve të tyre, sepse kishin guximin qytetar që me plot gojën t’i thoshin të bardhës e bardhë dhe të zezës e zezë, pra ta tregonin sllavokomunizmin si tragjedi për shqiptarët, arritën ta zënë me dredhi. Sipas dëshmitarëve okularë (shkruan Azem Hajdin-Xani) Bedri Gjinaj dhe Avdyl Zhubi janë arrstuar në mënyrë enigmatike, në Krushefc më 18 janar 1945.

Në radhët e Brigadës së Drenicës, OZN-a kishte arritur të fusë spiunët e vet të veçantë, përmes së cilëve Ali Shukriu arrinte të informohej për çdo gjë lidhur me situatën në Drenicë e më gjerë, prandaj, kur mori vesh se ku ndodhej Bedri Gjinaj, hartoi planin për ta zënë. Ali Shukriu dhe Bedri Gjinaj ishin lindur dhe rritur në Mitrovicë. Bedriu ishte i gjithanshëm, shumë më me autoritet, prandaj ky shkëlqim i tij ia zbehte yllin. Ishin edhe kundërshtarë politikë: Bedriu nacionalist, ndërsa Aliu komunist e vegël e serbëve. Dy spiunët e caktuar nga Ali Shukriu , shkuan në vendon ku ndodhej Bedri Gjinaj dhe gjëja se Shaban Polluzha ka dhënë porosinë që Bedri Gjinaj dhe Avdyl Zhubi “të mos vijnë në Skenderaj, por të qëndrojnë aty sepse Skënderaj mund t’i identifikojnë komunistët. Pra, sipas tij, qëndrimi në fshatin Kryshefc “asht ma i sigurt”. Kështu , partizano-çetnikët menjëherë pas largimit të Brigadës së Shaban Palluzhës, i morën dhe i dërguan në Skenderaj, ku, me urdhër të eprorit të tyre, Ali Shukriut, ua lidhën këmbë e duar me tel, i hipën në një kamion të zbuluar dhe i dërguan në vendlindjen e tyre në Mitrovicë. Në sheshin matanë Urës së Ibrit i ekzpozuan para qindra qytetarëve, që i kishin tubuar me dhunë, për të treguar se ja kështu do ta pësojnë të gjithë ata që e kundërshtojnë ideologjinë komuniste dhe bashkimin e Kosovës me Jugosllavinë, përkatësisht Serbinë. Bedri Gjinaj dhe Abdyl Zhubi u burgosën në kazermën ushtarake në Mitrovicë.

Më 23 janar Brigada e Drenicës arriti në Podujevë pa Bedri Gjinajn, këshilltarin e komandantit Shaban Polluzha. Feriz Bojaj nga fshati Kërrnicë, njëri prej njerëzve e afërt të Shaban Palluzhës citohet të ketë thënë se deri në Podujevë komandanti ka pyetur tre-katër herë për Bedri Gjinajn.Ato ditë OZN-a burgosi edhe tri mësuese të shkollës fillore “Skenderbeg” të Mitrovicës, që kishin bashkëpunuar me Bedri Gjinajn: Lina Shkrelin, Melihate Devën dhe Zehra Zhubin, nërsa kishte ekzekutuar pa gjyq mësuesin Ali Gaxha..

Ali Shukriu, me pamjen e fitimtarit, kundërshtar i përbetuar i Bedriut, shtihej se i dhimbsej “shoku” i fëmijërisë, prandaj, para se ta likuidonte përfundimisht, donte ta plotësonte edhe një dëshirë: ta vdetyronte t’i përulej, t’i binte ne gjunjë, ta luste që t’i falte jetën, shkruan Fazli Hajrizi në monografine e tij për Bedri Gjiajn. Ali Shukriu kishte vepruar njësoj edhe me rastin e arrstimit të Aqif Blytës, mikun dhe bashkëpunëtorin e ngushtë të Bedri Gjinajt, duke i thënë: ”A edhe ty po më duhet me të arrestu? Si e lejove vetën që një grue e flliqtë me të trathtue”? (I .A)

Pas arrestimit, Bedriun e kanë mbajtur disa ditë në burgun e Mitrovicës, pastaj e kanë dërguar në bashkë me të tjerët të Prishtinë. Në burgun e Mitrovicës dhe në atë të Prishtinë në këtë kohë ndodheshin edhe shumë patriotë të tjerë, në mesin e tyre edhe njëri nga komandantët e Luftës së Pazarit të Ri, Bajazit Boletini. Në prill të po atij viti i kthejnë sërish në burgun e Mitrovicë. Avdyl Zhubin dënohet me 18 vjet burg të rëndë, ndërsa Bedri Gjinajt ia përgatitën kalvarin më të egër. Ushtruan mbi të tortura më çnjerëzore në hetuesi e në burg, sa të Mitrovicës, sa në atë të Prishtinës. Ia dërrmuan e shkatërruan atë trup atleti, ia rrënuan shëndetin. E dërguan gjoja në spital për ta mjekuar nga “tifusi”, mirëpo aty e helmuan. Sipas mendësisë së tyre, vetëm duke e likuiduar atë fizikisht, do ta zhduknin idealin madhor të tij, vetëm duke e vrarë atë, do ta vrisnin edhe ëndrrën e popullit shqiptar për liri. Pushteti partizano-çetnik e varrosi fshehurazi në një vend, edhe sot të panjohur.

2 Bedri Gjini Ne Foto: Gjashtë vëllezër dhe një motër. Nga e majta: Vetoni, Shemsiu, Lulja, Bedriu, Sokoli (ulur në prehër të Bedriut), Nuriu dhe Bahriu (prapa në këmbë)(Fotografi e viteve ’30 e familjes Gjina)
3 Bedri Gjini
Anëtarët e Lidhjes Popullore Shqiptare (Organizatë nacionaliste shqiptare), që drejtohej nga intelektualë nga Mitrovica e Pazari i Ri: Bedri Gjinaj (i pari nga e majta në këmbë) midis disa atdhetarëve të kohës: Rexhep Mitrovica (në mes, ulur), Ago Agaj, Vehbi Frashëri, Imer Lutfiu, Tafil Boletini, Ali Draga, Kudret Kokoshi, Nexhip Deva, Shaban Mustafa e Dr. Xhelal Mitrovica (në mes, në këmbë)

1920- VATRA-Gazetës «L’Action Française»:« Po Kombësia Shqiptare ? »

January 22, 2017 by dgreca

Letra e Federatës Panshqiptare të Amerikës «Vatra» drejtuar gazetës «L’Action Française», mars 1920/

1-ok-aurenc

Nga Aurenc Bebja*, Francë/ Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France//

Gazeta « L’Action française » me qendër në Paris, të shtunën e 6 marsit 1920, në faqen n° 3, ka botuar letrën e dërguar nga Federata Panshqiptare e Amerikës « Vatra ».

Shkrimi mban titullin : « Po Kombësia Shqiptare ? »

Drejtuesit e gazetës ishin në dijeni për situatën në të cilën gjendej Shqipëria asokohe, por letra e dërguar nga Vatra u ka mundësuar atyre të jenë ende dhe më të qartë mbi momentet e vështira që po përjetonte Kombi ynë.

Si fillim do të gjeni rrëfimin thumbues të gazetës mbi grekët e serbët dhe në vijim mbrojtjen e interesave kombëtare shqiptare nga Vatra.

Rrëfimi i gazetës :

« Ne kemi marrë nga Shoqëria shqiptare Vatra letrën në vijim e cila vërtetëson vëzhgimet që ne kemi paraqitur disa herë këtu (në gazetë). Grekë e Serbë, që flasin për parimin e kombësisë në interes të tyre, e dhunojnë atë në mënyrë cinike kur bëhet fjalë për vende më të vogla se ato. »

Letra e Federatës Panshqiptare të Amerikës « Vatra » :

« …Në vitin 1913, në Konferencën e Londrës, Shqipëria u sakrifikua për të kënaqur orekset e vendeve ballkanike ; E gjithë fusha shqiptare e Kosovës dhe Maqedonia perëndimore me pothuajse një milion shqiptarë, dhe Epiri i jugut me krahinat e tij të pasura, u dhanë shteteve të vogla fqinje.

Të inkurajuara nga Rusia, Greqia shkatërroi jugun e Shqipërisë dhe bëri hi më shumë se 400 fshatra ; po ashtu Serbia shkatërroi rajone të tëra shqiptare mes Shkupit, Pejës dhe Ohrit.

Shqiptarët e kanë pritur Konferencën e madhe (Bëhet fjalë për Konferencën e Paqes në Paris, janar 1919 – gusht 1920) me qëllim korrigjimin e dëmeve që kanë pësuar. Kemi folur për drejtësinë dhe të drejtën e kombësisë.

Nëse riparimi i padrejtësive dhe dëmeve që Shqipëria ka pësuar në 1913 është i vështirë, të lihen të paktën kufijtë e përcaktuar në Konferencën e Londrës dhe t’i evitojmë asaj një copëtim të ri ; se Greqia dhe Serbia s’kanë aspak nevojë të zgjerohen në kurriz të Shqipërisë, ndërsa kjo e fundit nuk mund të copëtohet më tej pa pasur rreziqe serioze gjakderdhje (vdekje). »

Francë – 22 Janar 2017

Një protestë historike e Gjergj Adhamit për kufijtë e Shqipërisë

January 21, 2017 by dgreca

Zoti Drejtor:Në cilësinë time të dyfishtë me origjinë nga Epiri dhe si historian, jam i detyruar t’i jap fund pështjellimit jo shkencor që shkaktojnë korrespondentë të njohur gazetash rreth emrave “Epirotë” dhe “Shqiptarë”, që nuk janë veçse sinonime po aq sa emrat “Francezë” e “Galë”, “Alemanë” e “Gjermanë” apo “Dojçë”, etj./

Nga Fotaq Andrea/Në Foto:Gjergj Adhami bej Frashërit, alias Gaqo Adhamidhi (1859-1939), nga familja e ndritur e Frashëllinjve i njohur me pseudonimet Pano Bej Frashar apo Dr. Frassari Adamiti/

Është e njohur se Akti madhor historik i shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë u pasua nga një periudhë plot tollovi politike e shoqërore, sa në plan të brendshëm, aq edhe të jashtëm, kur copëtimi i trojeve të lashta të kombit shqiptar përbënte sërish një rrezik të ri, pas tragjedisë shqiptare që shkaktoi Kongresi i Berlinit i vitit 1878, që shkëputi nga trungu amë gjysmën e territoreve historike shqiptare.

Janë të njohura po ashtu figurat e Rilindjes shqiptare që mbrojtën fuqimisht të drejtën e kombit shqiptar për të jetuar i mëvetësuar në atdheun e lashtë iliro-arbëror. Veçse ka, për fat të keq në këtë mes, edhe figura historike që janë lënë gjer më sot në hije, kur meritojnë shumë më tepër dritë. Pale kur këto figura janë viktimë nofkash dhe etiketimesh ideologjike e dogmatike, pale thjesht letrare, nisur nga një optikë e kufizuar “bardhë e zi” e formës së prerë, që i fut personazhet historikë në kallëpet “i mirë a i keq”, jashtë frymës së kohës historike që ata vetë kanë përjetuar, dhe sidomos jashtë relativitetit shkencor.

I tillë është rasti i Gjergj Adhami bej Frashërit, alias Gaqo Adhamidhi (1859-1939), nga familja e ndritur e Frashëllinjve, i njohur me pseudonimet Pano Bej Frashar apo Dr. Frassari Adamiti, të cilin Çajupi, për inate veç personale (pse Adhami nuk e bëri dhëndër të tij!) do ta shndërronte në personazh qesharak, “Dr. Adhamuti” apo “Adham –Uti”, siç e shkruan këtë nofkë Dr. Robert Elsie. Nuk po i hyjmë biografisë së këtij personaliteti të Rilindjes sonë, kur tashmë prof. Kristo Frashëri, ndër të parët, është ndalur posaçërisht te kjo figurë e nderuar patriotike. Doktor në shkencat mjekësore, fizike e historike, Gjergj Adhami Frashëri, intelektual me të paktën shtatë gjuhë të huaja (greqisht, latinisht, arabisht, osmanisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht), ishte në shekullin XIX një anëtar aktiv i bashkësisë shqiptare të Egjiptit, përkrah Mihal Turtullit e Leonidha Naçit, duke zënë edhe postin e rëndësishëm të mjekut personal të Abasit II nga dinastia e Mehmet Aliut. Pas Luftës I-rë botërore e shohim ministër të financave në qeverisjen e Turhan Pashë Përmetit dhe më pas, Kryetar të “Këshillit Kombëtar shqiptar”, një shoqëri kjo patriotike e diasporës shqiptare në Gjenevë, si dhe përfaqësues të Shqipërisë në Shoqërinë e Kombeve. Nga ana profesionale, e shohim gjithashtu edhe profesor të jashtëm në Universitetin e Lozanës.

Kaq dihet për të përgjithësisht. Por kohët e fundit na ra në dorë një shkrim i tij në gazetën më të vjetër franceze Journal des Débats (politiques et littéraires), e datës 27 shtator 1913. Artikulli pason kronikën “Nga dita në ditë – Punët e Shqipërisë”, lidhur me zhvillimet politike në Shqipëri e Ballkan. Po e japim më poshtë këtë artikull me përkthim të plotë, si një dokument që pasqyron jo vetëm qëndrimin patriotik të kësaj figure historike, por edhe argumentimin shkencor e historik që Dr. Adhami i bën çështjes së kombësisë shqiptare të Epirit, me një erudicion të tillë për ta pasur zili.

Po ashtu, na ka rënë në dorë edhe referati i tij me 50 faqe libër “Pellazgët dhe pasardhësit e tyre, shqiptarët”, botuar në Buletinin e Institutit egjiptian, nr. 3 të vitit 1903. Nisur nga interesi i lexuesit shqiptar për çështjet para-ilire e pellazgjike, po i bëjmë një recension të shkurtër, në pritje për ta botuar të plotë si përkthim.

Ky referat, siç vë në dukje edhe prof. Kristo Frashëri, është një përgjigje shkencore e Dr. Gjergj Adhamit ndaj pikëpamjes së filologut grek Dr. Apostolidès, i cili mbronte tezën se “Pellazgët u helenizuan tërësisht, u përthithën nga Helenët”. Që në fillim të studimit të tij, Dr. Adhami i kundërvuri këtij konkluzioni të gabuar argumentimin shkencor se “Pellazgët nuk u përthithën nga raca e vogël helenike, racë edhe vetë kjo pellazgjike, por vazhduan të mbijetojnë gjer në ditët e sotme, quajtur me emrin Shqiptarë, pasuesit e tyre”. Autori nuk mungon me këtë rast të nënvizojë se i janë dashur njëzet vjet studime të thelluara për të ndërtuar të plotë historikun e Pellazgjisë (që e cilëson “Perandoria pellazge”), si një qytetërim i lulëzuar, i përbërë nga fise (të cilat i quan “popullata”) të ndryshme, me një gjuhë të përbashkët pellazge, por në dialekte të ndryshme.

Studimi ndahet në dy pjesë: kreu historik me 15 faqe dhe kreu linguistik me 35 faqe. Argumentimin historik e mbështet tek autorë të lashtë greko-latinë (Homer, Herodot, Heziod, Eskil, Strabon, Tuqidit, Plin, Tit Livi, Ptolemeu etj.) dhe argumentimin gjuhësor tek mori filologësh modernë (si Berger, Müller, Benloew, Robstein, Humbold, Liebnitz, Thunmann, Masci, Malte Brun, Leake, Arndt, Assemann, Pouqueville, Nicoclès, Xylander, Bopp, Meyer, Schenider, Hahn et Falemerayer), krahas filologëve shqiptarë Thimi Mitko, Naim Frashëri, Sami Frashëri, të cilët ai i cilëson autorë “shqiptaro-epirotë”.

Pasi jep një vështrim panoramik të “perandorisë pellazgjike” me qytetërimin e saj, alfabetin, artet, lidhjet me Fenikasit dhe Egjiptin e lashtë, Dr. Adhami del në konkluzionin se “tërë Jonianët e lashtë janë pellazgë”, se edhe vetë Thesalia quhej më parë “Pelasgiotis” dhe se Dorët, Dolopët, Perebët, Driopët, Kranaojët, Lelegët, Sikulët, Abauzët, Etruskët, Trishët, Dardanët, Tenerët, Helenët, Etolët, Arkadët, Epiro-Maqedonët dhe Iliro-Maqedonët, krahas mori popullatash të tjera më arkaike (Argeojët e Danaojët e “Iliadës”), të gjithë ishin pellazgë, me amalgamë emigrimesh, me dhënie e marrje me shoshoq, me përplasje, shkrirje, por edhe me “mëvetësim” e “izolim”, duke u cilësuar më pas si “popuj barbarë”.

Për Dr. Adhamin, është Homeri ai që pasqyroi të lavdishmen pellazgjike para-helene me “Iliadën” dhe “Odisenë”, duke ‘”përjetësuar kështu homogjeneitetin e idiomave dhe të qytetërimit pellazgjik në një gjuhë që përmban ende embrionet e dialektit eolian të krejt këtyre popujve arkaikë”. Në Luftën e Trojës, vëren ai (duke cituar Strabonin e Tuqiditin), morën pjesë mori popullatash pellazge dhe asnjë nga popujt e perandorisë pellazgjike nuk konsiderohej barbar, por të gjithë përdornin dialekte të përngjashme. Ai i sheh me origjinë të përbashkët Dardanët e Ballkanit (të Kosovës, Maqedonisë dhe Shqipërisë) me Dardanët e Azisë së Vogël të Hellespontit, të quajtur ndryshe “Ngushtica e Dardanëve” apo e “Dardaneleve”. Trajton paralelisht karakteristika të feve pagane dhe çështje të mitologjisë pellazgjike, duke cituar Herodotin që vinte në dukje se “tërë perënditë e Pellazgëve u “importuan” në Egjipt” dhe se vetë Helenët huazuan tërë perënditë e tyre nga Pellazgët, sipas teogonisë së Heziodit, i cili nuk mungonte të nënvizonte se Grekët, si një racë e trungut pellazgjik, i hynë e asimiluan që në fillim kultin pellazgjik, e mbi të gjitha asimiluan alfabetin pellazgjik, që kishte depërtuar tek Pellazgët nëpërmjet Fenikasve, për arsye tregtie e kolonizimi, alfabet që edhe vetë Fenikasit e kishin huazuar nga egjiptianët. Përmend me këtë rast Diodorin kur thotë se “germat pellazge i shërbyen Helenëve si alfabet”. Në këtë përfundim del edhe filologu modern Berger i Shoqërisë linguistike të Parisit.

“Por, vë në dukje Dr. Adhami, gjashtëdhjetë vjet pas rënies së Trojës, fizionomia e perandorisë së madhe pellazgjike do të ndryshojë: Helenët do të shfaqen në skenën e Historisë, dhe me qytetërimin e tyre shpërthyes do të ndriçojnë vetë emrin e Pellazgëve, pa mundur t’i përthithnin (absorbonin)…” Helenët nuk mundën të helenizojnë as Etolinë, as Akarnaninë, që ruajtën idiomën e tyre pellazge. Edhe në vetë Athinën, siç thotë Herodoti, shohim Pellazgët e Atikës të flisnin dialektin e tyre arkaik, të ndërtonin muret e Akropolit dhe … të dëbuar nga Atika strehohen në ishullin e Lemonsit, që kishte mbetur krejtësisht pellazgjik deri në kohën e Miltiadhit. Nga ku, rrjedhimisht, mbishkrimi pellazg i Lemnosit, me alfabet eolo-dorik të pellazgëve të Kiprosit para-helen.

Popullatat pellazgjike nisin kështu të shpërndahen e të cilësohen barbare, ngaqë nuk flisnin helenishten dhe “Vendi i origjinës së Helenëve, Epiri, Iliria, Maqedonia u quajtën barbare, duke u përjashtuar edhe nga këshilli i amfiktionit” (të Delfit) i quajtur ndryshe “Lidhja e shenjtë greke” gjatë antikitetit grek.

Në këtë mënyrë, del logjikshëm konkluzioni i Dr. Adhamit se “Pellazgët, në pjesën më të madhe nuk u asimiluan nga vëllezërit e tyre Helenë dhe se mbijetojnë edhe sot e kësaj dite nën emrin Skypëtarë… duke ruajtur edhe gjuhën e tyre pellazge“. Dhe janë pikërisht Iliro-Epirotët dhe Maqedonët e lashtë ata Pellazgë barbarë që Aleksandri i Madh diti t’i afrojë me Helenët nën skeptrin tij, për të pushtuar Orientin me forcën e falangave të tij pellazge dhe me ndriçimin mahnitës të dijetarëve helenë.

Pa u ndalur në kreun e dytë “Linguistika” të studimit, që përbën kockën e fortë të argumentimit shkencor të Dr. Adhamit në bazë të metodës së gjuhësisë së krahasuar (tek vë njëkohësisht në dukje se shqipja, si gjuhë e lashtë pellazge, e ka të theksuar etimologjinë njërrokëshe të leksikut themeltar të saj), si dhe në bazë të tipologjisë mitologjike e zakonore pellazgo-shqiptare, le të shohim drejtpërdrejt artikullin e dijetarit Gjergj Adhami alias Gaqo Adhamidhi. Theksojmë nga ana tjetër se në fund të artikullit, autori shpreh qëndrimin e tij kundër Ismail Qemalit dhe Isa Boletinit, duke qenë në divergjencë pikëpamjesh me ta, sikurse ndodhte rëndom me shumë figura politike të Rilindjes që janë përplasur keq me shoshoq, me akuza të ndërsjella të tipit “filo” a “pro” “grek”, “turk”, “serb”, “italian”, “austriak”, etj. sëmundje kjo kronike e figurave politike shqiptare, nisur nga interesa të caktuara, që jo vetëm dëmtonte rëndë secilin prej tyre individualisht, por dëmtonte edhe më rëndë e mbi të gjitha Çështjen e Madhe Kombëtare, atë pavarësi, aq shumë të mirëpritur, por edhe aq shumë të vonuar…

***

Kombësia shqiptare në Epir

Nga Pano Bey Frashar

Artikull i botuar në gazetën franceze “Journal des Débats” (politiques et littéraires),

27 shtator 1913.

Kemi marrë artikullin e mposhtëm rreth çështjes më të diskutuar në këtë çast, dhe aq shpesh trajtuar në mënyrë sipërfaqësore e të paragjykuar, lidhur me kombësinë shqiptare në rajonin e kundërshtuar midis Greqisë dhe shtetit të ri shqiptar. [Hyrje redaksionale].

Zoti Drejtor,

Më lejoni t’ju drejtohem juve duke ju lutur të botoni në gazetën tuaj me emër korrigjime historike e etnografike mbi të thënat e gabuara dhe rivendikimet e padrejta të grekëve ndaj provincave të Argirokastrës dhe Koricës në Shqipërinë jugore.

Në cilësinë time të dyfishtë me origjinë nga Epiri dhe si historian, jam i detyruar t’i jap fund pështjellimit jo shkencor që shkaktojnë korrespondentë të njohur gazetash rreth emrave “Epirotë” dhe “Shqiptarë”, që nuk janë veçse sinonime po aq sa emrat “Francezë” e “Galë”, “Alemanë” e “Gjermanë” apo “Dojçë”, etj.

Në tërë kohërat, Shqiptarët kanë qenë e janë thjesht epirotë dhe epirotët thjesht shqiptarë, gjë që do ta vërtetojmë me argumente historike të nxjerra nga autorë grekë e francezë.

Historiani i popujve ballkanikë, Choppin, përmend paragrafin e mëposhtëm të një historiani tjetër francez të shekullit XVI, Delplessis, që thotë: “Epirotët, të cilët quhen edhe shqiptarë, ashtu siç quhet epirot apo shqiptar edhe dialekti i tyre, e kanë origjinën nga popujt e lashtë…” Është pra e qartë se për autorët francezë, “Epirotë” e “Shqiptarë” janë sinonime, dhe se këtu është fjala për një dhe të njëjtën racë dhe se ky fakt, nga ana tjetër, vërtetohet në vazhdimësi nga udhëtarët anglo-francezë të shekullit të fundit [shek. XIX].

Për ta, Epiri nuk është veçse Shqipëria e Jugut dhe banorët e saj dallojnë midis tyre vetëm për nga feja, duke qenë se të gjithë kanë të njëjtat të dhëna të kafkës sipas studimeve të dijetarëve Virchow dhe doktor Hahn-it.

Emërtimi “shqiptar” nuk është përdorur veçse gjatë një periudhe të fundit historike për të njëjtat provinca që asnjëherë nuk kanë qenë pjesë e Greqisë, por kanë qenë të qeverisura nga princër e mbretër të ndryshëm, nga të cilët vetëm njëri njihet në legjendat shqiptare: është fjala për Burrusin [Burrin] e Madh, që gjermanët e shqiptojnë në po atë mënyrë që e përmendin Plini dhe Justiniani “Burrus decibatur…”. Ndërsa Plutarku, duke e shtrembëruar këtë emër e paraqiti në formën “Pyrrus” [Pirro”]. Dhe kjo, ngaqë helenët nuk e shqiptojnë dot germën “B”.

Shqiptarët banonin në Epirin e poshtëm apo Epiri i vjetër (Shqipëria e Jugut) dhe Epiri i epërm (Shqipëria e Veriut) me doket dhe zakonet e tyre. Dialekti i tyre arkaik i karakterizon jo më pak nga forma e kafkës, e llojit unik e të saktë, aq mirë studiuar nga Virshow (oksiput i shtypur, me frontale shumë të dala), dhe këta përbëjnë një element etnik më vete, shumë të veçantë e të dallueshëm lehtë me shikim të parë.

Pohimi i Delplessis-it vërtetohet nga një dijetar arkeolog grek Nerutzos Bey, mjek në Egjipt, që ka studiuar kolonitë shqiptare në Greqi e Itali, në shekujt IX-XVIII në bazë të traktateve të lidhura midis despotëve të Dy-Epireve dhe fisnikëve të Greqisë. Tërë këto marrëveshje të gjendura në arkivat e Venedikut tregojnë qartë se ishin këta fisnikë që tërhoqën epirotët e Dy-Epireve drejt rajoneve të ndryshme të Greqisë, shkretuar në atë kohë nga piratët. Këta emigrantë mbartën, së bashku me qen e bagëti, zakonet e tyre, toponimitë e vendeve të tyre të origjinës dhe gjuhën e tyre epirote, të cilën që e ruajnë ende gjer në ditët tona dhe dialekti i tyre është shqiptar, ashtu sikurse fustanella, kostumi i atdheut të tyre të lashtë, veshje pastërtisht shqiptare apo epirote që as që njihej më parë në Greqi. Kështu pra, Epirotët, që kishin jetuar në Dy-Epiret, dhe që kishin emigruar në Greqi nga shekulli IX deri në shekullin XVIII flasin ende shqip dhe quhen midis tyre “Arbër” apo “Alban”, domethënë Shqiptarë.

Robeinstein numëronte 700 000 shqiptarë epirotë në Greqi; këta e ruajtën dialektin e tyre shqiptar të Epirit gjer më 1870.

Shumë më parë se shekulli XVII, duka i Navarrës i shkruante mbretit të Francës: “Kam vizituar 700 qytete e fshatra të Moresë dhe kam vënë re se banorët, të gjithë Shqiptarë të fuqishëm e luftarakë mund të krijojnë një ushtri të shkëlqyer, e aftë për të dëbuar Turqit, të cilët nuk mund t’i durojnë më…” Është fjala gjithnjë për emigrantët e Dy-Epireve që flasin shqip dhe quhen me të njëjtin emër, ashtu sikurse lexojmë në një punim të doktor Apostolides-it, vetë ky një grek: “Janë pikërisht ata heronj shqiptarë që shfarosën sllavo-bullgarët nga Greqia duke rigjeneruar helenizmin e rënë, duke përgatitur luftën e vitit 1821 për pavarësinë e asaj Greqie që është vepër e racës së banorëve të Dy-Epireve, të Shqiptarëve”.

Të gjithë ata marinarë, Miauli, Kanari, Korintorioti, Topazi, Shaturi, Bonbuli, suljotët Boçari, Danglisët, etj.etj. janë Shqiptarë dhe ende përdorin dialektin shqip në vatrat e tyre, vazhdojnë të ruajnë emrat e fiseve e të bajraqeve të Dy-Epireve.

Shqiptarët e Sicilisë, të Napolit apo të Venedikut, me origjinë nga Shqipëria, e ruanin në kujtesë emërtimin e lashtë epirot; kështu, Shqiptarët e Shkodrës strehuar në Venedik kishin Shoqërinë e tyre të Shqiptarëve epirotë.

Më në fund, qyteti i Janinës, në çastin e marrjes nga Turqit, nuk numëronte më Grekë, siç dëshmon historiani i asaj kohe që thotë: “Turqit, duke hyrë në të, masakruan banorët dhe krijuan një piramidë me 3 000 koka të prera luftëtarësh shqiptarë. Nuk kishte Grekë. Vetë Greqisë i mungonin banorët dhe do të ishte shpopulluar tërësisht sikur kolonitë shqiptare të mos kishin shkuar në ndihmë”.

Nuk ka pasur kurrë emigrim helenësh në Epir, që prej kohës së Strabonit, i cili thotë: “Tërë krahinat në Veri të Greqisë, Epiri, Iliria, Maqedonia, kanë një gjuhë të përbashkët, doke e zakone të ndryshme nga ato të Grekëve”. Dhe, siç do ta vërtetojë i madhi Müller, ata ishin të gjithë Shqiptarë apo Ilirë. Toponimitë Arta, Preveza, Suli, etj. a nuk janë pastërtisht shqiptare? Po mitologjitë e Mal-Tomorrit, a nuk janë me burim shqiptar? Por, nëse ne nuk kemi as edhe një familje greke në Epir, ne prapëseprapë, e kultivuam greqishten si gjuhë arsimimi e tregtie. Vetë ne, Shqiptarët ortodoksë të fesë greke, themeluam shkollën e madhe të Janinës që shërbente si fanar jo vetëm për Shqipërinë dhe për ishujt jonianë, por edhe për vetë Greqinë.

Fqinjësia dhe identiteti fetar na afronin me vëllezërit tanë në Greqi, të një gjaku me ne. Patriarkana, falë këtyre privilegjeve dhe falë klerit të saj na tërhiqte drejt helenizmit, dhe persekutimet e qeverisë turke na largonin nga vëllezërit tanë myslimanë.

Kësisoj, në sytë e Europës, helenizmi krijoi e sajoi të drejta mbi ortodoksët shqiptarë epirotë të fesë greke, ndërkohë që vëllezërit tanë myslimanë të të njëjtit fis shqiptar që jemi, akuzohen sikur i përkasin një race tjetër barbare.

E megjithatë, sa e sa familje myslimane shqiptare mbajnë ende emra familjesh të krishtera! Dhe e pranojnë se jemi kushërinj me ortodoksët epirotë. Kështu, në familjen time, tepër e madhe në numër, kemi ende kushërinj të shndërruar në myslimanë, të cilët konsiderohen nga korrespondentët e gazetave franceze sikur i përkasin një race tjetër, ndërkohë që unë dhe vëllezërit e mi, si ortodoksë që jemi, duan të na cilësojnë si grekë të pastër.

Mjaft të kesh një shkollë greke e të jesh ortodoks që Francezët që udhëtojnë në Epir të na marrin për Grekë! Dhe as duan t’ia dinë nëse ime më nuk di një fjalë greqisht dhe kafka ime paraqet tipin më të pastër të kafkës shqiptare, kur edhe vetë tipi i vërtetë helen është krejt semitik dolikocefal, sipas studimeve të dijetarit grek Zambaco Pasha.

Mirëpo, për shovinistët e Athinës, si dhe për disa gazetarë, qoftë etnologjia, qoftë kronologjia nuk llogariten fare, dhe mjaft që metropoliti grek t’u thotë se filan fshat banohet nga të krishterë shqiptarë të përfshirë në dioqezën e tij, që menjëherë të na quajnë helenë.

Nga kjo pikëpamje del se u dashkan konsideruar gjithë rusët ortodoksë si helenë! Nuk ka gjë më të habitshme të lexosh në gazetat zyrtare të Parisit se në qytetin e Argirokastrës, atdheu im, pjesa më e madhe janë myslimanë, kurse pjesa tjetër përbëhet nga helenë. Ndërkohë që të krishterët e këtij qyteti i përkasin të njëjtave familje dhe mbajnë të njëjtat emra fisesh si myslimanët.

Në fakt, feja asnjëherë nuk ka ndryshuar qelizat e anëtarëve të një familjeje. Tek lloji njerëzor tiparet fizike nuk mund të ndryshohen me anë të ideve shpirtërore.

Por shpresoj se dushi i ftohtë i dollisë së mbretit Konstandin do ta moderojë ultra-filhelenizmin e shtypit francez, dhe se po ata Francezë që jetojnë në shpirtrat tanë prej nxënësish të shkollave franceze do ndryshojnë një ditë qëndrim për të mos shkuar më tej dhe për të kuptuar se raca që ka dhënë vetëm heronj, siç thotë Francezi Adrien, meriton më së miri simpati nga ana e atyre që mbrojtën Mirditët e dikurshëm si Latinë.

E përfundoj se Epiri, që prej Strabonit, asnjëherë nuk është banuar nga tjetërkush përveçse nga Shqiptarët, dhe jam gati të grish cilindo të vijë e të më tregojë makar dy familje të vërteta greke në qytetet shqiptare që njoh, si Përmetti, Argirokastra, Leskuviku, Koritza. Dhuroj 50 000 franga për cilindo anëtar të komisionin ndërkombëtar që do arrij të më gjejë dy apo tre familje që ta kenë me të vërtetë origjinën nga Greqia e të mos jenë shqiptare.

Nuk e kam fjalën për emigrantët e rinj ardhur nga Greqia, as për ndjenjat ultra-filhelene që tregojnë shumë nga bashkëpatriotët dhe të afërmit e mi të krishterë shqiptarë nën presionin e klerit dhe nën kërcënimin e thikës së fituesit, por edhe nga frika se mos bien përsëri nën sundimin e një Ismail Beu pasuar nga Issa Bolatinaci me pisqollat e tij.